ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
QUAN VĂN THẠCH
NGHIÊN CỨU ẢNH HƯỞNG CỦA PHÂN BÓN ĐẾN SINH TRƯỞNG
CỦA CÂY BA KÍCH TÍM (Morinda officinalis How)
TẠIMÔ HÌNH KHOA LÂM NGHIỆP ĐẠI HỌC
NÔNG LÂM - THÁI NGUYÊN
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Hệ đào tạo
: Chính quy
Chuyên ngành
: Nông lâm kết hợp
Lớp
: K47 - LN
Khoa
: Lâm Nghiệp
Khóa học
: 2015 - 2019
Giảng viên hướng dẫn : TS. Nguyễn Tuấn Hùng
Thái Nguyên – Năm 2020
i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của bản thân tôi.
Các số liệu, kết quả trình bày trong luận văn tốt nghiệp là hoàn toàn trung
thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ các tiểu luận, luận văn nào
trước đây.
Thái Nguyên, ngày 11 tháng 6 năm 2020
Xác nhận của GVHD
Người viết cam đoan
Đồng ý cho bảo vệ kết quả
(Ký, ghi rõ họ tên)
trước hội đồng khoa học
(Ký, ghi rõ họ tên)
TS. Nguyễn Tuấn Hùng
Quan Văn Thạch
XÁC NHẬN CỦA GIÁO VIÊN CHẤM PHẢN BIỆN
Giáo viên chấm phản biện xác nhận sinh viên
đã sửa chữa sai sót sau khi hội đồng chấm yêu cầu!
(Ký và ghi rõ họ tên)
ii
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành khóa luận này trước tiên tôi xin chân thành cảm ơn Ban
giám hiệu nhà trường, Ban chủ nhiệm khoa Lâm nghiệp, cảm ơn các thầy cô
giáo đã truyền đạt cho tôi những kiến thức quý báu trong suốt quá trình học
tập và rèn luyện tại trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên.
Tôi đặc biệt xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn tận tình, sự quan tâm
sâu sắc của thầy giáo TS. Nguyễn Tuấn Hùng đã giúp đỡ tôi trong suốt thời
gian thực tập để tôi hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này.
Cuối cùng tôi xin bày tỏ sự biết ơn tới gia đình, bạn bè và những người
thân đã quan tâm giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực tập.
Trong quá trình nghiên cứu do có những chủ quan và khách quan nên
khóa luận không tránh khỏi những thiếu xót và hạn chế. Tôi rất mong nhận
được sự đóng góp ý kiến của các thầy cô giáo và các sinh viên để tôi hoàn
thành khóa luận được tốt hơn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Thái Nguyên, ngày 10 tháng 7 năm 2020
Sinh viên
Quan Văn Thạch
iii
DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT
Hvn
: Chiều cao vút ngọn
SL
: Số lá
TLS
: Tỷ lệ sống
Nxb
: Nhà xuất bản
CT
: Công thức
CTTN
: Công thức thí nghiệm
P.NPK
: Phân N-P-K
TB
: Trung bình
iv
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1. Kết quả phân tích mẫu đất .............................................................. 24
Bảng 3.1. Bảng thành phần của phân bón N-P-K 5:10:3*KS......................... 26
Bảng 3.2. Sơ đồ bố trí thí nghiệm bón phân ................................................... 28
Bảng 3.3. Sơ đồ bố trí thí nghiệm bón phân ................................................... 29
Bảng 3.4. Điều tra ảnh hưởng của chế độ bón phân đến sinh trưởng của cây
Ba Kích Tím .................................................................................... 30
Bảng 4.1a. Tỷ lệ câyBa Kích Tím sống sau 75 ngày sử dụng các công thức
phân bón .......................................................................................... 33
Bảng 4.1b. Phân tích phương sai một nhân tố đến tỷ lệ sống của cây giai đoạn
2 tháng tuổi...................................................................................... 35
Bảng 4.2a. Ảnh hưởng các loại phân bón đến sinh trưởng chiều cao của cây
(Hvn)................................................................................................. 36
Bảng 4.2b. Phân tích phương sai một nhân tố đến sinh trưởng chiều cao (H vn)
của cây giai đoạn 2 tháng tuổi ........................................................ 36
Bảng 4.3a. Ảnh hưởng của phân bón đến sinh trưởngcủa số lá...................... 38
Bảng 4.3b. Phân tích phương sai một nhân tố đến sinh trưởng số lá của cây
giai đoạn 2 tháng tuổi ...................................................................... 38
Bảng 4.4a.Ảnh hưởng của phân bón đến sinh trưởngcủa số mầm sau 75 ngày ...39
Bảng 4.4b. Phân tích phương sai một nhân tố đếnsinh trưởng số mầm của cây
giai đoạn 2 tháng tuổi ...................................................................... 40
Bảng 4.5. Chất lượng của câyBa Kích Tímsau 75 ngày theo dõi ................... 41
v
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 4.1. Biểu đồ thể hiện tỷ lệ câyBa Kích Tím sống sau 75 ngày sử dụng
các công thức phân bón................................................................... 34
Hình 4.2. Sinh trưởng chiều cao Hvn của cây Ba Kích Tím ............................ 37
Hình 4.3. Sinh trưởng số lá của câyBa Kích Tím ........................................... 39
Hình 4.4. Sinh trưởng số lá mầm của cây Ba Kích Tím ................................. 41
Hình 4.5. Biểu đồ thể hiện chất lượng cây Ba Kich Tím sống sau 75 ngày sử
dụng các công thức phân bón.......................................................... 42
vi
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii
DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT ....................................................... iii
DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................... iv
DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................. v
MỤC LỤC ........................................................................................................ vi
PHẦN 1. MỞ ĐẦU .......................................................................................... 1
1.1. Đặt vấn đề................................................................................................... 1
1.2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................... 1
1.3. Ý nghĩa của việc nghiên cứu ...................................................................... 2
PHẦN 2. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ...................................... 3
2.1. Cơ sở khoa học ........................................................................................... 3
2.1.1. Phân bón với sự sinh trưởng của cây trồng ............................................. 4
2.1.2. Phân bón với năng suất cây trồng ........................................................... 4
2.1.3. Phân bón với phẩm chất, chất lượng của nông sản ................................. 4
2.2. Tình hình nghiên cứu cây thuốc trên Thế giới – Việt Nam ....................... 5
2.2.1. Trên Thế giới ........................................................................................... 5
2.2.2. Ở Việt Nam ........................................................................................... 10
2.3. Một số đặc điểm của cây Ba Kích Tím .................................................... 16
2.3.1. Nguồn gốc, phân bố .............................................................................. 16
2.3.2. Đặc điểm hình thái cây Ba Kích Tím.................................................... 17
2.3.3. Giá trị của cây Ba Kích Tím ................................................................. 18
2.4. Kết quả của việc nghiên cứu cây Ba Kích Tím ....................................... 19
2.5. Vai trò của phân bón tới sự phát triển cây trồng ...................................... 20
2.6. Nguyên tắc cơ bản khi bón phân cho cây ................................................ 20
2.6.1. Đúng loại ............................................................................................... 20
vii
2.6.2. Đúng liều ............................................................................................... 21
2.6.3. Đúng lúc ................................................................................................ 21
2.6.4. Đúng cách.............................................................................................. 22
2.7. Tổng quan cơ sở thực tập ......................................................................... 23
PHẦN 3. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................... 26
3.1. Vật Liệu, địa điểm và thời gian nghiên cứu ............................................. 26
3.1.1. Vật liệu nghiên cứu ............................................................................... 26
3.1.2. Địa điểm, thời gian nghiên cứu ............................................................. 27
3.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 27
3.3. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 27
3.3.1. Phương pháp kế thừa tài liệu................................................................. 27
3.3.2. Phương pháp bố trí thí nghiệm.............................................................. 28
3.3.3. Các chỉ tiêu về sinh trưởng được theo dõi trong vườn ươm ................. 31
3.3.4. Phương pháp xử lý số liệu..................................................................... 31
PHẦN 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................... 33
4.1. Nghiên cứu ảnh hưởng của các loại phân bón đến tỷ lệ sống .................. 33
4.2. Nghiên cứu ảnh hưởng các loại phân bón đến sinh trưởng chiều cao (Hvn)
của cây (cm) .................................................................................................... 35
4.3. Nghiên cứu ảnh hưởng của phân bón đến sinh trưởngcủa số lá .............. 38
4.4. Nghiên cứu ảnh hưởng của phânbón đến sinh trưởngcủa số mầm ......... 39
4.5. Chất lượng ................................................................................................ 41
4.6. Đề xuất một số giải pháp gây trồng câyBa Kích Tím .............................. 42
PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................... 44
5.1. Kết luận .................................................................................................... 44
5.2. Kiến nghị .................................................................................................. 45
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 46
1
PHẦN 1
MỞ ĐẦU
1.1. Đặt vấn đề
Cây Ba Kích Tím (Morinda officinalis How) là một cây thuốc quý trong y
học cổ truyền. Củ cây ba kích được sử dụng như một loại dược liệu có tác dụng
bổ thận âm, bổ thận dương tăng cường gân cốt, tăng sức đề kháng sức dẻo dai và
trù phong thấp. Dịch chiết của củ cây ba kích có tác dụng giảm huyết áp tác
dụng nhanh với các tuyến cơ năng, bổ trí não, giúp ăn và ngủ ngon.
