Tài liệu Nghiên cứu chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng thương phẩm tại tỉnh khánh hòa

i LỜI CẢM ƠN Sau thời gian thực tập em đã hoàn thành đề tài “Nghiên cứu chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng thương phẩm tại tỉnh Khánh Hòa”. Trong thời gian nghiên cứu và thực tập, em đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của các thầy, cô trong khoa, cùng các anh, chị, cô, chú là người nuôi tôm các đìa nuôi tôm thẻ chân trắng, là các đại lý thu mua trung gian, là người buôn bán sỉ và lẻ tại các chợ đầu mối, là cán bộ công nhân viên của nhà máy chế biến để em thực hiện đề tài này. Qua đây, em bày tỏ lòng cảm ơn tới: - Lời cảm ơn chân thành tới giáo viên hướng dẫn, thầy ThS. Nguyễn Ngọc Duy đã giúp đỡ, hướng dẫn em trong suốt thời gian làm đồ án. - Quý thầy, cô, cán bộ, công nhân viên chức trường Đại Học Nha Trang đã trang bị truyền đạt kiến thức trong suốt khóa học. - Những tác nhân trong chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng thương phẩm tỉnh Khánh Hòa. - Gia đình đã tại điều kiện cho em trong suốt thời gian học và cảm ơn tất cả bạn bè luôn bên cạnh động viên, giúp đỡ trong suốt thời gian qua. Tôi xin chân thành cảm ơn! Nha trang, tháng 7 năm 2011 Sinh viên Phạm Thị Thu ii MỤC LỤC Trang LỜI CẢM ƠN ..........................................................................................................i MỤC LỤC...............................................................................................................ii DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT ................................................................v DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................................vi DANH MỤC HÌNH ..............................................................................................vii LỜI MỞ ĐẦU .........................................................................................................1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................4 1.1. Chuỗi giá trị .................................................................................................4 1.1.1. Khái niệm về chuỗi giá trị ......................................................................4 1.1.2. Tầm quan trọng của phân tích chuỗi giá trị .............................................7 1.2. Mối quan hệ giữa chuỗi chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng. ..............................8 1.2.1 Sự khác nhau giữa chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng. ................................8 1.2.2 Mối quan hệ giữa chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị ................................10 1.3. Mô hình SCP (Structure – Conduct – Performance)....................................12 1.4. Lợi thế cạnh tranh.......................................................................................14 1.4.1. Lợi thế cạnh tranh theo quan điểm của Michal E. Porter.......................14 1.4.2. Mô hình năm lực lượng cạnh tranh của Michal E. Porter ......................14 1.5. Một số nghiên cứu liên quan đến đề tài.......................................................21 1.5.1. Một số nghiên cứu về chuỗi giá trị........................................................21 1.5.2. Một số nghiên cứu về mặt hàng tôm thẻ chân trắng ..............................23 1.6. Các quy định về truy xuất nguồn gốc, kiểm tra và chứng nhận chất lượng, vệ sinh an toàn thực phẩm hàng hóa thủy sản..........................................23 Chương 2. TỔNG QUAN CHUỖI GIÁ TRỊ THỦY SẢN VIỆT NAM VÀ KHÁNH HÒA.......................................................................................................24 2.1. Tổng quan ngành thủy sản trên thế giới ......................................................24 iii 2.2. Tổng quan ngành thủy sản Việt Nam. .........................................................26 2.3. Đặc điểm của chuỗi giá trị sản phẩm thủy sản Việt Nam ............................28 2.4. Tổng quan ngành thủy sản của tỉnh Khánh Hòa..........................................38 2.5. Đặc điểm chuỗi giá trị sản phẩm từ nuôi trồng thủy sản của tỉnh Khánh Hòa ...................................................................................................................39 Chương 3 THỰC TRẠNG CHUỖI GIÁ TRỊ TÔM THẺ CHÂN TRẮNG THƯƠNG