1
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp i
NguyÔn phó tu©n
Nghiªn cøu chuét h¹i c©y trång vµ biÖn ph¸p
phßng trõ t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc
vµ vïng phô cËn
Chuyªn ngµnh: BÖnh c©y vµ B¶o vÖ thùc vËt
M sè: 4.01.16
LuËn ¸n tiÕn sü n«ng nghiÖp
Ng−êi h−íng dÉn khoa häc : 1. PGS. TS. NguyÔn V¨n §Ünh
2. TS. TrÇn Quang TÊn
Hµ néi, 2006
2
Lêi cam ®oan
T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i. C¸c kÕt
qu¶ nghiªn cøu trong luËn ¸n lµ trung thùc vµ ch−a tõng ®−îc ai c«ng bè trong
bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c.
T¸c gi¶ luËn ¸n
Lêi c¶m ¬n !
3
§Ó hoµn thµnh luËn ¸n nµy, tr−íc hÕt t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c
tr−íc sù quan t©m, d×u d¾t vµ tËn t×nh h−íng dÉn cña PGS. TS. NguyÔn V¨n
§Ünh vµ TS. TrÇn Quang TÊn.
T«i xin tr©n träng c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o, c¸c c¸n bé khoa Sau ®¹i häc,
Bé m«n C«n trïng, Khoa N«ng häc, Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp 1, Hµ Néi
®L quan t©m vµ t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi.
T«i xin tr©n träng c¶m ¬n lLnh ®¹o ViÖn B¶o vÖ thùc vËt, Trung t©m §Êu
tranh sinh häc vµ c¸c c¸n bé trong nhãm nghiªn cøu ®éng vËt h¹i n«ng nghiÖp
®L ñng hé vµ gióp ®ì mäi mÆt ®Ó t«i thùc hiÖn tèt c¸c néi dung cña ®Ò tµi
trong suèt thêi gian qua.
T«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n tíi TS. John William Copland, Gi¸m ®èc
ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu ®éng vËt, ACIAR, TS. Grant Robert Singleton vµ TS..
Peter Robert Brown vµ c¸c c¸n bé nghiªn cøu trong Trung t©m Sinh th¸i bÒn
v÷ng cña CSIRO ®L gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi.
T«i còng bµy tá lßng biÕt ¬n tíi tæ chøc TÇm nh×n thÕ giíi t¹i ViÖt Nam,
®Æc biÖt lµ hai dù ¸n ph¸t triÓn vïng thuéc huyÖn Kim §éng vµ Phï Cõ, H−ng
Yªn ®L gióp t«i trong qu¸ tr×nh triÓn khai m« h×nh.
T«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n tíi PGS.TS NguyÔn §øc Khiªm, PGS. TS.
Ph¹m V¨n LÇm vµ c¸c nhµ khoa häc ®L ®ãng gãp ý kiÕn quÝ b¸u trong qu¸
tr×nh hoµn thiÖn b¶n luËn ¸n nµy.
T«i xin c¶m ¬n tÊt c¶ b¹n bÌ, ng−êi th©n ®L ®éng viªn vµ t¹o mäi ®iÒu
kiÖn gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn vµ hoµn thµnh luËn ¸n.
Hµ Néi, Ngµy 19 Th¸ng 4 N¨m 2006
T¸c gi¶
NguyÔn Phó Tu©n
4
Môc lôc
Trang
Lêi cam ®oan............................................................................................. i
Lêi c¶m ¬n ................................................................................................ ii
Môc lôc ................................................................................................... iii
Danh môc c¸c ký hiÖu vµ ch÷ viÕt t¾t ........................................................vi
Danh môc c¸c b¶ng biÓu ..........................................................................vii
Danh môc h×nh vÏ..................................................................................... ix
Më ®Çu ...............................................................................................................1
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi .........................................................................1
2. Môc ®Ých vµ yªu cÇu cña ®Ò tµi...............................................................3
2.1. Môc ®Ých .............................................................................................3
2.2. Yªu cÇu cña ®Ò tµi ...............................................................................3
3. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña luËn ¸n..............................................4
4. §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu ...........................................................5
Ch−¬ng 1 - Tæng quan nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc.........................6
1.1. C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi ....................................................................6
1.2. Nghiªn cøu trong n−íc vµ ngoµi n−íc..................................................8
1.2.1. ý nghÜa cña chuét ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ y tÕ .......................8
1.2.2. Thµnh phÇn loµi chuét...................................................................9
1.2.3. §Æc ®iÓm sinh vËt häc vµ sinh th¸i häc cña mét sè loµi chuét......... 11
1.2.4. BiÖn ph¸p phßng trõ chuét................................................................ 21
Ch−¬ng 2 - Néi dung, ®Þa ®iÓm, vËt liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu . 30
2.1. Néi dung cña ®Ò tµi...................................................................................30
2. 2. §Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn
5
cøu ...............................................................................