Do nhu cầu sử dụng dược liệu tăng mạnh trong thời gian gần đây nhất
nên cây ba kích tím bị khai thác ồ ạt, dẫn đến nguồn nguyên liệu đang trở nên
cạn kiệt. Mặt khác, vùng phân bố của ba kích bị tàn phá nghiêm trọng khiến
loài cây này rơi vào tình trạng gần như tuyệt chủng và được đưa và danh sách
đỏ Việt Nam cần phải được bảo vệ (nghị định số 48/2002/NĐ-CP).
Việc đáp ứng nhanh và bền vững nguồn giống ba kích có chất lượng tốt
đang là yêu cầu cấp bách. Nguồn cung cấp giống ba kích hiện nay chủ yếu
bằng phương pháp giâm cành, nhưng hệ số nhân rất thấp (chỉ đạt 0.61/năm);
chất lượng giống lai không cao.
Do vậy, để có cơ sở khoa học phát triển giống cây Cải ba kích tím, gây
trồng cây mới cho người dân, đồng thời bảo tồn cây thuốc quý đang ngày
càng cạn kiệt trong tự nhiên, chúng tôi đề xuất thực hiện đề tài: “Nghiên cứu
ảnh hưởng của phân bón đến sinh trưởng của cây ba kích tím ( morinda
officinalis how) tại mô hình khoa lâm nghiệp đại học Nông Lâm - Thái
Nguyên” là cần thiết, có ý nghĩa cả khoa học và thực tiễn sản xuất.
1.2. Mục tiêu nghiên cứu
- Xác định được sự ảnh hưởng một số loại phân bón đến sự sinh trưởng của
cây Ba kích tím, từ đó làm cơ sở khoa học cho công tác làm và nhân rộng giống.
- Xác định được loại phân bón phù hợp.
2
- Xác định được một số biện pháp kỹ thuật khi gây trồng cây Ba kích tím
1.3. Ý nghĩa của việc nghiên cứu
- Ý nghĩa khoa học
Vận dụng kiến thức đã học làm quen với thực tế.
Tích lũy những kinh nghiệm cho công việc khi đi làm.
Nâng cao kiến thức thực tế.
Rèn luyện về kỹ năng tổng hợp và phân tích số liệu, tiếp thu và học hỏi
những kinh nghiệm từ thực tế.
- Ý nghĩa thực tiễn
Xác định được ảnh hưởng của phân bón đến sinh trưởng,phát triển của
cây ba kích tím.
Số liệu thu thập phải khách quan, trung thực và chính xác.
Đề xuất một số giải pháp kiến nghị về phương pháp, cách thức bón phân.
Nâng cao kiến thức thực tế của bản thân phục vụ cho công tác sau khi
ra trường.