PHẨM TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH KHÁNH HÒA...................................42 3.1. Cấu trúc thị trường sản phẩm tôm thẻ chân trắng tại Khánh Hòa ................42 3.1.1 Các tác nhân tham gia hệ thống phân phối tôm thẻ chân trắng thương phẩm tại Khánh Hòa...........................................................................42 3.1.2. Tình hình cạnh tranh của các tác nhân trong chuỗi giá trị mặt hàng tôm thẻ chân trắng tại Khánh Hòa ..................................................................49 3.1.2.1. Tình hình gia nhập ngành và rút lui khỏi ngành..............................49 3.1.2.2. Sự khác biệt về sản phẩm...............................................................52 3.1.3. Qui trình định giá tôm thẻ chân trắng ...................................................53 3.2. Phân tích các nhân tố thực hiện ..................................................................56 3.2.1. Thông tin thị trường .............................................................................56 3.2.2. Hoạt động thương lượng, giao dịch mua bán giữa các tác nhân trong chuỗi. ....................................................................................................57 3.2.3. Hoạt động truy xuất nguồn gốc xuất xứ của các tác nhân trong chuỗi .............................................................................................................58 3.2.4. Vấn đề rủi ro ........................................................................................59 3.2.5. Hoạt động quản lý và kiểm soát chất lượng sản phẩm của các tác nhân trong chuỗi.............................................................................................61 3.3. Phân tích kết quả thực hiện.........................................................................63 Chương 4. GIẢI PHÁP NÂNG CAO VỊ THẾ CẠNH TRANH CHUỖI GIÁ TRỊ TÔM THẺ CHÂN TRẮNG THƯƠNG PHẨM TẠI KHÁNH HÒA ..............75 iv 4.1. Định hướng phát triển cho chuỗi giá trị mặt hàng tôm thẻ chân trắng trên địa bàn tỉnh trong thời gian tới ....................................................................75 4.2. Giải pháp 1: Nhóm giải pháp hợp tác dọc và hợp tác ngang trong chuỗi giá trị mặt hàng tôm thẻ thương phẩm trên địa bàn Khánh Hòa..........................76 4.2.1. Giải pháp hợp tác dọc trong chuỗi giá trị mặt hàng tôm thẻ chân trắng .............................................................................................................77 4.2.2. Giải pháp hợp tác ngang giữa người nuôi tôm thẻ chân trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa ..............................................................................................80 4.3. Giải pháp 2: Tăng cường công tác nghiên cứu thị trường nước ngoài và hoạt động tình báo ở thị trường nước ngoài. .......................................................82 4.4. Giải pháp 3: Tăng cường hoạt động tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho người nông dân nuôi tôm thẻ chân trắng. .....................................................84 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...............................................................................86 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC v DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT Tên viết tắt Tiếng Anh SCP Structure–Conduct–Performance Global GAP Global Good Agricultural Practices VASEP Vietnam Association of Seafood Hiệp hội chế biến và xuất khẩu Exporters And Producers Thủy Sản Việt Nam EU European Union Liên minh châu Âu CIF "Cost, Insurance and Freight" Tiền hàng, bảo hiểm và cước (...cảng đến quy định) GMP Good Manufactoring Practice Quy phạm sản xuất tốt HACCP Hazard Analysis and Critical Phân tích mối nguy và kiểm Control Point soát điểm tới hạn ISO 9001:2001 Tiếng Việt Thực hành nông nghiệp tốt toàn cầu Hệ thống quản lý chất lượng vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Trang Bảng 1.1. Mô hình SCP cho một ngành ................................................................. 13 Bảng 3.1. Chi phí – Lợi nhuận bình quân trên một ao nuôi tôm thẻ chân trắng 5.000m2 ................................................................................................................. 64 Bảng 3.2. Chi phí – Lợi ích bình quân/kg tôm thương phẩm của đại lý thu mua trung gian .............................................................................................................. 