2.3. VËt liÖu nghiªn cøu........................................................................... 30
2.4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ................................................................... 31
2.4.1. C¸ch bè trÝ thÝ nghiÖm ............................................................... 31
2.4.2. Ph−¬ng ph¸p b¾t chuét............................................................... 32
2.4.3. Ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i chuét ..................................................... 32
2.4.4. Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i c¬ quan sinh s¶n ..................... 33
2.4.5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu biÕn ®éng quÇn thÓ chuét ....................... 35
2.4.6. Ph−¬ng ph¸p tÝnh hÖ sè gia t¨ng sè l−îng chuét vµo
bÉy theo thêi gian ............................................................................ 36
2.4.7. ChØ sè −u thÕ cña chuét ®ång lín víi chuét ®ång nhá .................... 36
2.4.8. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu n¬i ë vµ diÖn tÝch n¬i ë............................ 36
2.4.9. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu biÖn ph¸p phßng trõ ................................ 38
2.5. Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ thiÖt h¹i do chuét g©y ra trªn lóa ................... 41
2.6. Ph−¬ng ph¸p xö lý sè liÖu................................................................. 42
2.7. BiÖn ph¸p qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp cã tham gia cña céng ®ång............... 42
Ch−¬ng 3 - KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn.....................................43
3.1. §Æc ®iÓm khu vùc nghiªn cøu ................................................................ 43
3.2. Thµnh phÇn c¸c loµi chuét h¹i c©y trång .......................................................... 45
3.3. H×nh th¸i mét sè loµi chuét ................................................................... 50
3.4. Sinh s¶n cña chuét ®ång lín vµ chuét ®ång nhá .................................... 54
3.4.1. Mïa sinh s¶n cña chuét ®ång lín vµ chuét ®ång nhá ®ùc .............. 54
3.4.2. Mïa sinh s¶n cña chuét ®ång lín vµ chuét ®ång nhá c¸i................ 57
3.4.3. Sè l−îng ph«i trong mét løa cña mét sè loµi chuét......................... 61
3.5. §Æc ®iÓm sinh th¸i häc ........................................................................... 64
3.5.1. BiÕn ®éng quÇn thÓ chung
6
cña c¸c loµi chuét .........................................................
3.5.2. BiÕn ®éng quÇn thÓ cña chuét ®ång lín vµ chuét ®ång nhá............ 68
3.5.3. ChØ sè gia t¨ng sè l−îng chuét vµo bÉy theo thêi gian t¹i
TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)............................. 70
3.5.4. T−¬ng quan gi÷a l−îng m−a vµ chØ sè phong phó cña chuét
t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)....................... 71
3.5.5. TÝnh −u thÕ cña chuét ®ång lín so víi chuét ®ång nhá .................. 72
3.5.6. ChØ tiªu sè l−îng quÇn thÓ cña c¸c loµi chuét t¹i mét sè ®Þa ®iÓm ë
TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc vµo thêi ®iÓm tr−íc gieo cÊy lóa
(1999 - 2002) ................................................................................... 73
3.5.7. DiÖn tÝch n¬i ë vµ n¬i ë cña chuét ®ång lín (Rattus argentiventer)
trong mïa sinh s¶n vµ kh«ng sinh s¶n............................................. 76
3.6. BiÖn ph¸p phßng trõ chuét...................................................................... 81
3.6.1. BiÖn ph¸p bÉy (TBS + TC)............................................................... 81
3.6.2. BiÖn ph¸p hun khãi.......................................................................... 88
3.6.3. HiÖu qu¶ phßng trõ chuét h¹i b»ng b¶ diÖt chuét sinh häc ............. 89
3.6.4. BiÖn ph¸p qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp (IRM).................................. 96
3.7. HiÖu qu¶ cña m« h×nh phßng trõ chuét .................................................. 99
3.7.1. HiÖu qu¶ cña m« h×nh t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc .......... 99
3.7.2. HiÖu qu¶ cña m« h×nh t¹i huyÖn Kim §éng vµ Phï Cõ, H−ng Yªn .. 104
KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ ........................................................................ 110
C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®L c«ng bè liªn quan ®Õn luËn ¸n................. 112
Tµi liÖu tham kh¶o .............................................................................. 113
Phô lôc.........................................................................................................
7
C¸c ch÷ viÕt t¾t trong luËn ¸n
BDCSH
B¶ diÖt chuét sinh häc
C1
Khu vùc ®èi chøng 1
C2
Khu vùc ®èi chøng 2
Ha
Hecta
HTX
Hîp t¸c xL
IRM
Qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp
Ln
ChØ sè −u thÕ cña chuét
n
Sè l−îng mÉu
N1
Khu vùc l©n cËn 1
N2
Khu vùc l©n cËn 2
R
HÖ sè gia t¨ng sè l−îng chuét vµo bÉy theo thêi gian
T1
Khu vùc thÝ nghiÖm1
T2
Khu vùc thÝ nghiÖm 2
TBS
BÉy hµng rµo c¶n
TBS +TC
BÉy hµng rµo c¶n cã bÉy c©y trång
TC
BÉy c©y trång
8
Danh môc b¶ng biÓu
B¶ng
Trang
3.1.
C¬ cÊu c©y trång trong n¨m t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc
3.2.
C¬ cÊu c©y trång trong n¨m t¹i HuyÖn Kim §éng vµ Phï Cõ,
H−ng Yªn
3.3.
45
Thµnh phÇn loµi chuét t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc
(1999 - 2002)
3.4.
43
46
Thµnh phÇn loµi chuét t¹i mét sè vïng thuéc 5 tØnh ®ång b»ng
s«ng Hång (1999 - 2004)
49
3.5.
Sè l−îng ph«i trong mét løa cña mét sè loµi chuét
61
3.6.
ChØ tiªu sè l−îng quÇn thÓ cña c¸c loµi chuét t¹i mét ®Þa ®iÓm
vµo lóc tr−íc gieo cÊy vô lóa mïa ë TiÒn Phong, Mª Linh,
VÜnh Phóc (1999 - 2002)
3.7.
74
ChØ tiªu sè l−îng quÇn thÓ cña c¸c loµi chuét t¹i mét sè ®Þa ®iÓm
vµo lóc tr−íc gieo cÊy vô lóa xu©n ë TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh
Phóc (1999 - 2002)
3.8.
ChØ sè lùa chän n¬i ë cña chuét ®ång lín trong mïa sinh s¶n vµ
mïa kh«ng sinh s¶n
3.9.
