Tài liệu Nghiên cứu bệnh sán dây ở chó tại ba huyện ven biển của tỉnh thanh hóa và biện pháp phòng trị

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN THỊ PHƯƠNG ANH NGHIÊN CỨU BỆNH SÁN DÂY Ở CHÓ TẠI BA HUYỆN VEN BIỂN CỦA TỈNH THANH HÓA VÀ BIỆN PHÁP PHÒNG TRỊ LUẬN VĂN THẠC SĨ THÚ Y ` Thái Nguyên – 2016 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN THỊ PHƯƠNG ANH NGHIÊN CỨU BỆNH SÁN DÂY Ở CHÓ TẠI BA HUYỆN VEN BIỂN CỦA TỈNH THANH HÓA VÀ BIỆN PHÁP PHÒNG TRỊ Ngành: Thú Y Mã số: 60-64-01-01 LUẬN VĂN THẠC SĨ THÚ Y Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Thị Kim Lan Thái Nguyên - 2016 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của chúng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực, chưa hề sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Mọi sự giúp đỡ cho việc hoàn thành luận văn đều đã được cảm ơn. Các thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn này đã được ghi rõ nguồn gốc. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Phương Anh ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt 2 năm học tập, cùng với sự nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được sự giúp đỡ, hướng dẫn tận tình của nhiều cá nhân và tập thể, đến nay luận văn cuả tôi đã hoàn thành. Nhân dịp này, cho phép tôi được bày tỏ lòng biết ơn và cảm ơn chân thành tới cô giáo GS.TS. Nguyễn Thị Kim Lan đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ to lớn về cơ sở vật chất của Khoa Chăn nuôi thú y - Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên và Phòng Dịch tễ thú y - Chi cục thú y – Tỉnh Thanh Hóa. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành tới Ban giám hiệu, Phòng Đào Tạo, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã giúp đỡ tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của cán bộ Trạm thú y và nhân dân của các huyện Hoằng Hóa, Hậu Lộc và Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Cuối cùng tôi xin cảm ơn sự động viên khích lệ của gia đình, bạn bè và đồng nghiệp trong suốt thời gian thực hiện luận văn khoa học này. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, ngày tháng năm 2016 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Phương Anh iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................ ii MỤC LỤC .................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................. v DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................ vi DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ...................................................................... vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................... 1 2. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................ 2 2.1. Ý nghĩa khoa học ................................................................................. 2 2.2. Ý nghĩa thực tiễn ................................................................................. 2 Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU .................................................................. 3 1.1. Cơ sở khoa học của đề tài .................................................................... 3 1.1.1. Đặc điểm sinh học của sán dây ký sinh ở chó ............................... 3 1.1.2. Đặc điểm của ấu trùng Cysticercus tenuicollis ............................ 12 1.1.3. Đặc điểm dịch tễ học bệnh sán dây chó....................................... 13 1.1.4. Cơ chế sinh bệnh của sán dây ký sinh ở chó ............................... 16 1.1.5. Chẩn đoán bệnh sán dây ở chó .................................................... 19 1.1.6. Phòng và trị bệnh sán dây chó..................................................... 19 1.2. Tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước ........................................ 24 1.2.1. Tình hình nghiên cứu trong nước ................................................ 24 1.2.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ............................................ 