65 Bảng 3.3. Chi phí – Lợi nhuận bình quân của 1kg tôm nguyên liệu trong sản phẩm tôm thẻ đông lạnh PTO 41/50 xuất đi Mỹ của công ty chế biến năm 2010 ...................................................................................................................... 66 Bảng 3.4. Phân phối chi phí – lợi nhuận trong chuỗi giá trị mặt hàng tôm thẻ chân trắng.............................................................................................................. 67 Bảng 3.5. Phân phối lợi nhuận giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị mặt hàng tôm thẻ chân trắng cho 1kg sản phẩm .................................................................... 69 Bảng 3.6. Ước lượng thu nhập bình quân trong năm 2010 của các tác nhân trong chuỗi ............................................................................................................ 71 vii DANH MỤC HÌNH Trang Hình 1.1: Chuỗi giá trị. ...........................................................................................5 Hình 1.2. Chuỗi cung ứng hợp nhất. .......................................................................9 Hình 1.3. Chuỗi giá trị mở rộng. ...........................................................................11 Hình 1.4. Chuỗi cung ứng tổng quát. ....................................................................11 Hình 1.5. Sự tương tác qua lại giữa ba yếu tố trong mô hình SCP..........................12 Hình 1.6. Mô hình 5 lực lượng cạnh tranh của Porter.............................................20 Hình 2.1. Sản lượng thủy hải sản thế giới. .............................................................24 Hình 2.2. Cơ cấu đánh bắt – nuôi trồng năm 2009. ...............................................25 Hình 2.3. Cơ cấu sản phẩm theo sản lượng 9 tháng đầu năm 2010.........................27 Hình 2.4. Cơ cấu sản phẩm theo giá trị 9 tháng đầu năm 2010...............................27 Hình 2.5. Chuỗi giá trị tổng quát sản phẩm thủy sản Việt Nam..............................28 Hình 2.6. Sản lượng thủy sản Việt Nam tính tới 10 tháng đầu năm 2010. ..............31 Hình 2.7. Cơ cấu nguồn cung theo khu vực năm 2008. .........................................31 Hình 2.8. Tỷ trọng chi phí thức ăn trong giá thành nguyên liệu..............................33 Hình 2.9. Tình hình giá bán cá tra và tôm nguyên liệu. .........................................33 Hình 2.10. Các doanh nghiệp có khả năng tự chủ nguyên liệu cao. ........................35 Hình 2.11. Các thị trường và sản phẩm có mức tăng trưởng cao 9 tháng đầu năm 2010...............................................................................................................36 Hình 2.12. Thị trường xuất khẩu thủy sản theo sản lượng của Việt Nam................37 Hình 2.13. Thị trường xuất khẩu thủy sản theo giá trị của Việt Nam......................37 Hình 2.14. Thị trường xuất khẩu tôm 9 tháng đầu năm 2010 của Việt Nam. ..........38 Hình 4.1. Sơ đồ hợp tác dọc và ngang trong ngành thủy sản. .................................76 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài Việt Nam có khoảng 4.200 km2 biển nội thủy và 3.260 km đường bờ biển. Đây là một lợi thế tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển mạnh ngành nuôi trồng thủy sản của nước ta. Vượt qua khó khăn do biến động của thị trường, giá cả, diễn biến bất thường của thời tiết và nhiều rào cản khác trên các thị trường tiêu thụ thủy sản, ngành thủy sản đã hoàn thành vượt mức các chỉ tiêu kế hoạch đề ra. Theo thống kê, sản lượng nuôi trồng thủy sản năm 2010 cả nước đạt trên 2,8 triệu tấn, tăng 9% so với năm 2009, tổng sản lượng đạt hơn 5,1 triệu tấn, tăng gần 3%. Kim ngạch xuất khẩu ước đạt 4,7 tỷ USD, tăng hơn 6% [1]. Trong đó, sản lượng cá nước ngọt ước đạt trên 1,9 triệu tấn, riêng cá tra, basa đạt gần 1,5 triệu tấn, tôm nuôi đạt trên 460 nghìn tấn, nhuyễn thể đạt gần 110 nghìn tấn, cá biển đạt khoảng 12.500 tấn. Đặc biệt là Chiến lược phát triển thủy sản Việt Nam đến năm 2020 vừa được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt với kinh phí thực hiện dự kiến khoảng 57.400 tỷ đồng, ngành thủy sản đã có thể thực hiện được các kế hoạch dài hơi. Mục tiêu đến năm 2020, kinh tế thủy sản đóng góp 30-35% GDP trong khối nông – lâm – ngư