75
80
Giai ®o¹n sinh tr−ëng cña c©y lóa bªn trong vµ ngoµi bÉy
(TBS +TC)
82
3.10. Sè chuét b¾t ®−îc b»ng bÉy c©y trång cã hµng rµo c¶n
(TBS + TC) t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc
83
3.11. Sè l−îng chuét b¾t ®−îc b»ng bÉy (TBS +TC) ë mçi giai ®o¹n
sinh tr−ëng cña c©y lóa trong vô lóa xu©n vµ vô mïa
84
9
3.12. Sè chuét b¾t ®−îc trong mét bÉy (TBS + TC) t¹i H−ng Yªn
85
3.13. Chi phÝ cho mét bÉy (TBS + TC) t¹i TiÒn Phong, Mª Linh,
VÜnh Phóc (1999 - 2002)
86
3.14. Nh÷ng khã kh¨n khi ¸p dông bÉy (TBS +TC) trong vô xu©n
vµ vô mïa
3.15. T¸c ®éng cña thuèc hun khãi ®Õn chØ sè phong phó cña chuét
87
88
3.16. HiÖu lùc cña b¶ diÖt chuét sinh häc ®èi víi chuét cèng
(Rattus norvegicus) (t¹i ViÖn VÖ sinh DÞch tÔ, 1996)
90
3.17. HiÖu lùc cña b¶ diÖt chuét sinh häc ®èi víi chuét nhµ
(Rattus rattus) (t¹i ViÖn VÖ sinh DÞch tÔ, 1996)
90
3.18. HiÖu lùc cña b¶ diÖt chuét sinh häc ®èi víi chuét ®ång lín
(Rattus argentiventer) (t¹i ViÖn B¶o vÖ Thùc vËt, 1996)
91
3.19. HiÖu lùc cña b¶ diÖt chuét sinh häc ®èi víi chuét ®ång nhá
(Rattus loesa) ( t¹i ViÖn B¶o vÖ Thùc vËt, 1996)
92
3.20. TØ lÖ (%) sè m« b¶ bÞ chuét ¨n ë c¸c giai ®o¹n cña c©y lóa
93
3.21. HiÖu qu¶ cña b¶ diÖt chuét sinh häc ë mét sè sinh c¶nh (1998)
94
3.22. KÕt qu¶ phßng trõ chuét cña b¶ diÖt chuét sinh häc trªn ®ång
(1997 - 1998)
95
3.23. Møc møc ®é an toµn cña b¶ b¶ diÖt chuét sinh häc ®èi víi gia
sóc, gia cÇm (ThÝ nghiÖm t¹i ViÖn B¶o vÖ thùc VËt, 1998)
96
3.24. TØ lÖ sö dông c¸c biÖn ph¸p trong qu¶n lý chuét h¹i (%) t¹i
TiÒn Phong, Mª Linh,VÜnh Phóc (1999 - 2002)
104
Danh môc c¸c h×nh vÏ
10
H×nh
Trang
1.1.
T¸c h¹i cña chuét g©y trªn mét sè lo¹i c©y trång
2
2.1.
S¬ ®å khu vùc nghiªn cøu t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc
31
2.2.
BÉy lång vµ bÉy kÑp
32
2.3.
C¸ch ®o c¸c chØ tiªu ph©n lo¹i (Nguån: Ken. A.P n¨m 2003)
33
2.4.
C¸c thiÕt bÞ nghiªn cøu n¬i ë vµ diÖn tÝch n¬i ë
38
2.5.
Ruéng bÉy (TBS + TC) trong qu¶n lý chuét h¹i t¹i TiÒn Phong,
Mª Linh, VÜnh Phóc (n¨m 2002)
39
3.1.
BiÕn ®éng chiÒu dµi tinh hoµn vµ chiÒu dµi tói tinh cña chuét
®ång lín t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)
55
3.2
BiÕn ®éng chiÒu dµi tinh hoµn vµ chiÒu dµi tói tinh cña chuét
®ång nhá t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)
55
3.3.
Tû lÖ chuét c¸i mang thai, nu«i con vµ sè con trong mét løa cña
chuét ®ång lín vµ chuét ®ång nhá t¹i TiÒn Phong, Mª Linh,
VÜnh Phóc (1999 - 2002)
58
3.4.
TØ lÖ chuét c¸i mang thai vµ nu«i con cña chuét ®ång lín vµ
chuét ®ång nhá t¹i §oµn §µo, Phï cõ, H−ng Yªn (2000 - 2003) 59
3.5.
TÇn xuÊt b¾t gÆp sè ph«i vµ sÑo trªn tö cung cña chuét ®ång lín vµ
chuét ®ång nhá t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)
62
3.6.
DiÔn biÕn chØ sè phong phó tæng sè cña c¸c loµi chuét t¹i
TiÒn Phong, Mª Linh,VÜnh Phóc (1999 - 2002)
66
3.7.
DiÔn biÕn chØ sè phong phó tæng sè cña chuét t¹i §oµn §µo, Phï
Cõ, H−ng Yªn (2001 - 2004)
67
3.8.
DiÔn biÕn chØ sè phong phó cña chuét ®ång lín vµ chuét ®ång 69
nhá t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc(1999 - 2002)
3.9.