26 Chương 2: ĐỐI TƯỢNG, VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................................................................... 29 2.1. Đối tượng, thời gian, địa điểm nghiên cứu ......................................... 29 2.2. Nội dung nghiên cứu ......................................................................... 29 2.2.1. Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ bệnh sán dây ở chó tại ba huyện ven biển của tỉnh Thanh Hóa ....................................................................... 29 2.2.2. Nghiên cứu bệnh lý và lâm sàng bệnh sán dây ở chó .................. 30 2.2.3. Thử nghiệm thuốc tẩy sán dây cho chó và đề xuất biện pháp phòng bệnh ............................................................................................................. 30 iv 2.3. Bố trí thí nghiệm và phương pháp nghiên cứu ................................... 30 2.3.1. Bố trí điều tra và phương pháp xác định tình hình nhiễm sán dây ở chó ... 30 2.3.2. Phương pháp theo dõi triệu chứng lâm sàng của chó bị bệnh sán dây. 32 2.3.3. Phương pháp bố trí và xét nghiệm máu của chó bị bệnh sán dây và chó khỏe. 33 2.3.4. Bố trí thí nghiệm và phương pháp đánh giá hiệu lực tẩy sán dây, độ an toàn của thuốc niclosamid và praziquentel cho chó. .................... 33 2.3.5. Đề xuất biện pháp phòng trị ........................................................ 35 2.4. Phương pháp xử lý số liệu ................................................................. 35 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ............................... 36 3.1. Nghiên cứu một số đặc điểm dịch tễ bệnh sán dây ở chó tại ba huyện ven biển của tỉnh Thanh Hóa .................................................................... 36 3.1.1. Tình hình nhiễm sán dây ở chó tại ba huyện ven biển của tỉnh Thanh Hóa 36 3.1.2. Tỷ lệ nhiễm sán dây ở chó tại một số địa phương ...................... 42 3.1.3. Tỷ lệ nhiễm sán dây theo loại chó .............................................. 43 3.1.4. Tỷ lệ nhiễm sán dây theo tuổi chó .............................................. 45 3.2. Nghiên cứu đặc điểm bệnh lý và lâm sàng bệnh sán dây ở chó .......... 45 3.2.1. Tỷ lệ và những biểu hiện lâm sàng của chó bị bệnh sán dây ....... 45 3.2.2. Bệnh tích đại thể và vi thể ở cơ quan tiêu hoá của chó bị bệnh sán dây..... 47 3.2.3. Sự thay đổi một số chỉ số huyết học của chó bị bệnh sán dây...... 54 3.3. Thử nghiệm thuốc tẩy sán dây cho chó và đề xuất biện pháp phòng, trị bệnh .. 58 3.3.1. Xác định hiệu lực của thuốc tẩy sán dây cho chó trên diện hẹp ... 58 3.3.2. Độ an toàn của thuốc tẩy sán dây cho chó trên diện hẹp.............. 61 3.3.3. Xác định hiệu lực của thuốc tẩy sán dây cho chó trên diện rộng . 63 3.3.4. Đề xuất biện pháp phòng chống bệnh sán dây cho chó ............... 64 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ .................................................................................. 67 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 69 v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT KCTG : Ký chủ trung gian T. hedatigena : Taenia hedatigena T. serialis : Taenia serialis E. granulosus : Echinococcus granulosus H. : Huyện TP. : Thành Phố cs. : Cộng sự Nxb : Nhà xuất bản spp. : Species tr. : Trang TT : Thể trọng vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Tỷ lệ và cường độ nhiễm sán dây ở chó (qua mổ khám) ............... 36 Bảng 3.2. Tỷ lệ nhiễm sán dây ở chó (qua xét nghiệm phân) ........................ 39 Bảng 3.3. Tỷ lệ nhiễm sán dây theo giống chó (qua xét nghiệm phân) ......... 41 Bảng 3.4. Tỷ lệ nhiễm sán dây theo tuổi chó (qua xét nghiệm phân) ............ 43 Bảng 3.5. Các biểu hiện lâm sàng chủ yếu của chó bị bệnh sán dây ............. 46 Bảng 3.6. Bệnh tích đại thể ở cơ quan tiêu hoá chó bị bệnh sán dây ............. 48 Bảng 3.7. Sự thay đổi một số chỉ số huyết học của chó khỏe và chó bệnh .... 