nghiệp, tốc độ tăng giá trị sản xuất ngành thủy sản từ 8-10%/năm. Kim ngạch xuất khẩu đạt 8-9 tỷ USD. Có thể thấy ngành thủy sản là một trong những mũi nhọn phát triển kinh tế của nước ta hiện nay và trong tương lai. Khánh Hòa là một trong những tỉnh có lợi thế để phát triển ngành thủy sản. Những năm gần đây, nghề nuôi trồng, khai thác và chế biến thủy sản đang là thế mạnh của Khánh Hòa. Toàn tỉnh có hơn 10.100 tàu, thuyền lắp máy; trong đó có gần 500 tàu công suất 100CV trở lên, có khả năng đánh bắt dài ngày trên biển. Đặc biệt, với 44 doanh nghiệp tham gia xuất khẩu thủy sản, Khánh Hòa đang là tỉnh đứng thứ 4 cả nước với kim ngạch xuất khẩu hàng năm đạt hơn 300 triệu USD. Hiện Khánh Hòa là trung tâm cung cấp tôm giống cho cả nước, mỗi năm sản xuất 3,5 tỷ con tôm giống. Toàn tỉnh có gần 5.000ha đìa nuôi trồng thủy sản, năng suất bình quân đạt 1,5 tấn/ha [2]. Những năm gần đây, người nuôi trồng thủy sản Khánh Hòa đã khai thác triệt để vùng mặt nước ven biển để phát triền nghề nuôi tôm hùm lồng, cá mú, vẹm xanh, 2 ốc hương… Với quy mô phát triển như hiện nay, tỉnh cũng cần có sự chú ý quan tâm, quản lý đến sự phát triển cho ngành thủy sản theo xu hướng bền vững, lâu dài. Đặc biệt với những sản phẩm mới mẻ như tôm thẻ chân trắng với giá trị kinh tế cao và sự phát triển một cách nhanh chóng của nó. Theo thống kê Khánh Hòa là địa phương có tốc độ tăng diện tích nuôi tôm thẻ chân trắng nhanh đến chóng mặt. Năm 2008, diện tích nuôi tôm thẻ chân trắng ở đây chỉ có 900 ha thì sang năm 2009 đã tăng đến 3.100 ha [3]. Tuy nhiên việc phát triển mặt hàng tôm thẻ chân trắng tại Khánh Hòa hay ngay cả hiện trạng phát triển của ngành thủy sản Việt Nam hiện nay còn manh mún, đơn lẻ và tự phát, thiếu các mối liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị. Hay nói cách khác, mối liên kết, sự tương tác nhiều mặt giữa các tác nhân tham gia và trách nhiệm của họ trong chuỗi cung ứng các hàng hóa dịch vụ đầu vào và tiêu thụ sản phẩm tôm thẻ chân trắng với người sản xuất còn yếu. Đây là hạn chế rất lớn tới việc giảm chi phí sản xuất, tối đa hóa lợi ích kinh tế của từng cá nhân trong chuỗi cũng như khó khăn trong phát triển mở rộng quy mô, diện tích nuôi và chế biến tôm thẻ chân trắng một cách bền vững. Xuất phát từ các vấn đề trên, em lựa chọn chủ đề “Nghiên cứu chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng thương phẩm tại tỉnh Khánh Hòa” là đề tài cho khóa luận tốt nghiệp của mình. Mục tiêu của nghiên cứu nhằm phát triển những căn cứ khoa học để đề xuất giải pháp, giúp nâng cao vị thế cạnh tranh trong chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng toàn cầu và giúp cho ngành phát triển kinh doanh một cách bền bững hơn. 2. Mục tiêu của đề tài - Phân tích cấu trúc chuỗi giá trị sản phẩm tôm thẻ chân trắng và vai trò của các tác nhân trong chuỗi giá trị; - Đánh giá cách thức tổ chức vận hành thị trường và tình hình cạnh tranh trong ngành của chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa; - Xác định kết cấu chi phí và phân phối lợi ích của các tác nhân trong chuỗi, từ đó đề xuất giải pháp nhằm nâng cao vị thế cạnh tranh cho toàn chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng tại Khánh Hòa. 3. Đối tượng của đề tài và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: người nuôi tôm thẻ chân trắng, các nậu vựa, thương buôn, doanh nghiệp chế biến. 3 - Phạm vi nghiên cứu: Các tác nhân trong chuỗi giá trị sản phẩm tôm thẻ chân trắng trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa. Thời gian tiến hành điều tra là tháng 4/2011 với số liệu thu thập được của năm 2010. 4. Phương pháp nghiên cứu  Phương pháp luận - Tiếp cận phân tích theo chuỗi giá trị trên cơ sở áp dụng mô hình SCP (Structure – Conduct – Performance) để nghiên cứu cho trường hợp chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng tại Khánh Hòa. - Áp dụng mô hình năm lực lượng cạnh tranh của Michael E. Porter để phân tích áp lực cạnh tranh của mỗi tác nhân trong chuỗi giá trị. - Ngoài ra nghiên cứu còn sử dụng các phương pháp mô tả, thống kê, so sánh.  Phương pháp thu thập số liệu Phương pháp thu thập số liệu bằng cách điều tra trực tiếp 28 đối tượng thông qua phỏng vấn bằng bảng câu hỏi. Trong đó, có 15 hộ nuôi tôm; 6 nậu vựa (3 người là nậu cấp 1 và 3 người là nậu cấp 2); 5 người buôn bán trung gian (2 người bán sỉ và 3người bán lẻ); 2 công ty chế biến thủy sản (công ty CP Nha Trang Seafoods – F17 và công ty CP Hải sản Nha Trang – Nha Trang Fisco). 