3
PHẦN 2
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
2.1. Cơ sở khoa học
Cây thuốc có vai trò và giá trị rất lớn đối với đời sống của con người,
việc phát triển cây thuốc, đáp ứng nhu cầu của con người ngày càng là đòi hỏi
cấp thiết. đặc biệt là các loài cây có nguồn gốc từ tự nhiên. Phân bón là "thức
ăn" không thể thiếu cho cây do con người bổ sung. Trong phân bón chứa
nhiều chất dinh dưỡng cần thiết cho cây. Các chất dinh dưỡng chính trong
phân là: đạm (N), lân (P), và kali (K). Ngoài các chất trên, còn có các
nhóm nguyên tố vi lượng...
Phân bón được chia làm 3 nhóm chính: phân hữu cơ, phân hóa
học (phân vô cơ) và phân vi sinh, với sự khác biệt lớn giữa chúng là nguồn
gốc, chứ không phải là những sự khác biệt trong thành phần dinh dưỡng.
Cây trồng hấp thu các chất dinh dưỡng thiết yếu từ đất, nhưng khả năng
cung cấp của đất có hạn, việc thâm canh qua nhiều năm khiến đất đai bị suy
kiệt, giảm độ phì nhiêu, đất bạc màu, dần dần mất đi khả năng sản xuất, mất
đi khả năng cung cấp các chất dinh dưỡng thiết yếu cho cây trồng. Nên việc
sử dụng phân bón rất quan trọng, để cung cấp các dưỡng chất thiết yếu cho
cây trồng sinh trưởng, phát triển khỏe mạnh, đạt năng suất cao và trả lại cho
đất lượng dưỡng chất cây trồng đã lấy đi từ đất.
Sự sinh trưởng, phát triển, năng suất và chất lượng của cây trồng chịu
tác động của rất nhiều yếu tố như đất đai, thời tiết, nước tưới, sâu bệnh,
giống,… thì phân bón là một trong những yếu tố quan trọng nhất và mang
tính quyết định. Để đảm bảo cây trồng sinh trưởng, phát triển xanh tốt khỏe
mạnh cần sử dụng phân bón hợp lý, đầy đủ giúp cung cấp đủ và cân đối các
4
chất dinh dưỡng cho cây. Dưới đây là một số ảnh hưởng phân bón đến sự sinh
trưởng, phát triển, năng suất và chất lượng của cây.
2.1.1. Phân bón với sự sinh trưởng của cây trồng
Phân bón cung cấp các chất dinh dưỡng cần thiết cho sự sinh trưởng
của cây trồng. Sử dụng phân bón cân đối hợp lý sẽ thúc đẩy các quá trình sinh
trưởng của cây, đẻ nhánh, cành lá phát triển, thúc đẩy cây ra hoa nhiều và đồng
loạt, tỷ lệ đậu quả cao Tạo điều kiện rễ phát triển, rễ ăn sâu, rộng giúp hạn chế
đổ ngã tăng sức đề kháng và khả năng chống chịu của cây trồng.
2.1.2. Phân bón với năng suất cây trồng
Một cây trồng sinh trưởng, phát triển khỏe mạnh tạo tiền đề cho một vụ
mùa năng suất cao. Nên việc sử dụng phân bón đầy đủ cân đối để đạt năng
suất cao nhất là rất quan trọng. Tuy nhiên, phân bón với cây trồng chỉ cần vừa
đủ không được dư thừa hay thiếu, vậy nên cần nắm rõ nhu cầu của dinh
dưỡng của từng giống cây, từng loại cây trồng, nếu thừa hay thiếu đều có tác
dụng ngược lại, cây trồng kém phát triển, không ra hoa hoặc ra hoa ít, tỷ lệ
đậu quả thấp, hiện tượng rụng hoa, trái non sinh lý nhiều, xảy ra hiện tượng
năm được năm mất mùa giảm sút năng suất một cách nghiêm trọng.
2.1.3. Phân bón với phẩm chất, chất lượng của nông sản
Phẩm chất, chất lượng của nông sản bao gồm các chỉ tiêu về hình thái,
màu sắc, thành phấn các chất dinh dưỡng, giá trị thương phẩm, trọng
lượng,… và phân bón có tác động rất lớn tới phẩm chất, chất lượng của nông
sản. Cây trồng sinh trưởng, phát triển tốt thì mới có có khả năng cho năng
suất cao, nông sản có chất lượng tốt.