54 Bảng 3.9. Hiệu lực của thuốc tẩy sán dây cho chó trên diện hẹp................... 59 Bảng 3.10. Độ an toàn của thuốc tẩy sán dây cho chó .................................. 61 Bảng 3.11. Hiệu lực của thuốc tẩy sán dây cho chó trên thực địa ................. 63 vii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Hình 3.1. Biểu đồ tỷ lệ nhiễm sán dây chó qua mổ khám tại 3 huyện tỉnh Thanh Hóa...................................................................................... 37 Hình 3.2. Biểu đồ tỷ lệ nhiễm sán dây chó qua xét nghiệm phân tại 3 huyện tỉnh Thanh Hóa .................................................................... 40 Hình 3.3. Biểu đồ tỷ lệ nhiễm sán dây theo giống chó ................................... 42 Hình 3.4. Biểu đồ tỷ lệ nhiễm sán dây theo tuổi chó ...................................... 44 Ảnh 3.1. Biểu mô niêm mạc ruột thoái hóa, long tróc (x100). ...................... 50 Ảnh 3.2: Biểu mô phủ quá sản mạnh tạo thành nhiều nhú, nhô vào trong lòng ruột (x400) ............................................................................. 50 Ảnh 3.3. Lớp mô đệm xâm nhập dầy đặc các loại tế bào viêm (x400) ........... 51 Ảnh 3.4. Một vùng mô đệm được phóng to hơn để thấy rõ hình ảnh các bạch cầu ái toan xâm nhập rất nhiều. .............................................. 51 Ảnh 3.5. Niêm mạc ruột sung huyết, xuất huyết, xâm nhập nhiều tế bào viêm (x200) .................................................................................... 52 Ảnh 3.6. Tế bào viêm xâm nhập lớp niêm mạc ruột (x400) ........................... 52 Hình 3.5. Biểu đồ sự thay đổi một số chỉ số huyết học của chó bị bệnh sán dây.................................................................................................. 55 Hình 3.6. Biểu đồ sự thay đổi công thức bạch cầu của chó bị bệnh sán dây so với chó khỏe ........................................................................ 58 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Chó là loài động vật rất có ích cho người. Chó rất tinh khôn, trung thành, dễ gần và là bạn của người. Từ xa xưa, con người đã biết thuần hóa, huấn luyện chó vào những mục đích khác nhau: làm cảnh, làm bạn, cứu hộ, làm chó nghiệp vụ và đặc biệt là chữa bệnh cho những người bị bệnh trầm cảm, những em nhỏ bị bệnh tự kỷ, những người khiếm thính, những người già sống một mình, chó trở thành những người bạn hết sức trung thành. Ở Việt Nam, chó được nuôi để giữ nhà, giúp cho việc chăn nuôi và gần đây là để làm cảnh. Những thành phố lớn như Hà Nội, TP.Hồ Chí Minh, Đà Nẵng ... là những nơi có điều kiện kinh tế phát triển, nhiều người đã quan tâm, chọn nuôi nhiều giống chó nhập nội. Chính sự nhập nội nhiều giống chó đã làm cho thị trường chó trong nước trở nên đa dạng, phong phú với nhiều giống chó khác nhau. Tuy nhiên, chó là loài động vật ăn thịt, đặc biệt là các giống chó nhập nội đòi hỏi một chế độ nuôi dưỡng, chăm sóc và phòng bệnh đặc biệt để thích nghi với điều kiện khí hậu nhiệt đới gió mùa ở Việt Nam. Trong thực tế, với điều kiện nuôi dưỡng, chăm sóc còn nhiều hạn chế ở nước ta đặc biệt ở các địa phương có nền kinh tế kém phát triển như miền núi nên chó thương mắc nhiều loại bệnh bệnh, gây nhiều thiệt hại cho người nuôi chó. Tuy nhiên, bệnh ở chó thường rất ít được quan tâm , hoặc chỉ chú ý đến các bệnh truyền nhiễm nhiễm như bệnh dại, bệnh carê và một số bệnh khác... mà ít quan tâm đến các bệnh ký sinh trùng do bệnh ký sinh trùng thường không có triệu chứng rõ ràng, không gây chết, thường chỉ làm con vật gầy còm, chậm lớn, giảm sức đề kháng. Mặt khác, khi nói đến bệnh ký sinh trùng, ở chó người ta cũng chỉ quan tâm đến ký sinh trùng ngoài da gây mất thẩm mỹ đối với chó mà ít quan tâm đến các bệnh ký sinh trùng đường tiêu hóa trong đó có các bệnh do sán dây và ấu trùng của chúng gây ra, các bệnh này có thể truyền lây từ chó sang người và nhiều loại gia súc khác. 2 Bệnh sán dây là một bệnh phổ biến ở chó và là một trong những bệnh ký sinh trùng nguy hiểm. Khi ký sinh trong ống tiêu