5. Kết cấu đề tài: Ngoài phần tổng quan về đề tài, kết luận, kiến nghị, tài liệu tham khảo, mục lục và phụ lục, nội dung chính của đề tài gồm 4 chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu. Chương 2: Tổng quan chuỗi giá trị thủy sản Việt Nam và Khánh Hòa. Chương 3: Thực trạng chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng thương phẩm trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa. Chương 4: Giải pháp nâng cao vị thế cạnh tranh chuỗi giá trị tôm thẻ chân trắng thương phẩm tại Khánh Hòa 4 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1. Chuỗi giá trị 1.1.1. Khái niệm về chuỗi giá trị Ngày nay, chuỗi giá trị đang là một vấn đề được nhiều ngành, nhiều đối tượng chủ thể trong nền kinh tế quan tâm. Vì vậy, chúng ta có rất nhiều khái niệm cho một chuỗi giá trị của một doanh nghiệp, của một ngành và chuỗi giá trị hàng hóa toàn cầu. Tuy nhiên, tác giả xin đề cập một số khái niệm chung cho chuỗi giá trị như sau: Chuỗi giá trị là chuỗi của các hoạt động. Trong đó sản phẩm đi qua tất cả các hoạt động của chuỗi theo thứ tự và tại mỗi hoạt động sản phẩm thu được một số giá trị nào đó. Chuỗi các hoạt động này cung cấp cho các sản phẩm nhiều giá trị gia tăng hơn tổng giá trị gia tăng của tất cả các hoạt động cộng lại [4]. Theo Michael E. Porter chuỗi giá trị là chuỗi của các hoạt động từ khâu đầu tiên đến khâu cuối cùng của sản phẩm bao gồm các hoạt động chính và các hoạt động bổ trợ để tạo nên lợi thế cạnh tranh của sản phẩm (xem Hình 1.1). Theo đó khi đi qua lần lượt các hoạt động của chuỗi mỗi sản phẩm nhận được một số giá trị. Các hoạt động chính là các hoạt động liên quan đến việc chuyển đổi về mặt vật lý, quản lý sản phẩm cuối cùng để cung cấp cho khách hàng. Các hoạt động bổ trợ là các hoạt động nhằm hỗ trợ cho các hoạt động chính [5]. Tuy nhiên, khái niệm chuỗi giá trị mà Michael E. Porter nghiên cứu là chuỗi giá trị của một doanh nghiệp nhưng nó là khái niệm cơ bản để hiểu được chuỗi giá trị của ngành hàng. Trong đó, các hoạt động trong chuỗi giá trị của doanh nghiệp được diễn tả như sau :  Các hoạt động chính1 - Hậu cần đến (inbound logistics): những hoạt động này liên quan đến việc nhận, lưu trữ và dịch chuyển đầu vào vào sản phẩm, chẳng hạn như quản trị nguyên 1 Phần này được tham khảo tại [6] 5 vật liệu, kho bãi, kiểm soát tồn kho, lên lịch trình xe cộ và trả lại sản phẩm cho nhà cung cấp. - Sản xuất: các hoạt động tương ứng với việc chuyển đổi đầu vào thành sản phẩm hoàn thành, chẳng hạn như gia công cơ khí, đóng gói, lắp ráp, bảo trì thiết bị, kiểm tra, in ấn và quản lý cơ sở vật chất. - Hậu cần ra ngoài (outbound logistics): đây là những hoạt động kết hợp với việc thu thập, lưu trữ và phân phối hàng hóa vật chất sản phẩm đến người mua, chẳng hạn như quản lý kho bãi cho sản phẩm hoàn thành, quản trị nguyên vật liệu, quản lý phương tiện vận tải, xử lý đơn hàng và lên lịch trình – kế hoạch. - Marketing và bán hàng: những hoạt động này liên quan đến việc quảng cáo, khuyến mãi, lựa chọn kênh phân phối, quản trị mối quan hệ giữa các thành viên trong kênh và định giá. - Dịch vụ khách hàng: các hoạt động liên quan đến việc cung cấp dịch vụ nhằm gia tăng hoặc duy trì giá trị của sản phẩm, chẳng hạn như cài đặt, sửa chữa và bảo trì, đào tạo, cung cấp thiết bị thay thế và điều chỉnh sản phẩm. Hậu cần ra ngoài Hình 1.1: Chuỗi giá trị. [5] 6  Các hoạt động bổ trợ2 - Thu mua: thu mua liên quan đến chức năng mua nguyên vật liệu đầu vào được sử dụng trong chuỗi giá trị của công ty. Việc này bao gồm nguyên vật liệu, nhà cung cấp và các thiết bị khác cũng như tài sản, chẳng hạn như: máy móc, thiết bị thí nghiệm, các dụng cụ văn phòng và nhà xưởng. Những ví dụ này minh họa rằng các đầu vào được mua có thể liên hệ với các hoạt động chính cũng như các hoạt động bổ trợ. Đây chính là lý do khiến Michael E. Porter phân loại thu mua như một hoạt động bổ trợ chứ không phải là hoạt động chính. - Phát triển công nghệ: “công nghệ” có ý nghĩa rất rộng trong bối cảnh này, vì theo quan điểm của Michael E. Porter thì mọi hoạt động đều gắn liền với công nghệ, có thể là bí quyết, các quy trình thủ tục hoặc công nghệ được sử dụng trong tiến trình hoặc thiết kế sản phẩm. Đa phần các hoạt động giá trị sử dụng một công nghệ kết hợp một số lượng lớn các tiểu công nghệ khác nhau