11
ChØ sè gia t¨ng sè l−îng chuét vµo bÉy theo thêi gian t¹i
TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)
3.10
70
T−¬ng quan gi÷a l−îng m−a vµ chØ sè phong phó cña chuét t¹i
TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)
71
3.11. ChØ sè −u thÕ cña chuét ®ång lín so víi chuét ®ång nhá (1999 - 2002) 73
3.12. §−êng ®i cña chuét trong thêi gian nghiªn cøu 3/2002 t¹i
TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc
76
3.13. §−êng kÝnh n¬i ë cña chuét ®ång lín t¹i TiÒn Phong,
Mª Linh, VÜnh Phóc n¨m 2002
77
3.14. DiÖn tÝch n¬i ë cña chuét ®ång lín t¹i khu thÝ nghiÖm vµ
®èi chøng t¹i TiÒn Phong, Mª Linh,VÜnh Phóc n¨m 2002
78
3.15. TÇn xuÊt b¾t gÆp cña chuét trong mét sè n¬i ë t¹i
TiÒn Phong, Mª Linh, Phóc n¨m 2002
79
3.16. DiÔn biÕn sè l−îng chuét vµo bÉy ë khu thÝ nghiÖm vµ ®èi
chøng t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)
3.17. ChØ sè phong phó cña chuét trong c¸c vô lóa t¹i TiÒn Phong,
Mª Linh, VÜnh Phóc (1999 - 2002)
100
102
3.18. Thêi ®iÓm phßng trõ chuét tr−íc vµ sau khi x©y dùng m« t¹i
Kim §éng vµ Phï C−, H−ng Yªn
105
3.19. ChØ sè phong phó cña chuét trong c¸c vô lóa t¹i Kim §éng vµ
Phï Cõ, H−ng Yªn (2001 - 2004)
106
3.20. TØ lÖ d¶nh lóa bÞ chuét h¹i t¹i huyÖn Kim §éng vµ Phï Cõ,
H−ng Yªn (2000 - 2004)
3.21. TØ lÖ hé nu«i mÌo t¹i huyÖn Kim §éng vµ Phï Cõ, H−ng Yªn
107
108
(1995 - 2004)
3.22. TØ lÖ hé n«ng d©n sö sö dông thuèc ho¸ häc trõ chuét t¹i huyÖn
Kim §éng vµ Phï Cõ, H−ng Yªn (1995 - 2004)
108
Më ®Çu
12
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Chuét lµ dÞch h¹i quan träng ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam
còng nh− mét sè n−íc trång lóa trªn thÕ giíi, chóng g©y h¹i tÊt c¶ c¸c lo¹i c©y
trång, n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ë tÊt c¶ c¸c giai ®o¹n sinh tr−ëng cña c©y, tõ
khi gieo h¹t ®Õn khi thu ho¹ch, b¶o qu¶n, l−u th«ng vµ tiªu thô (h×nh 1.1).
Theo Patnasik (1969) [96], hµng n¨m chuét ¨n hÕt mét l−îng l−¬ng thùc
®ñ nu«i sèng 150 triÖu ng−êi vµ ë nh÷ng n−íc chËm ph¸t triÓn chuét ¨n hÕt
10% khèi l−îng l−¬ng thùc.
ë n−íc ta dÞch chuét khuy ®L tõng x¶y ra ë mét sè tØnh miÒn nói phÝa B¾c
g©y thiÖt h¹i trªn lóa cã nh÷ng n¬i tõ 50% - 80% sè d¶nh lóa, mét sè vïng
thiÖt h¹i tíi 100%, chuét khuy trë thµnh dÞch h¹i lín ph¸ h¹i lóa vµ hoa mµu.
Vô mïa n¨m 1953, chuét khuy ph¸ h¹i lóa ë mét sè n¬i t¹i B¾c K¹n, Hµ
Giang, T©y B¾c lµm thÊt thu tíi 60% n¨ng xuÊt. N¨m 1961 ë Yªn B¸i cã 903
ha lóa bÞ chuét ph¸ lµm gi¶m n¨ng xuÊt lín. ë huyÖn Yªn Thµnh (NghÖ An)
vô thu n¨m 1962, nhiÒu thöa ruéng bÞ chuét c¾n ph¸ nªn chØ thu ho¹ch ®−îc
lóa chÐt. N¨m 1962, ë nghÖ an bÞ chuét ph¸ tíi 6.000 ha - 7.000 ha lóa. ë
S¬n H−¬ng (NghÜa Lé) th¸ng 6 n¨m 1963 chuét khuy ¨n h¹i c¶ thãc gièng
gieo ë ngoµi ®ång. Chuét cßn lµ m«i giíi truyÒn nhiÒu bÖnh truyÒn nhiÔm cho
ng−êi vµ ®éng vËt. Cã nhiÒu bÖnh cña ng−êi tõ chuét lan truyÒn sang, trong ®ã
cã bÖnh g©y thµnh dÞch lín vµ sè tö vong cao nh− bÖnh dÞch h¹ch. BÖnh do
chuét vµ ngo¹i ký sinh trªn chuét truyÒn cho ng−êi gåm ba lo¹i mÇm bÖnh lµ
vi rót, vi khuÈn vµ néi ngo¹i ký sinh trïng (Lª Vò Kh«i vµ CTV, 1970) [19].
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y diÖn tÝch c©y trång bÞ chuét h¹i lµ lín. N¨m
1995 lµ 245.000 ha, 1997 lµ 375.000 ha. N¨m 1998 h¬n 600.000 ha, n¨m
1999 lµ 540.000 ha vµ n¨m 2000 lµ 236.500 ha. N¨m 2001 lµ 218.356 ha, n¨m
2002 lµ 198.340 ha, n¨m 2003 lµ 190.000 ha, n¨m 2004 lµ 180.870 ha. Nhµ
13
n−íc ®L ph¶i chi hµng chôc tû ®ång ®Ó phßng trõ chuét. N¨m 1999 nhµ n−íc
®L chi h¬n 18 tû ®ång, trong ®ã riªng c¸c tØnh phÝa B¾c ®L chi 7,7 tû ®ång.
N¨m 2000 kinh phÝ hç trî cho nu«i mÌo ë c¸c ®Þa ph−¬ng lµ 1,4 tû ®ång, sè
tiÒn chi cho diÖt chuét lµ 8,04 tû ®ång (Côc B¶o vÖ Thùc vËt, 2004) [6].