hóa, sán dây chiếm đoạt các chất dinh dưỡng, làm cho chó gầy yếu, suy nhược, thiếu máu, có hội chứng viêm ruột, giảm khả năng sinh sản và dễ chết do kiệt sức (Tô Du và Xuân Giao, 2006) [6]. Điều đáng quan tâm là một số loài sán dây ký sinh trên chó cũng là tác nhân gây bệnh cho người và nhiều vật nuôi khác: ấu trùng sán dây Taenia hydatigena ký sinh ở lợn, trâu, bò, dê, kể cả ở người, gây bệnh ấu sán cổ nhỏ, hiện vẫn chưa có thuốc điều trị (Nguyễn Thị Kim Lan và cs, 2012) [17]. Ấu trùng sán dây Diphyllobothrium mansoni gây bệnh sán nhái ở người, tạo thành các u ở mắt (Phạm Sỹ Lăng, 2006) [20]. Theo Vũ Triệu An và Jean ClaudeHomberg (1977) [1], những bệnh ký sinh trùng rất phổ biến đã và đang gây ra nhiều tử vong hõn bất kỳ dạng nhiễm trùng nào khác, đặc biệt ở các vùng nhiệt đới và các nýớc đang phát triển. Thanh Hóa là một tỉnh có tổng đàn chó với số lượng khoảng 370.000 con luôn đứng đầu toàn quốc. Tuy nhiên việc phòng trị bệnh cho chó còn rất nhiều hạn chế trong đó có bệnh ký sinh trùng đặc biệt là bệnh sán dây còn ít được chú ý. Xuất phát từ nhu cầu thực tế nuôi chó ở tỉnh Thanh Hóa, chúng tôi thực hiện đề tài: "Nghiên cứu bệnh sán dây ở chó tại ba huyện ven biển của tỉnh Thanh Hóa và biện pháp phòng trị ". 2. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 2.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả của đề tài là những thông tin khoa học bổ sung và hoàn thiện thêm các nghiên cứu về bệnh sán dây ở chó và biện pháp phòng trị trong điều kiện chăn nuôi hiện nay ở các huyện ven biển của nước ta. 2.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của đề tài là những minh chứng về tác hại của sán dây ký sinh ở đường tiêu hóa chó, đồng thời là những khuyến cáo có ý nghĩa cho những hộ gia đình nuôi chó ở các huyện ven biển của tỉnh Thanh Hóa và các địa phương khác. Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng để chẩn đoán và phòng trừ bệnh sán dây cho chó, góp phần khống chế bệnh trong thực tiễn, bảo vệ sức khỏe người và vật nuôi. 3 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Cơ sở khoa học của đề tài 1.1.1. Đặc điểm sinh học của sán dây ký sinh ở chó 1.1.1.1. Vị trí của sán dây chó trong hệ thống phân loại động vật học Cho đến nay các hệ thống phân loại sán dây đã trải qua nhiều thay đổi, song dường như vẫn chưa được thống nhất và ổn định (Nguyễn Thị Kỳ, 2003) [13]. Theo Phan Thế Việt và cs. (1977) [37], Nguyễn Thị Kỳ (2003) [13], hệ thống phân loại sán dây của Việt Nam đã lựa chọn hệ thống phân loại của Schulz và Gvozdev (1970), để sắp xếp các loài sán dây phát hiện được ở người, chim, thú nuôi và hoang dại ở Việt Nam. Trong đó, sán dây ký sinh ở chó có vị trí như sau: Ngành sán dẹp (Plathelminthes) Lớp Cestoda Rudolphi, 1808 Phân lớp Eucestoda Southwell, 1930 Bộ Pseudophyllidea Carus, 1863 Họ Diphylloborthriidae Luhe, 1910 Giống Spirometra Mueller, 1937 Loài Spirometra erinacei-europaei (Rudolphi, 1819) Mueller, 1937 Loài Spirometra mansonoides (Mueller, 1935) Mueller, 1937 Bộ Cyclophyllidea Beneden in Braun, 1900 Phân bộ Hymenolepidata Skrjabin, 1940 Họ Dipylidiidae Mola, 1929 Giống Dipylidium Leuckart, 1863 Loài Dipylidium caninum Leuckart, 1758 Phân bộ Taeniata Skrjabin et Schulz, 1937 Họ Taeniidae Ludwig, 1886 Giống Taenia Linnaeus, 1758 4 Loài Taenia hydatigena Pallas, 1766 Loài Taenia pisiformis Bloch, 1780 Giống Echinococcus Rudolphi, 1801 Loài Echinococcus granulosus Batsch, 1786 Giống Multiceps Goeze, 1782 Loài Multiceps multiceps Leske, 1780. Phân bộ Mesocestoidata Skrjabin, 1940 Họ Mesocestoididae Perrier, 1897 Giống Mesocestoides, Wailand, 1863 Loài Mesocestoides lineatus Goeze, 1782 Nhiều tác giả như Phan Thế Việt và cs. (1977) [37], Nguyễn Thị Kỳ (1994) [12],Nguyễn Thị Lê và cs. (1996) [22], khi đề cập về thành phần loài sán dây ký sinh trên chó ở nước ta đều thống nhất rằng, các loài sán dây ký sinh ở chó đã tìm thấy ở Việt Nam gồm: Diphyllobothrium mansoni, D. reptans, Dipylidium caninum, Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps multiceps, Echinococcus granulosus, Mesocestoides lineatus. Theo Nguyễn Thị Kim Lan và cs. (1999) [14], tính đến thời điểm hiện tại, người ta đã biết hơn 30 loài sán dây ký sinh ở loài ăn thịt gây bệnh cho chó, mèo. Chúng đều thuộc bộ Cyclophyllidea và Pseudophyllidea. Kết quả tổng hợp của Phạm Sỹ Lăng (2002) [19] cho biết, đến nay đã phát hiện được 8 loài sán dây ký sinh trên chó ở miền Bắc Việt Nam. Việc mô tả hình thái các loài sán dây này còn có nhiều thiếu sót, một số loài chưa có mô tả trên mẫu vật Việt Nam. Cande J. (1870) là người đầu tiên mô tả loài sán dây Diphyllobothrium latum tìm thấy ở người (Nam Bộ). Sau này một số nhà ký sinh trùng học Việt Nam (Đỗ Dương Thái, Đặng Văn Ngữ, (1970); Đỗ Dương Thái, Trịnh Văn Thịnh, (1976) cho rằng, loài thuộc giống Diphyllobothrium ký sinh ở người Việt Nam không phải là Diphyllobothrium latum mà là loài Diphyllobothrium mansoni. Sự phán đoán này không dựa trên mẫu nên không có sự mô tả loài. Theo Yamaguti (1959), loài Diphyllobothrium mansoni là tên động vật của loài Spirometra erinaceieuropaei thuộc giống Spirometra (họ Diphyllobothriidae). 5 Theo tài liệu về họ Diphyllobothiidae của các tác giả Delaimure S. L., Skrjabin A. S., Serdukov A. M. (1985) Diphyllobothrium mansoni không là tên động vật của một loài nào trong họ này. Khi nói về lịch sử nghiên cứu loài Diphyllobothrium latum, các tác giả còn cho rằng, loài Spirometra erinaceieuropaei của vùng Nam bán cầu là một định dạng sai lầm và cho rằng chính loài này là Diphyllobothrium latum. Tuy nhiên, các tác giả có ý định xem xét vị trí phân loại của giống Spirometra Mueller, 1937 và muốn coi giống này là giống chuẩn để thành lập họ Spirometridae (dẫn theo Nguyễn Thị Kỳ, 2003 [13]). Nguyễn Thị Kỳ (2003) [13] cho biết: ở Việt Nam, hiện loài Diphyllobothrium mansoni, Diphyllobothrium reptans còn chưa rõ vị trí phân loại và không có mẫu. Tác giả đã xem xét lại toàn bộ vị trí phân loại và tình trạng mẫu, tình hình nghiên cứu về từng loài, đã tu chỉnh một loài Spirometra erinacei- europaei (Rudolphi, 1819) Mueller, 1937. Hiện nay trên thế giới có khoảng 40 loài sán dây gây bệnh cho chó và các thú ăn thịt thuộc họ chó mèo (Vương Đức Chất và Lê Thị Tài (2004) [4]). Ngoài các loài sán dây ký sinh ở chó đã được các tác giả mô tả thì Nguyễn Thị Quyên (2011) [26] đã phát hiện thêm được 2 loài Spirometra erinaceieuropaei (Rudolphi, 1819) Mueller, 1937 và Spirometra mansonoides (Mueller, 1935) Mueller, 1937 ký sinh ở chó Việt Nam. 1.1.1.2. Đặc điểm hình thái, cấu tạo của một số loài sán dây chó - Giống Dipylidium Leuckart, 1863 Nguyễn Thị Lê và cs. (1996) [22], Nguyễn Thị Kỳ (2003) [13], cho biết: về loài Dipylidium caninum: cơ thể dài 15 - 17 cm, gồm 80 - 250 đốt. Đầu rộng 0,24 - 0,50 mm. Đầu có vòi hình chóp, có 4 - 10 hàng móc, mỗi hàng có từ 16 - 20 móc, móc hàng trên cùng dài 0,013 - 0,016 mm, móc hàng cuối cùng dài 0,003 - 0,008 mm. Lỗ sinh dục kép, mở ra ở hai bên đốt. Túi sinh dục dài 0,1 - 0,3 mm, đáy hướng lên phía trên đốt. Buồng trứng phân thùy hình quạt. Tuyến noãn hoàng hình khối. Đốt già chứa nang trứng, mỗi nang chứa 3 - 30 trứng, có kích thước 0,026 - 0,060 mm. Phôi 6 móc có kích thước 0,020 - 0,036 mm. 6 - Giống Taenia Linnaeus, 1758 Nguyễn Thị Kỳ (2003) [13], cho biết: + Loài Taenia hydatigena: dài 5000 mm, gồm 550 - 700 đốt rất rộng. Đầu hình quả lê hay hình thận, đường kính 1 mm, vòi có 26 - 44 móc, xếp thành hai hàng, móc hàng trên dài 0,170 - 0,022 mm, có mỏm rất cong, móc hàng dưới dài 0,110 - 0,160 mm, có lưỡi rất cong, các giác bám gần nhau và có đường kính 0,110 mm, cổ dài 0,500 mm. Có 600 - 700 tinh hoàn ở giữa các ống bài tiết. Xung quanh noãn hoàng, buồng trứng, ống dẫn tinh và âm đạo không có tinh hoàn, ống dẫn tinh có dạng túi hẹp uốn khúc nhiều, không có túi tinh. Nang lông gai hình trụ dài 0,450 mm, rộng 0,130 mm, buồng trứng hai thùy ở nửa dưới của đốt, cạnh phía không lỗ lớn hơn phía có lỗ, noãn hoàng là ống hẹp kéo dài theo chiều ngang, thể Melis