liên quan đến lĩnh vực khoa học khác nhau. - Quản trị nguồn nhân lực: đây chính là những hoạt động liên quan đến việc chiêu mộ, tuyển dụng, đào tạo, phát triển và quản trị thù lao cho toàn thể nhân viên trong tổ chức, có hiệu lực cho cả các hoạt động chính và hoạt động bổ trợ. - Cơ sở hạ tầng công ty: công ty nhìn nhận ở góc độ tổng quát chính là khách hàng của những hoạt động này. Chúng không hỗ trợ chỉ cho một hoặc nhiều các hoạt động chính mà thay vào đó chúng hỗ trợ cho cả tổ chức. Chuỗi giá trị của ngành: Chuỗi giá trị cho một ngành công nghiệp là một đại diện vật chất của các quá trình khác nhau có liên quan đến sản xuất hàng hóa (dịch vụ), bắt đầu từ nguyên liệu ban đầu và kết thúc với giao nhận các sản phẩm hoàn chỉnh (còn được gọi là chuỗi cung cấp). Chuỗi giá trị cho một ngành công nghiệp gồm các hoạt động chuẩn bị cho quá trình sản xuất, các hoạt động sản xuất (bao gồm cung ứng các máy móc thiết bị, hệ thống máy tính, nguyên vật liệu, sản xuất sản phẩm,…) và các hoạt động thương mại [7]. 2 Phần này được tham khảo tại [6] 7 Chuỗi giá trị được hiểu là một loạt các chuyển đổi từ nguyên vật liệu (giai đoạn đầu) đến khi giao sản phẩm/dịch vụ hoàn chỉnh đến người tiêu dùng cuối cùng (giai đoạn cuối). Trong chuỗi giá trị toàn cầu có sự tham gia của nhiều công ty và nhiều quốc gia với những chức năng khác nhau; một số cung cấp nguyên vật liệu, một số sản xuất sản phẩm cuối cùng, và một số chuyển giao sản phẩm này đến người tiêu dùng cuối cùng [8]. Xuất phát từ các định nghĩa trên, chuỗi giá trị thủy sản được hiểu là sự liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi, bao gồm nhà cung ứng đầu vào (ngư dân/hộ nuôi trồng thủy sản và người cung ứng dịch vụ như con giống, thức ăn, thuốc, tín dụng, kỹ thuật,…), nhà mua bán trung gian, nhà chế biến, nhà nhập khẩu, nhà buôn bán, nhà bán lẻ và người tiêu dùng thông qua dòng sản phẩm trước và dòng thông tin phản hồi sau [9]. 1.1.2. Tầm quan trọng của phân tích chuỗi giá trị Cùng với phân công lao động mạnh mẽ và việc bố trí các công đoạn sản xuất rộng khắp trong nền kinh tế toàn cầu, tính cạnh tranh theo hệ thống đóng vai trò ngày một quan trọng hơn. Tính hiệu quả trong sản xuất chỉ là điều kiện cần cho khả năng thâm nhập vào nền kinh tế toàn cầu. Để thu lợi một cách bền vững từ việc tham gia vào nền kinh tế toàn cầu cần hiểu rõ tính năng động của các yếu tố trong toàn bộ chuỗi giá trị [5]. Phân tích chuỗi giá trị gia tăng của ngành: một ngành có thể được ví như một doanh nghiệp lớn, mỗi doanh nghiệp trong ngành có thể xem như một bộ phận của cái doanh nghiệp lớn đó, tham gia vào một số công đoạn để chế biến từ đầu vào thành đầu ra cung cấp cho thị trường. Ví dụ: trong ngành công nghiệp thông tin, từ linh kiện điện tử sẽ phải trải qua các nhà sản xuất phần cứng, phần mềm, tích hợp hệ thống, quản trị mạng, quản trị website để cuối cùng cung cấp cho người dùng những nội dung được đăng tải. Một số ngành có thể có nhiều chuỗi giá trị gia tăng khác nhau, liên quan đến các sản phẩm khác nhau. Trong mỗi chuỗi giá trị gia tăng như vậy, phần đóng góp của mỗi công đoạn sẽ có giá trị khác nhau. Phân tích ngành giúp ta nhìn ra giá trị của mỗi công đoạn, nhận diện xu hướng biến đổi của từng 8 công đoạn và điều cốt lõi nhất là những yếu tố làm ra giá trị cho mỗi công đoạn [10]. Tóm lại, phân tích chuỗi giá trị là xem xét các mối liên kết giữa các doanh nghiệp sản xuất; giữa các nhà sản xuất với các nhà kinh doanh và nhà cung cấp các dịch vụ hỗ trợ. Qua đó, xác định những thiếu sót và khâu kém hiệu quả trong chuỗi có thể làm cho sản phẩm cuối cùng thiếu tính cạnh tranh, để có các giải pháp cần thiết và kịp thời tác động nhằm cải thiện tình hình. Mặt khác, phân tích chuỗi giá trị khi tập trung vào khách hàng cuối cùng, điều này có thể dẫn đến sự hiểu biết tốt hơn về khách hàng và sản phẩm có chất lượng tốt hơn sau khi khắc phục những điểm làm cho sản phẩm kém hiệu quả. Và sự kết hợp chặt chẽ giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị có thể tạo ra sự đổi mới của sản phẩm và nâng cao năng lực cạnh tranh cho toàn chuỗi trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu như ngày nay. 1.2. Mối quan hệ giữa chuỗi chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng. 1.2.1 Sự khác nhau giữa chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng. Để thấy được sự khác nhau giữa chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng, ta xem xét mặt khái niệm của hai thuật ngữ này. Chuỗi cung ứng sản phẩm được coi là chuỗi của các hoạt động từ khâu sản xuất, qua lưu thông (có thể qua chế biến) và đến tay người tiêu dùng cuối cùng. Sản phẩm đi qua tất cả các hoạt động của chuỗi theo thứ tự và tại mỗi hoạt động sản phẩm luôn có sự thay đổi về giá cả và có thể có những thay đổi nhất định về giá trị vì luôn có các chi phí xảy ra trong suốt các hoạt động. Chính vì vậy, các bên liên quan trong chuỗi cung ứng luôn có được các lợi ích nhất định và sự xung đột lợi ích giữa các bên liên quan là tính chất tất yếu của chuỗi cung ứng sản phẩm trong cơ chế kinh tế thị trường [11]. Khái niệm về chuỗi cung ứng xuất hiện từ những năm 60 của thế kỉ XX. Khi đó, chuỗi cung ứng là đơn lẻ, nhưng khi người ta kết hợp cả việc cung ứng vật tư, kĩ thuật, nguyên vật liệu,… với việc phân phối sản phẩm, chuỗi cung ứng có thể hình dung như một đường ống hoặc một cái máng dùng cho dòng chảy của sản phẩm/vật 9 tư, dịch vụ, thông tin và tài chính từ nhà cung ứng qua nhiều tổ chức, công ty trung gian cho đến tận người tiêu dùng. Một chuỗi cung ứng hợp nhất hiện nay có thể mô tả theo hình 1.2 như sau: Nhà cung ứng Nhà phân phối Nhà máy Người bán buôn Người bán lẻ Người tiêu dùng Sản phẩm/dịch vụ Thông tin Tài chính Hình 1.2. Chuỗi cung ứng hợp nhất. [11] Theo như sơ đồ trên, một chuỗi cung ứng hợp nhất nối liền từ người cung ứng đến người bán lẻ - người tiêu dùng thông qua một loạt các đơn vị liên quan như nhà phân phối, người sản xuất (nhà máy), người bán buôn, nhằm quản trị ba dòng là: sản phẩm dịch vụ (hàng hóa lưu thông), thông tin liên quan và cả về mặt tài chính [11]. Trong khi đó, chuỗi giá trị lại là hệ thống các hoạt động, giao dịch và mối quan hệ mô tả quá trình một hàng hóa hoặc một dịch vụ được thu mua, sản xuất và phân phối [12]. Và mục đích nghiên cứu chuỗi giá trị là nghiên cứu tất cả các hoạt động liên quan đến việc tạo ra giá trị tại mỗi công đoạn trong quá trình tạo ra giá trị hoàn chỉnh cho sản phẩm cung cấp cho khách hàng cuối cùng. Có thể tóm gọn rằng sự khác nhau giữa chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng là: trong chuỗi giá trị, người ta quan tâm tới quá trình tạo ra giá trị của sản phẩm; còn chuỗi cung ứng, người ta quan tâm nhiều hơn đến quá trình lưu thông của sản phẩm. 10 1.2.2 Mối quan hệ giữa chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị Mọi người sử dụng những tên gọi khác nhau cho các chuỗi hoạt động và tổ chức. Khi người ta nhấn mạnh đến hoạt động sản xuất, họ xem chúng như là các quy trình sản xuất; khi họ nhấn mạnh đến khía cạnh marketing, họ gọi chúng là kênh phân phối; khi họ nhìn ở góc độ tạo ra giá trị, họ gọi chúng là chuỗi giá trị; khi họ nhìn nhận cách thức thỏa mãn nhu cầu của khách hàng, họ gọi nó là chuỗi nhu cầu (hay chuỗi cung ứng) [6]. Theo định nghĩa chuỗi cung ứng, với việc khái quát hóa khái niệm chuỗi cung ứng là đường link liên kết các dòng chảy sản phẩm, dịch vụ, thông tin từ nhà cung cấp đầu tiên tới khách hàng cuối cùng. Các hoạt động của chuỗi cung ứng như thu mua nguyên vật liệu, vận chuyển, chuyển hóa các đầu vào thành sản phẩm, phân phối các sản phẩm tới khách hàng đều tồn tại trong chuỗi giá trị. Hay nói cách khác chuỗi cung ứng đại diện cho các hoạt động chính của chuỗi giá trị, là tập con của chuỗi giá trị [5]. Và ở cấp độ tổ chức (doanh nghiệp), chuỗi giá trị là rộng hơn chuỗi cung ứng vì nó bao gồm tất cả các hoạt động dưới hình thức của các hoạt động chính và hoạt động bổ trợ. Nhưng khái niệm chuỗi giá trị ban đầu tập trung chủ yếu vào các hoạt động nội bộ, trong khi chuỗi cung ứng, theo định nghĩa, tập trung vào cả nội bộ và bên ngoài. Nên nhận định trên có vẻ là sai lầm, tuy nhiên để làm rõ hơn việc chuỗi cung ứng chính là một phần của chuỗi giá trị, chúng ta phải mở rộng mô hình chuỗi giá trị ban đầu được mô phỏng như Hình 1.3, tập trung chủ yếu vào các thành phần trong nội bộ ngành, bao gồm nhà cung cấp và khách hàng nằm ở vị trí ngược dòng và xuôi dòng của chuỗi so với tổ chức trọng tâm. Các cấp độ của nhà cung cấp và khách hàng hình thành cơ sở của chuỗi giá trị mở rộng hoặc khái niệm doanh nghiệp mở rộng, với tuyên bố rằng sự thành công của doanh nghiệp mở rộng này chính là chức năng quản lý một cách hiệu quả nhóm các doanh nghiệp liên kết với nhau qua khách hàng và nhà cung cấp ở cấp độ đầu tiên ( nghĩa rằng doanh nghiệp chỉ xem xét nhà cung cấp và khách hàng của mình mà thôi) [6]. 