Lóa bÞ chuét h¹i
Ng« bÞ chuét h¹i
Xu hµo bÞ chuét h¹i
Qu¶ ít bÞ chuét h¹i
H×nh 1.1. T¸c h¹i cña chuét g©y trªn mét sè lo¹i c©y trång
Tr−íc ®©y, c¸c nghiªn cøu vÒ chuét ë n−íc ta chñ yÕu lµ nghiªn cøu vÒ
khu hÖ, ph©n lo¹i, ph©n bè vµ ý nghÜa cña chóng trong y tÕ céng ®ång. Nh÷ng
nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm sinh vËt häc, sinh th¸i häc vµ c¸c biÖn ph¸p phßng trõ
tËp trung vµo mét sè loµi chuét cã ý nghÜa quan träng trong y tÕ nh− chuét nhµ
(Rattus rattus), chuét l¾t (Rattus exulans) vµ chuét cèng (Rattus norvegicus) lµ
nh÷ng loµi truyÒn bÖnh nguy hiÓm cho con ng−êi vµ ®éng vËt. C¸c nghiªn cøu
vÒ c¸c loµi g©y h¹i trong n«ng nghiÖp nh− thµnh phÇn, sinh s¶n, biÕn ®éng
14
quÇn thÓ cña loµi chuét ®ång lín (Rattus argentiventer) vµ chuét ®ång
nhá (Rattus losea) cßn ch−a ®ñ ®Ó lµm c¬ së x©y dùng biÖn ph¸p qu¶n lý
chuét h¹i tæng hîp trªn ®ång ruéng. Nghiªn cøu vÒ biÖn ph¸p phßng trõ chñ
yÕu lµ biÖn ph¸p ho¸ häc, biÖn ph¸p c¬ giíi, biÖn ph¸p thñ c«ng vµ biÖn ph¸p
sinh häc.
§Ó gãp phÇn x©y dùng biÖn ph¸p phßng trõ chuét cã hiÖu qu¶ nh»m gi¶m
møc ®é thiÖt h¹i do chuét g©y ra ®èi víi c©y trång, chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn
cøu ®Ò tµi "Nghiªn cøu chuét h¹i c©y trång vµ biÖn ph¸p phßng trõ t¹i
TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc vµ vïng phô cËn”
2. Môc ®Ých vµ yªu cÇu cña ®Ò tµi
2.1. Môc ®Ých
Trªn c¬ së thu thËp sè liÖu vÒ thµnh phÇn loµi, ®Æc ®iÓm sinh vËt häc, sinh
th¸i häc vµ hiÖu qu¶ cu¶ mét sè biÖn ph¸p phßng trõ mét sè loµi chuét g©y h¹i
chÝnh t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc vµ vïng phô cËn ®Ó lµm c¨n cø
khoa häc x©y dùng biÖn ph¸p qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp, gãp phÇn gi¶m bít
thiÖt h¹i do chuét g©y ra trªn c©y trång n«ng nghiÖp, gi¶m l−îng thuèc ho¸
häc sö dông trong phßng trõ chuét, kh«ng g©y « nhiÔm m«i tr−êng vµ lµm mÊt
c©n b»ng sinh th¸i trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, t¨ng thu nhËp cho ng−êi d©n vµ
thay ®æi nhËn thøc cña ng−êi d©n trong phßng chèng chuét h¹i t¹i c¸c vïng
trång lóa ë n−íc ta.
2.2. Yªu cÇu cña ®Ò tµi
+ X¸c ®Þnh thµnh phÇn c¸c loµi chuét t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh
Phóc vµ mét sè tØnh thuéc ®ång b»ng s«ng Hång ®Ó tõ ®ã x¸c ®Þnh nh÷ng loµi
chuét g©y h¹i chÝnh trªn ®ång ruéng.
+ Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh vËt häc vµ sinh th¸i hai loµi chuét g©y h¹i
chÝnh nh− kh¶ n¨ng sinh s¶n, mïa sinh s¶n, biÕn ®éng sè l−îng, n¬i ë vµ diÖn
tÝch n¬i ë cña chuét ®ång lín (Rattus argentiventer).
15
+ §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ phßng trõ cña mét sè biÖn ph¸p diÖt chuét tõ
®ã x©y dùng m« h×nh qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp.
3. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi
3.1. ý nghÜa khoa häc
+ §Ò tµi sÏ bæ sung sè liÖu cã hÖ thèng vÒ thµnh phÇn c¸c loµi chuét trªn
®ång ruéng, vÞ trÝ sè l−îng, biÕn ®éng quÇn thÓ cña chóng trong hÖ sinh th¸i
lóa n−íc t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc vµ vïng phô cËn. Bæ sung c¸c
nghiªn cøu vÒ tiÒm n¨ng sinh s¶n vµ mïa sinh s¶n cña chuét ®ång lín (Rattus
argentiventer) vµ chuét ®ång nhá (Rattus losea) theo thêi vô lóa. Bªn c¹nh ®ã
®Ò tµi cung cÊp c¸c dÉn liÖu vÒ n¬i ë vµ diÖn tÝch n¬i ë cña chuét ®ång lín
trong mïa sinh s¶n vµ kh«ng sinh s¶n. §Ò tµi cßn thùc hiÖn ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶
cña mét sè biÖn ph¸p phßng trõ chuét nh− biÖn ph¸p hun khãi, b¶ diÖt chuét
sinh häc, bÉy hµng rµo c¶n cã bÉy c©y trång (TBS + TC). Trªn c¬ së ®ã x©y
dùng biÖn ph¸p qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp ë khu vùc ®ång b»ng s«ng Hång
vµ lµm c¬ së khoa häc trong qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp ë ViÖt Nam, ®ãng gãp
tµi liÖu tham kh¶o cho c¸n bé khoa häc vµ sinh viªn tr−êng ®¹i häc.