tròn ở giữa buồng trứng và noãn hoàng, phần đầu âm đạo phình rộng, sau hẹp dần, tới thùy buồng trứng tạo thành túi nhận tinh. Ở các đốt già thân tử cung có 5 - 10 nhánh ngang, mỗi đầu tự do lại tạo thành các nhánh phụ, trứng bầu dục, dài 0,038 - 0,031 mm, rộng 0,034 - 0,035 mm, vỏ dày 0,004 mm. Dạng ấu trùng Cysticercus tenuicollis gặp nhiều ở gan và xoang bụng của lợn, trâu, bò, nhiều loài thú khác, kể cả người. Ấu trùng này có dạng túi chứa đầy dịch trong. Thành bên trong túi có một đầu sán dây, có cổ. Đầu có móc và giác bám, đường kính của giác bám 0,099 - 0,310 mm, có 28 - 40 móc, xếp hai hàng, móc hàng trên dài 0,185 - 0,210 mm, móc hàng dưới dài 0,126 - 0,160 mm, vỏ trong của nang được bọc bằng vỏ ngoài, vỏ này bám vào thành mô cơ của vật chủ, kích thước của nang phụ thuộc vào nơi ký sinh của ấu trùng. + Loài Taenia pisiformis: sán dài 600 - 2000 mm và rộng 4,8 mm gồm 400 đốt, đường kính đầu 1,3 mm, vòi 0,515 - 0,640, có 34 - 48 móc xếp thành hai hàng móc hàng trên dài 0,225 - 0,294 mm, có lưỡi rất cong. Móc hàng dưới dài 0,132 - 0,177 mm, giác bám tròn hay bầu dục, đường kính 0,310 0,330 mm, cổ ở ngay sau đầu dài 1,7 mm. Lỗ sinh dục xen kẽ không đều, các núm sinh dục hơi nhô ra. Có 400 - 500 tinh hoàn, tròn hay bầu dục, đường kính 0,096 - 0,132 mm, ở toàn bộ khoảng trống giữa đốt trừ vùng noãn hoàng 7 và buồng trứng. Ống dẫn tinh bắt đầu từ túi tinh tròn có đường kính 0,210 0,350 mm, nang lông gai hình trụ hay bầu dục ngang, dài 0,460 – 0,800, rộng 0,130 - 0,140 mm, buồng trứng hai thùy, ở nửa dưới của đốt, những thùy bên hình thận và có kích thước như nhau, noãn hoàng hình ba góc, ở bờ dưới của đốt. Thể Melis ở giữa noãn hoàng và buồng trứng, âm đạo đi từ lỗ sinh dục, tạo thành túi nhận tinh ở sát thùy của buồng trứng. Ở những đốt già, mỗi phần của thân tử cung có 8 - 14 nhánh bên, từ đó tạo thành các nhánh phụ, trứng tròn hay hơi bầu dục, đường kính 0,032 - 0,037 mm. - Giống Echinococcus Rudolphi, 1810 Phan Thế Việt và cs. (1977) [37], Nguyễn Thị Lê và cs. (1996) [22], Nguyễn Thị Kỳ (2003) [13], cho biết: loài Echinococcus granulosus dài 2,7 3,4 mm, gồm 3 - 4 đốt. Đầu không lớn, có đường kính 0,258 - 0,369 mm, đường kính giác bám 0,098 - 0,133 mm, vòi 0,100 - 0,140 mm. Có 36 - 40 móc vòi, thường thay đổi về kích thước và số lượng móc, móc hàng trên dài 0,032 - 0,043 mm, móc hàng dưới dài 0,020 - 0,036 mm, cán không thẳng và dài hơn lưỡi móc, đôi khi cán phình rộng hoặc có mỏm lớn. Cơ quan sinh dục cái ở nửa dưới của đốt, buồng trứng gồm hai khối đặc hình bầu dục, nối với nhau bằng ống ngang hẹp, noãn hoàng dưới buồng trứng, thể Melis dưới buồng trứng và noãn hoàng, có 32 - 40 tinh hoàn. Nang lông gai dài 0,025 0,026 mm, dài tới giữa đốt, lỗ sinh dục mở ra ở hai bên đốt, tử cung dài bằng chiều dài đốt già, có các nhánh bên với số lượng và hình dạng không giống nhau. Trứng tròn hay bầu dục, đường kính từ 0,028 - 0,036 mm. Ấu trùng Echinococcus enilocularis ký sinh ở trâu, bò, dê. Ấu trùng có dạng túi, trong chứa đầy dịch, nang có hai vỏ, vỏ ngoài màu trắng sữa đôi khi hơi vàng, vỏ ngoài sinh ra vỏ trong, vỏ trong gọi là vỏ mầm, sinh ra từ phía trong xoang nang, mỏng, không màu, là thành mô sinh ra nang, có thể sinh ra một nang cùng lúc tạo thành đầu phôi và nang thứ hai (nang con). - Giống Multiceps Goeze, 1782 Theo Nguyễn Thị Kỳ (1994) [12], Nguyễn Thị Lê và cs (1996) [22], Nguyễn Thị Kỳ (2003) [13], loài Multiceps multiceps dài 400 - 1000 mm, gồm 200 - 250 đốt, rộng gần 5 mm. Đầu hình quả lê và có đường kính 0,800 8 mm. Vòi có đường kính 0,300 mm, có 22 - 32 móc, xếp thành hai hàng, móc hàng một dài 0,150 mm, hàng hai dài 0,090 - 0,130 mm. Giác bám có đường kính 0,290 - 0,300 mm. Cổ dài 2 - 3 mm. Ống dẫn tinh bắt đầu ở phía có lỗ, gần thân giữa của tử cung, uốn khúc và đi vào nang lông gai. Nang có dạng quả lê dài 0,315 - 0,350 mm, rộng 0,110 - 0,145 mm. Buồng trứng có hình cánh bướm, ở gần bờ dưới đốt, hai thùy gần như bằng nhau và có hình bầu dục, noãn hoàng hình ba góc, ở