Hiểu rõ được phân bón có ảnh hưởng rất lớn đến sự sinh trưởng, phát triển,
năng suất và chất lượng của câylà cơ sở khoa học để nghiên cứu ảnh hưởng của
phân bón đến sinh trưởng và phát triển của cây Ba Kích để lựa chọn ra loại phân
bón tối ưu nhất có tác động nhiều nhất đến loài cây nghiên cứu.
5
2.2. Tình hình nghiên cứu cây thuốc trên Thế giới - Việt Nam
2.2.1. Trên thế giới
Ngay từ khi loài người xuất hiện, con người đã biết sử dụng các loài
thực vật để phục vụ cuộc sống của mình như cây làm thức ăn, nhà ở, cây làm
thuốc, đầu độc chim, thú… Từ những kinh nghiệm đó, dần dần hình thành
một khoa học gọi là Thực vật dân tộc học. Khoa học này nghiên cứu các mối
quan hệ giữa các dân tộc khác nhau với các loài cây cỏ phục vụ cho cuộc sống
của họ. Mỗi quốc gia đều có những nền y học cổ truyền riêng, đặc biệt trong
đó có những kinh nghiệm tìm kiếm và sử dụng những cây thuốc để phòng và
trị bệnh ở người, vật nuôi. Những ghi chép đầu tiên về cây thuốc được tìm
thấy cách đây hơn 5 ngàn năm, đó là những nét khắc trên đất sét của người
Sumeria, thuộc Mesopotamia cổ xưa (là Irắc ngày nay), đề cập đến sử dụng
cây carum và cây húng tây. Cũng thời gian này, kinh nghiệm sử dụng cây
thuốc cũng bắt đầu hình thành và phát triển ở Trung Quốc và Ấn Độ. Tuy
nhiên, nhiều bằng chứng khảo cổ học cho thấy kinh nghiệm sử dụng cây
thuốc xuất hiện từ rất lâu đời. Rễ của cây Thục Quỳ (Althea officinalis), cây
Lan Dạ Hương (Hyacinthus sp.) và cây Cỏ thi (Achillea millefolium) được cất
giữ quanh bộ xương người có niên đại vào thời kỳ đồ đá ở Irắc. Cho đến nay
giá trị làm thuốc của ba loài thực vật kể trên vẫn được thừa nhận. Điều này
cho thấy, trên thực tế, thực vật được dùng làm thuốc xuất hiện trước khi có sự
ghi chép của sử sách. Sử dụng cây thuốc được các quốc gia trên thế giới tiến
hành ở các mức độ khác nhau tùy thuộc vào sự phát triển của dân tộc đó.
Trung Quốc là một trong những quốc gia có nền y học cổ truyền rất phát
triển. Trong cuốn sách “Thần Nông bản thảo”, 365 vị thuốc có giá trị đã được
Vua Thần Nông (3320 - 3080 trước Công nguyên) thống kê lại. Trong đó,
nhiều bài thuốc vẫn được sử dụng cho tới ngày nay như cây Gai mèo
(Cannabis sp) để chống nôn, cây Đại Phong Tử (Hydnocarpus kurzii) làm
6
thuốc chữa bệnh phong. Vào thời Tam Quốc, danh y Hoa Đà, sử dụng Đàn
hương, Tử đinh hương để chế hương nang (túi thơm) để phòng chống và chữa
trị bệnh lao phổi và bệnh lỵ. Ông 4 còn dùng hoa Cúc, Kim ngân phơi khô
cho vào chiếc gối (hương chẩm) để điều trị chứng đau đầu, mất ngủ, cao
huyết áp. Từ thời nhà Hán (năm 168 trước Công nguyên) trong cuốn sách
“Thủ hậu bị cấp phương” tác giả đã kê 52 đơn thuốc chữa bệnh từ các loại cây
cỏ. Giữa thế kỷ XVI, Lý Thời Trân đã thống kê 12.000 vị thuốc trong tập
“Bản thảo cương mục”. Ở Ấn Độ, nền y học cổ truyền được hình thành cách
đây hơn 3000 năm. Chủ trương của người Ấn là ngừa bệnh là chính, nếu phải
điều trị bệnh thì các liệu pháp tự nhiên chủ yếu thông qua thực phẩm và thảo