3.2. ý nghÜa thùc tiÔn
+ KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ sinh vËt häc vµ sinh th¸i häc chuét ®ång lín
(Rattus argentiventer) vµ chuét ®ång nhá (Rattus losea) cña luËn ¸n lµ c¬ së khoa
häc ®Ó x©y dùng vµ c¶i tiÕn biÖn ph¸p qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp cho vïng TiÒn
Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc, vïng phô cËn nãi riªng vµ c¶ n−íc nãi chung.
+ X©y dùng vµ ¸p dông biÖn ph¸p qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp t¹i TiÒn
Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc vµ mét sè xL t¹i huyÖn Kim §éng vµ huyÖn Phï
Cõ, H−ng Yªn vµ gãp phÇn gi¶m thiÖt h¹i do chuét g©y ra ë c¸c vïng trång lóa.
+ Gi¶m l−îng thuèc ho¸ häc trong phßng trõ chuét, tr¸nh rñi ro cho ng−êi
vµ ®éng vËt bÞ chÕt do thuèc trõ chuét g©y ra. Gi¶m « nhiÔm m«i tr−êng do
thuèc trõ chuét vµ c¸c vËt liÖu kh¸c g©y nªn vµ gi¶m chi phÝ s¶n xuÊt.
16
+ Thay ®æi nhËn thøc cña ng−êi d©n vÒ phßng chèng chuét h¹i t¹i xL
TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc vµ c¸c xL thuéc huyÖn Kim §éng vµ Phï
Cõ, H−ng Yªn vµ c¸c vïng trång lóa.
4. §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
Mét sè loµi chuét h¹i chÝnh trªn ruéng lóa vµ c©y trång kh¸c, nh÷ng
nghiªn cøu tËp trung vµo mét sè lÜnh vùc nh− thµnh phÇn c¸c loµi chuét trªn
®ång ruéng, vÞ trÝ sè l−îng cña tõng loµi, biÕn ®éng quÇn thÓ chuét tæng sè vµ
biÕn ®éng quÇn thÓ cña mét sè loµi g©y h¹i chÝnh. §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña mét
sè biÖn ph¸p phßng trõ vµ x©y dùng qui tr×nh qu¶n lý chuét h¹i tæng hîp cã sù
tham gia cña céng ®ång.
§èi víi chuét ®ång lín (Rattus argentiventer) vµ chuét ®ång nhá (Rattus
losea), nghiªn cøu vÒ biÕn ®éng sè l−îng, kh¶ n¨ng sinh s¶n, mïa sinh s¶n,
n¬i ë vµ diÖn tÝch n¬i ë.
17
Ch−¬ng 1
Tæng quan nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc
1.1. C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi
C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sinh th¸i häc kh¼ng ®Þnh trong mét hÖ sinh
th¸i lu«n cã nhiÒu mèi quan hÖ gi÷a c¸c loµi sinh vËt ®an xen nhau nh−ng ®Òu
ph¸t triÓn cã tÝnh qui luËt. Chóng cã quan hÖ kh¨ng khÝ, kh«ng ngõng t¸c ®éng
qua l¹i lÉn nhau ®Ó tån t¹i vµ lu«n h−íng tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng tù nhiªn. Sè
l−îng c¸ thÓ cña mçi loµi kh«ng thÓ t¨ng hay gi¶m ®i v« h¹n mµ ®−îc ®iÒu hoµ
bëi c¸c nh©n tè v« sinh (nhiÖt ®é, Èm ®é, l−îng m−a) hay h÷u sinh (c©y ký chñ,
thiªn ®Þch) còng nh− c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi (canh t¸c, b¶o vÖ thùc vËt)
(Ph¹m V¨n LÇm, 1995) [22]; (Vò Quang C«n, 1990) [5].
Chuét lµ ®éng vËt ®a thùc, thøc ¨n cña chóng chñ yÕu lµ thùc vËt, tÊt c¶
c¸c bé phËn dinh d−ìng cña c©y nh− th©n, l¸, rÔ, cñ, h¹t qu¶ ®Òu lµ thøc ¨n cña
chóng. Cã nhiÒu loµi ¨n c¶ thøc ¨n ®éng vËt, nh−ng nh×n chung thµnh phÇn
®éng vËt trong thøc ¨n vµ thÊp so víi thµnh phÇn thøc ¨n lµ thùc vËt. §Ó phßng
trõ chuét cã hiÖu qu¶ chóng ta ph¶i kÕt hîp cña c¶ hai biÖn ph¸p phßng vµ trõ,
nh−ng ®iÒu c¬ b¶n tr−íc hÕt ph¶i hiÓu biÕt vÒ cÊu tróc vµ sù ph¸t triÓn cña
quÇn thÓ vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh vËt häc vµ sinh th¸i häc cña tõng loµi chuét
(Lª Vò Kh«i vµ CTV, 1979 [19].
Chuét lµ mét loµi dÞch h¹i quan träng ®èi víi s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp
vµ ch¨n nu«i ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi. Chóng g©y h¹i cho s¶n xuÊt ë ngoµi
®ång ruéng, trong kho b¶o qu¶n n«ng s¶n phÈm vµ m«i giíi truyÒn bÖnh nguy
hiÓm cho ng−êi vµ gia sóc. Sù ph¸t triÓn cña quÇn thÓ c¸c loµi chuét h¹i phô
thuéc vµo nhiÒu vµo c¸c yÕu tè sinh th¸i, nh−ng nguån thøc ¨n ¶nh h−ëng trùc
tiÕp ®Õn sinh s¶n cña chuét. Khi cã nhiÒu thøc ¨n vµ n¬i ë an toµn cña chuét
réng th× chuét sÏ sinh s¶n m¹nh, khi kh«ng cã thøc ¨n vµ n¬i ë an toµn cña
chuét hÑp th× chuét sÏ sinh s¶n Ýt. Sù sinh s¶n cña chuét phô thuéc vµo nguån
thøc ¨n (Lam, 1983) [80].