sát bờ dưới đốt. Thể Melis nhỏ ở giữa buồng trứng và noãn hoàng. Âm đạo có dạng ống cong xuống một thùy của buồng trứng và phình rộng thành túi chứa tinh, tử cung có thân giữa và mỗi bên có 9 - 12 nhánh, trứng có đường kính 0,029 - 0,037 mm, có vỏ dày 0,004 mm. Ấu trùng Coenurus cerebralis là một nang lớn, hình tròn hay bầu dục, vỏ mờ đục, vỏ mềm ở trong có rất nhiều đầu sán dính vào, trong nang là chất dịch không màu, số lượng dịch thay đổi phụ thuộc vào kích thước nang. Kích thước nang khác nhau, phụ thuộc vào mức độ phát triển, vị trí não ký sinh và loại động vật. - Giống Mesocestoides Vaillant, 1863 Nguyễn Thị Kỳ (1994) [12], Nguyễn Thị Lê và cs (1996) [22], Nguyễn Thị Kỳ (2003) [13], cho biết: loài Mesocestoides lineatus trưởng thành dài đến 2m. Đầu không có vòi, có móc bám và 4 giác bám. Tử cung có dạng túi dọc nằm ở giữa đốt. Kích thước trứng 0,040 - 0,060 x 0,035 - 0,043 mm. Phôi 6 móc, đôi móc giữa dài hơn móc bên. 1.1.1.3. Chu kỳ sinh học của sán dây chó Theo Đỗ Dương Thái và Trịnh Văn Thịnh (1978) [29], chu kỳ sinh học của sán dây khá phức tạp, tiến triển ở nhiều ký chủ liên tiếp. Ở bộ Cyclophyllidae trứng chứa ấu trùng sáu móc đã hình thành. Vào dạ dày ký chủ, ấu trùng sáu móc thành ấu trùng (đã mất móc) có cấu tạo và tên gọi khác nhau: Cysticercus, Coenurus, Echinococcus, Cysticercoid. Ở bộ Pseudophyllidae có hai thể ấu trùng liên tiếp: Procercoid và Plerocercoid. Những dạng ấu trùng này sống dài hay ngắn ở KCTG và phải được một ký chủ cuối cùng thích hợp nuốt vào mới phát triển thành sán trưởng thành. 9 Để hoàn thành vòng đời, sán dây ký sinh ở chó cần vật chủ trung gian là nhiều loài động vật khác nhau, có thể là động vật có xương sống, hoặc có thể là động vật không xương sống... Có loài cần 1 KCTG để hoàn thành vòng đời, nhưng cũng có loài cần 2 KCTG mới hoàn thành vòng đời. Các họ sán dây khác nhau có chu kỳ sinh học khác nhau. Các loài sán dây: Spirometra erinacei-europae, Spirometra mansonoides, Dipylidium caninum, Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps multiceps ký sinh ở ruột của chó. Chó là vật chủ cuối cùng của sán, giúp sán hoàn thành vòng đời và ký sinh ở giai đoạn thành thục. Cụ thể vòng đời của các loài sán dây thường gặp ký sinh ở chó diễn ra như sau: + Loài Spirometra erinacei-europae: vòng đời phát triển của Spirometra erinacei-europae có sự tham gia của vật chủ trung gian thứ nhất là các các loài giáp xác, KCTG bổ sung là cá. Trứng được thải ra ngoài theo phân chó không có phôi, ở trong nước, trứng nở ra ấu trùng có những lông nhỏ xung quanh thân gọi là Coracidium, được vật chủ trung gian thứ nhất là các loài giáp xác thuộc giống Mesocyclops, Eucyclops nuốt. Trong cơ thể bọ nước, Coracidium phát triển thành dạng ấu trùng đặc biệt - Procercoid. Trong trường hợp cá nuốt phải bọ nước bị nhiễm Procercoid thì ấu trùng Procercoid sẽ phát triển thành dạng ấu trùng mới - Plerocercoid. Chó ăn cá sống có ấu trùng Plerocercoid sẽ nhiễm sán, sau 15 - 18 ngày sẽ xuất hiện trứng trong phân chó thải ra. + Loài Spirometra mansonoides: vòng đời phát triển cần có sự tham gia của vật chủ trung gian thứ nhất là các loài giáp xác nước ngọt (Copepods), vật chủ trung gian thứ hai là những loài chim, rắn, bò sát, lưỡng cư, động vật gặm nhấm. Trứng theo phân chó ra ngoài, trải qua lần lượt các giai đoạn ở vật chủ trung gian thứ nhất và thứ hai, trở thành ấu trùng gây bệnh Plerocercoid. Chó ăn phải vật chủ trung gian chứa ấu trùng sẽ bị nhiễm sán. Sau 10 - 30 ngày ấu trùng phát triển thành sán trưởng thành. + Loài Dipylidium caninum: vòng đời của loài này có sự tham gia của vật chủ trung gian là các loài bọ chét giống Ctenocephalides. Đốt sán già thải ra ngoài có mang theo nang trứng. Đốt sán vỡ ra, trứng ở ngoài tự nhiên được 10 các vật chủ trung gian nuốt vào, phát triển thành ấu trùng. Chó ăn phải bọ chét có ấu trùng sẽ bị nhiễm sán dây. Sau 3 - 4 tuần ấu trùng phát triển thành sán dây trưởng thành. + Loài Taenia hydatigena: KCTG là lợn, trâu, bò, dê, cừu. Vòng