11 Hình 1.3. Chuỗi giá trị mở rộng. [6] Quản trị chuỗi cung ứng được xem như một đường ống hoặc dây dẫn điện nhằm quản trị một cách hữu hiệu và hiệu quả dòng sản phẩm/nguyên liệu, dịch vụ, thông tin và tài chính từ nhà cung cấp của nhà cung cấp xuyên qua các tổ chức/ công ty trung gian nhằm đến với khách hàng của khách hàng hoặc một hệ thống mạng lưới hậu cần giữa nhà cung cấp đầu tiên đến khách hàng cuối cùng. Chúng ta có thể xem chi tiết hơn ở hình 1.4 [6]. Hình 1.4. Chuỗi cung ứng tổng quát. [6] Với sơ đồ chuỗi cung ứng mở rộng ở trên, chúng ta có thể thấy với sự liên kết dọc chặt chẽ của nhà cung cấp, khách hàng với doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng cộng với các hoạt động bổ trợ sẽ tạo nên một chuỗi giá trị bền vững. Vậy có thể 12 nói rằng mối quan hệ giữa chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng là rất mật thiết. Chuỗi cung ứng là những hoạt động làm tiền đề tạo ra giá trị cho chuỗi giá trị. 1.3. Mô hình SCP (Structure – Conduct – Performance) Mô hình cạnh tranh trong kinh tế học tổ chức, gọi tắt là IO (Industrial Organization), được tổng quát hóa thông qua mối quan hệ giữa cơ cấu ngành (Structure of industry), vận hành hay chiến lược ( Conduct/ straytery) của doanh nghiệp và kết quả kinh doanh (Performnce) của ngành, còn gọi là mô hình SCP (Structure- Conduct- Performance) hay mô hình Bain-Masson. Điểm then chốt của mô hình SCP là kết quả kinh doanh phụ thuộc chủ yếu vào cơ cấu của ngành mà các doanh nghiệp đang cạnh tranh với nhau. Cơ cấu của ngành quyết định hành vi (chiến lược kinh doanh) của doanh nghiệp và điều này sẽ dẫn đến kết quả kinh doanh ngành. Mô hình này cũng giúp chúng ta phân tích kết quả kinh doanh của ngành (các doanh nghiệp trong ngành) và nhận dạng tiềm năng của từng ngành kinh doanh (các ngành khác nhau có hiệu quả kinh doanh khác nhau) [13]. Mô hình SCP chỉ ra rằng có mối liên hệ giữa ba yếu tố cấu trúc thị trường, sự vận hành và kết quả thực hiện thị trường. Cấu trúc thị trường và sự vận hành thị trường ảnh hưởng đến kết quả thực hiện thị trường. Ngược lại, kết quả thị trường sẽ tác động trở lại đến cấu trúc và sự vận hành thị trường trong dài hạn như được chỉ ra trong Hình 1.5. Kết quả thị trường phụ thuộc vào sự vận hành thị trường của những người bán và người mua thông qua các chính sách định giá, chủng loại sản phẩm, đầu tư phương tiện sản xuất. Sự vận hành thị trường ảnh hưởng chi phối ngược lại cấu trúc thị trường bao gồm ảnh hưởng đến số lượng và quy mô sản xuất kinh doanh của những người bán và người mua, các kênh marketing, mức độ khác biệt hóa sản phẩm, sự tồn tại hay không của các rào cản gia nhập và xuất ngành [14]. Cấu trúc thị trường Vận hành thị trường Kết quả thực hiện thị trường Hình 1.5. Sự tương tác qua lại giữa ba yếu tố trong mô hình SCP. [14] 13 Mô hình SCP kết hợp lí thuyết kinh tế và tiếp cận kênh marketing. Các nhân tố trong cấu trúc SCP được thể hiện trong Bảng 1.1. Bảng 1.1. Mô hình SCP cho một ngành. [15] Nhân tố cấu trúc Nhân tố thực hiện - Những trung gian trong hệ - Hoạt thống kênh marketing; động Nhân tố kết quả mua - Sự thích hợp của sẩn vào; phẩm liên quan đến thị - Những cản trở gia nhập và - Hoạt động bán ra; hiếu của khách hàng. ra khỏi ngành; - Hiệu quả của dịch vụ - Vận chuyển; - Sự tham gia của người mua - Dự trữ; cung ứng: và người bán; - Thương lượng; + Tỉ lệ lợi nhuận liên - Phân loại chất lượng; - Tiến hành; quan đến chênh lệch biên - Phân tích thông tin thị - Thông tin; tế giữa giá và chi phí trường; marketing; - Tài chính / rủi ro; - Cấu trúc kênh thị trường; - Tiến trình xác lập giá; + Phân tích chi phí giao - Chiến lược thương dịch (tìm kiếm thị trường; - Nguyên tắc điều phối thị mại chung để tăng thương lượng và kí hợp trường. hiệu quả marketing đồng); + Phân tích khác biệt về giá và giao động về giá theo thời vụ; + Tham gia thị trường. Phân tích sự năng động của thị trường. Những phát triển tiếp theo của IO đã chuyển đơn vị phân tích vừa là doanh nghiệp vừa là ngành. Porter là một trong những người tiên phong trong ứng dụng lý thuyết IO trong xây dựng chiến lược, đặc biệt là mô hình năm lực lượng cạnh tranh, trong đó cơ cấu ngành là yếu tố quan trọng tạo nên lợi thế cạnh tranh. Mô hình này được sử dụng rất rộng rãi trong phân tích cạnh tranh của ngành [12].