18
§Ó phßng trõ chuét cã hiÖu qu¶ ph¶i hiÓu biÕt ®Æc ®iÓm sinh vËt häc,
sinh th¸i häc c¸c loµi chuét g©y h¹i, c¬ cÊu c©y trång, ¸p dông biÖn ph¸p qu¶n
lý chuét h¹i tæng hîp trªn diÖn tÝch réng vµ ph¶i phßng trõ chuét mang tÝnh
céng ®ång (Leton, 1980) [84]; (Singleton vµ Chambers, 1996) [103].
GÆm nhÊm lµ bé cã sè l−îng loµi nhiÒu nhÊt cña líp thó. MÆc dï cã nhiÒu
c«ng tr×nh ®L c«ng bè vÒ ph©n lo¹i, ph©n vïng vµ h×nh th¸i cña chóng, nh−ng
vÉn ch−a ®Çy ®ñ ®Æc biÖt lµ ®èi víi gÆm nhÊm vïng nhiÖt ®íi. Sù ®a d¹ng, tÝnh
mÒn dÎo sinh th¸i, ý nghÜa kinh tÕ vµ vai trß dÞch tÔ cña chóng vÉn lµ nh÷ng
vÊn ®Ò mang tÝnh thêi sù (Cao V¨n Sung vµ NguyÔn Minh T©m, 1999) [31].
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, chuét h¹i lµ mét trong nh÷ng lo¹i dÞch h¹i
quan träng trong c¸c vïng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi n−íc ta, ®Æc biÖt trªn c©y
lóa diÖn tÝch bÞ chuét h¹i ë khu vùc ®ång b»ng s«ng Hång vµ ®ång b»ng s«ng
Mª K«ng lµ lín, g©y tæn thÊt lín ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ nguy hiÓm
cho søc kháe céng ®ång. XuÊt ph¸t tõ t×nh tr¹ng thùc tÕ n¹n chuét g©y h¹i
nghiªm träng ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nhÊt lµ s¶n xuÊt lóa trong c¶ n−íc,
ngµy 18/2/1998 Thñ t−íng ChÝnh phñ ®L ra ChØ thÞ sè 09/1998/CT - TTg vÒ
c¸c biÖn ph¸p cÊp b¸ch diÖt chuét b¶o vÖ mïa mµng. Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t
triÓn n«ng th«n tiÕp tôc chØ ®¹o h−íng dÉn c¸c ®Þa ph−¬ng tæ chøc th−êng
xuyªn c¸c chiÕn dÞch diÖt chuét b»ng mäi biÖn ph¸p mµ Bé ®L h−íng dÉn.
Trong ®ã chñ yÕu lµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p d©n gian, c¬ häc nh− ®µo b¾t, ®Æt
bÉy dïng bÉy dÝnh vµ dïng thuèc diÖt chuét sinh häc h¹n chÕ tèi ®a sö dông
c¸c lo¹i thuèc ho¸ häc ®éc h¹i cho ng−êi, vËt nu«i, m«i tr−êng vµ tuyÖt ®èi
kh«ng ®−îc dïng dßng ®iÖn ®Ó diÖt chuét. N¹n chuét ®ang lµ b¸o ®éng tr−íc
m¾t nÕu kh«ng nhËn thøc ®óng ®Ó phßng trõ sÏ cã t¸c h¹i lín ®Õn s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp vµ m«i tr−êng sinh th¸i.
§Ò tµi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vÒ thµnh phÇn loµi, ®Æc ®iÓm sinh vËt häc, sinh
th¸i häc cña chuét ®ång lín vµ chuét ®ång nhá vµ x©y dùng biÖn ph¸p qu¶n lý
chuét h¹i tæng hîp t¹i TiÒn Phong, Mª Linh, VÜnh Phóc vµ vïng phô cËn.
1.2. Nghiªn cøu trong n−íc vµ
19
ngoµi n−íc
1.2.1. ý nghÜa cña chuét ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ y tÕ
Chuét lµ loµi g©y h¹i nhiÒu h¬n lµ cã Ých, chóng g©y h¹i c©y trång n«ng
nghiÖp, c©y c«ng nghiÖp, c©y l−¬ng thùc, c©y thùc phÈm, ë ngoµi ®ång, kho
b¶o qu¶n vµ ®å d©n dông. ë n−íc ta nh÷ng nghiªn cøu vÒ thiÖt h¹i do chuét
g©y ra trong n«ng nghiÖp lµ Ýt, c¸c thèng kª vÒ diÖn tÝch lóa bÞ thiÖt h¹i do
chuét g©y ra ë n−íc ta míi chØ cã tõ n¨m 1995 cho ®Õn nay. Tr−íc ®ã cã mét
vµi ghi nhËn vÒ dÞch chuét khuy t¹i mét sè vïng miÒn nói vÒ thµnh phÇn vµ
ph©n bè cña mét sè loµi chuét g©y h¹i n«ng nghiÖp cña Cao V¨n Sung vµ CTV
(1980) [26]; Lª Vò Kh«i vµ CTV (1979) [19]. Cßn l¹i c¸c nghiªn cøu vÒ chuét
tËp trung vµo c¸c loµi chuét cã liªn quan ®Õn y tÕ céng ®ång. Theo mét sè t¸c
gi¶ nh− NguyÔn C«ng T¶o (1992) [34]; NguyÔn Anh Dòng vµ CTV (1989) [7];
§Æng TuÊn §¹t (1992) [10]; NguyÔn Th¸i vµ CTV (1985) [38]; §inh ThÞ Ngäc
TuyÕt vµ CTV (1991) [51]; NguyÔn ¸i Ph−¬ng (1992) [24], chuét vµ mét sè
loµi gÆm nhÊm lµ mét nh©n tè quan träng lan truyÒn nhiÒu bÖnh truyÒn nhiÔm
nguy hiÓm cho ng−êi vµ ®éng vËt nu«i, ®éng vËt gÆm nhÊm lµ tµng tr÷ vµ
truyÒn bÖnh dÞch h¹ch, lepto cho con ng−êi. Nh÷ng loµi chuét sèng gÇn ng−êi
nh− chuét cèng (Rattus norvegicus), chuét nhµ (Rattus rattus), chuét l¾t
(Rattus exulans) lµ vËt chñ truyÒn bÖnh.