đời bắt đầu từ khi đốt sán già rụng theo phân ra ngoài, vỡ ra, giải phóng trứng sán. Ký chủ trung gian nuốt phải trứng sán, vào đến ruột, ấu trùng 6 móc nở ra và phát triển thành ấu trùng gây bệnh Cysticercoid sau 3 tháng. Chó ăn phải nội tạng của vật chủ trung gian có ấu trùng sẽ bị nhiễm sán. Sau 2 tháng ấu trùng phát triển thành sán dây trưởng thành. + Loài Taenia pisiformis: vòng đời phát triển cần có sự tham gia của vật chủ trung gian là động vật gặm nhấm, chủ yếu là thỏ và thỏ rừng. Các giai đoạn phát triển của ấu trùng thực hiện trong các vật chủ trung gian để trở thành ấu trùng cảm nhiễm sau 15 - 30 ngày. Chó ăn phải nội tạng của thỏ có ấu trùng sẽ nhiễm sán. + Loài Multiceps multiceps: vòng đời của loài này cần có sự tham gia của vật chủ trung gian là dê, cừu. Đốt sán già ra ngoài theo phân chó. Đốt vỡ ra giải phóng trứng sán; dê, cừu - vật chủ trung gian ăn trứng sán vào cơ thể, trứng nở và phát triển thành ấu trùng cảm nhiễm ở óc dê, cừu sau 6 - 8 tháng. Chó ăn phải óc vật chủ trung gian có ấu trùng sẽ nhiễm sán. Phan Thế Việt và cs. (1977) [37] đã mô tả: “Tất cả bề mặt của sán dây là một cái “mồm” khổng lồ. Thức ăn ngấm qua “da” của sán dây. Các loài sán dây thường tắm trong nguồn thức ăn giàu có của cơ thể vật chủ. Cái mồm đã không cần, thì hệ tiêu hoá của chúng cũng không có. Ăn và tiêu hoá đều qua bề mặt cơ thể của sán dây”. Hiện tượng rụng đốt của sán dây làm cho người ta có thể nghĩ rằng: cơ thể sán dây sẽ dần dần ngắn lại. Song, không phải như vậy, bởi các đốt mới được sinh ra thay thế các đốt già đã rụng làm cho sán dây trở nên “trẻ lại”. Sau đốt đầu là đốt cổ, người ta gọi đốt cổ là đốt sinh trưởng, từ đó sẽ mọc ra các đốt khác. Các đốt mới sinh ra đẩy các đốt cũ lùi dần ra phía sau. Nguyễn Thị Kim Lan và cs. (2008) [15] cho biết: Những đốt sán dây hầu như là những cơ thể độc lập với nhiều cơ quan riêng biệt và hoàn toàn độc 11 lập. Nhờ có sự hóa đốt mà khả năng sinh đẻ của sán dây tăng lên gấp bội. Trong cùng một lúc, ở những đốt thành thục của sán dây có thể sinh ra hàng chục triệu trứng. Ngoài ra, sự hóa đốt còn có lợi cho sán dây về những mặt khác. Đó là, do có đốt sán già lần lượt đứt và thải ra môi trường bên ngoài mà sự reo rắc trứng ở đó được thuận lợi hơn, bản thân sán dây thải bỏ đi những đốt già cỗi, đời nó hầu như từng thời được trẻ lại, có sức lực và năng lượng mới để phát triển những loạt đốt thành thục mới. Singh B. B. và cs. (2015) [59] cho biết: Taenia hydatigena ký sinh ở chó trong giai đoạn trưởng thành, ấu trùng sán dây (Cysticercus tenuicollis) ký sinh ở động vật nhai lại và lợn. Tuổi thọ của sán trưởng thành dài, có thể tới hàng chục năm nên loài ăn thịt mang sán là nguồn gieo rắc căn bệnh nguy hiểm. Mỗi đốt sán chửa chứa hàng ngh́ n trứng sán. Chó mang trứng sán phát tán khắp nơi. Sức đề kháng của mầm bệnh ở ngoài tự nhiên cũng góp phần vào sự phát triển của bệnh. Trứng sán dây có sức đề kháng mạnh ở ngoại cảnh, có thể sống lâu ở những nơi ẩm ướt. Butar B. S. và cs. (2013) [41] đã nghiên cứu ảnh hýởng của nhiệt độ tới khả nãng gây bệnh của trứng sán Taenia hydatigena. Kết quả nghiên cứu cho thấy, có 99,47 -100 % trứng chứa ấu trùng 6 móc giảm hoặc ngừng hoạt động và không có khả năng gây bệnh sau 5 phút xử lý ở nhiệt độ 57,38 oC và 60 °C. 1.1.1.4. Sức đề kháng của sán dây chó Tuổi thọ của sán trưởng thành dài, có thể tới hàng chục năm nên loài ăn thịt mang sán là nguồn gieo rắc căn bệnh nguy hiểm. Mỗi đốt sán chửa chứa hàng nghìn trứng sán. Chó mang trứng sán phát tán khắp nơi. Sức đề kháng của mầm bệnh ở ngoài tự nhiên cũng góp phần vào sự phát triển của bệnh. Trứng sán dây có sức đề kháng mạnh ở ngoại cảnh, có thể sống lâu ở những nơi ẩm ướt. Butar B. S. và cs. (2013) [41] đã nghiên cứu ảnh hưởng của nhiệt độ tới khả năng gây bệnh của trứng sán Taenia hydatigena. Kết quả nghiên cứu cho thấy, có 99,47 -100 % trứng chứa ấu trùng 6 móc giảm hoặc ngừng hoạt động và không có khả năng gây bệnh sau 5 phút xử lý ở nhiệt độ 57,38 oC và 60 °C.