§Ó gi¶i thÝch nguyªn nh©n lµm cho chuét t¨ng lªn trong nh÷ng n¨m gÇn
®©y theo NguyÔn Phó Tu©n (2002) [50], cã mét sè nguyªn nh©n sau:
+ Trong qu¸ tr×nh th©m canh t¨ng vô, chóng ta chuyÓn tõ c©y trång dµi
ngµy sang c©y trång ng¾n ngµy, t¨ng vô, (tõ 1 - 2 vô/n¨m tr−íc ®©y, ®Õn nay
thµnh 3 vô/n¨m, thËm chÝ cã nh÷ng n¬i 7 vô trong 2 n¨m), do vËy cã nguån
thøc ¨n cã quanh n¨m nªn chuét sinh s¶n m¹nh dÉn ®Õn mËt ®é quÇn thÓ t¨ng.
+ Phßng trõ chuét b»ng biÖn ph¸p ho¸ häc kh«ng nh÷ng diÖt chuét mµ cßn
diÖt c¶ nh÷ng loµi thiªn ®Þch cña chuét, lµm cho chóng gi¶m vÒ sè l−îng vµ
kh«ng thÓ khèng chÕ ®−îc sù gia t¨ng cña mËt ®é chuét.
20
+ Thêi ®iÓm phßng trõ vµ tæ chøc phßng trõ chuét mang tÝnh tù ph¸t,
phßng trõ trªn diÖn tÝch hÑp vµ thêi ®iÓm phßng trõ th−êng vµo giai ®o¹n lóa
cã ®ßng nªn hiÖu qu¶ phßng trõ thÊp.
Mét sè t¸c gi¶ ®L ®¸nh gi¸ thiÖt h¹i do chuét g©y nªn ®èi víi kinh tÕ mét
sè n−íc vïng §«ng Nam ¸. Theo Singleton vµ Patch (1994) [102], t¹i Th¸i Lan
trong n¨m 1989, thiÖt h¹i do chuét g©y ra trªn lóa tr−íc thu ho¹ch kho¶ng 6 tØ
b¹t (t−¬ng ®−¬ng 230 triÖu USD), sau thu ho¹ch kho¶ng 5 tØ b¹t (t−¬ng ®−¬ng
kho¶ng 190 triÖu USD). T¹i Indonesia n¨m 1997, thiÖt h¹i do chuét g©y ra
kho¶ng 1tØ USD (17% s¶n l−îng s¶n l−îng lóa, kho¶ng 8,21 triÖu tÊn lóa).
Riªng ®¶o Java n¨m 1980, thiÖt h¹i do chuét g©y ra kho¶ng 40 triÖu USD. Theo
Young – Moo - Shin (1976) [120]; Fall (1980) [69], chuét lµ loµi dÞch h¹i quan
träng ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë Nam TriÒu Tiªn, chuét xuÊt hiÖn trong
suèt vô gieo trång tõ khi gieo h¹t cho ®Õn khi thu ho¹ch. N¨m 1973, thiÖt h¹i
trªn lóa sím lµ 14,2%, mét sè vïng tû lÖ thiÖt h¹i tíi 27,4%, lóa ®¹i trµ thiÖt h¹i
trung b×nh kho¶ng 2,7%, mét sè n¬i kho¶ng 4% sè d¶nh lóa bÞ c¾n. Trªn ®Ëu
t−¬ng thiÖt h¹i lµ 1,6% vµ trªn ruéng lóa c¹n lµ 16%. NhiÒu loµi chuét ¶nh
h−ëng ®Õn con ng−êi vµ s¶n xuÊt l−¬ng thùc, cã 20 loµi g©y h¹i c©y trång n«ng
nghiÖp ë vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi.
1.2.2. Thµnh phÇn loµi chuét
ViÖt Nam n»m trong vïng nhiÖt ®íi vµ trong vïng phô §«ng Ph−¬ng,
lLnh thæ n−íc ta kÐo dµi 1650 km tõ vÜ ®é 80 ®Õn vÜ ®é 230 B¾c, do vËy cã khu
hÖ ®éng vËt gÆm nhÊm mang ®Æc tÝnh hçn hîp. Theo §µo V¨n TiÕn (1985)
[48]; Lª Vò Kh«i (2000) [21]; Cao V¨n Sung (1992) [27]; Cao V¨n Sung vµ
NguyÔn Minh T©m (1999) [31], ë n−íc ta cã 30 loµi thuéc 11 gièng thuéc hä
chuét (Muridae), trong ®ã gièng Rattus lµ gièng cã sè l−îng loµi nhiÒu nhÊt lµ
(8 loµi), ®a sè ph©n bè ë khu vùc ®ång b»ng vµ lµ nh÷ng loµi g©y h¹i quan
träng cho s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp vµ truyÒn nhiÒu bÖnh quan träng cho
ng−êi vµ ®éng vËt. Gièng Bandicota cã hai loµi, gièng Mus cã 5 loµi, gièng
- Xem thêm -
.PDF 
146 
145 
105 