mộc sẽ giúp loại bỏ gốc rễ căn bệnh. Bộ sử thi Vedas được viết vào năm
1.500 TCN và cuốn Charaka samhita được các thầy thuốc Charaka bổ sung
tiếp vào bộ sử thi Vedas, trình bày cụ thể 350 loài thảo dược. Ấn Độ là quốc
gia rất phát triển về nghiên cứu thảo dược như tổng hợp chất hữu cơ, tách
chiết chứng minh cấu trúc, sàng lọc sinh học, thử nghiệm độc tính, và nghiên
cứu tác dụng hóa học của các chất tới cơ thể con người. Hiện nay, chính phủ
khuyến khích sử dụng công nghệ cao trong trồng cây thuốc. Hầu hết các viện
nghiên cứu dược của Ấn Độ đã tham gia vào nghiên cứu chuyển hóa các loại
thuốc và hợp chất có hoạt tính từ thực vật. Những hiểu biết về thảo mộc của
người Hy Lạp và Roma gắn liền với nền văn minh phát triển từ rất sớm của
họ. Người Hy Lạp cổ xưa chịu ảnh hưởng của người Babylon, Ai Cập, Ấn
Độ. Hippocrat (460 - 377 TCN) là thầy thuốc nổi tiếng người Hy Lạp được
mệnh danh là cha đẻ của y học hiện đại khi ông là người đưa ra quan niệm
“Hãy để thức ăn của bạn là thuốc và thuốc chính là thức ăn của bạn”. Ở Châu
Âu, vào thời Trung cổ, các kiến thức về cây thuốc chủ yếu được các thầy tu
sưu tầm và nghiên cứu. Họ trồng cây thuốc và dịch các tài liệu về thảo mộc
bằng tiếng Ả rập. Vào năm 1649, Nicolas Culpeper đã viết cuốn sách “A
7
Physical Directory”, sau đó vài năm, ông lại xuất bản cuốn “The English
Physician”. Đây là cuốn dược điển có giá trị và là một trong những cuốn sách
hướng dẫn đầu tiên dành cho nhiều đối tượng sử dụng, người không chuyên
có thể sử dụng để làm cẩm nang chăm sóc sức khỏe. Cho đến nay, cuốn sách
này vẫn được tham khảo và trích dẫn rộng rãi. 5 Thầy lang và những bài
thuốc cổ truyền từ thực vật đóng vai trò quan trọng đối với sức khỏe của hàng
triệu người. Tỷ lệ người làm nghề thuốc cổ truyền và các bác sĩ được đào tạo
ở các trường Đại học có liên quan tới toàn bộ dân số của các nước châu Phi.
Ước tính số lượng thầy lang ở Tanzanmia có khoảng 30.000 - 40.000 người,
trong đó, bác sĩ làm nghề y chỉ có khoảng 600 người. Tương tự ở Malawi có
khoảng gần 20.000 người làm nghề thuốc cổ truyền nhưng số lượng bác sĩ rất
ít. Nền y học cổ truyền ở các quốc gia Châu Phi có ảnh hưởng lớn đến sức
khỏe cộng đồng. Cùng với phương thức chữa bệnh theo kinh nghiệm dân
gian, các nhà khoa học trên thế giới tiến hành tìm hiểu, nghiên cứu cơ chế và
các hợp chất hóa học trong cây có tác dụng chữa bệnh, đúc rút thành những
cuốn sách có giá trị. Các nhà khoa học công nhận rằng hầu hết các cây cỏ đều
có tính kháng sinh, đó là khả năng miễn dịch tự nhiên của thực vật. Tác dụng
kháng khuẩn do các hợp chất tự nhiên có mặt phổ biến trong thực vật như
phenolic, antoxy, các dẫn xuất quino, ancaloid, flavonoid, saponin, … Cho
đến nay, nhiều hợp chất tự nhiên đã được giải mã về cấu trúc, những hợp chất
này được chiết xuất từ cây cỏ để làm thuốc. Dựa vào cấu trúc được giải mã,
người ta có thể tổng hợp nên các chất nhân tạo để chữa bệnh. Gotthall (1950)
đã phân lập được chất Glucosid barbaloid từ cây Lô hội (Aloe vera), chất này
có tác dụng với vi khuẩn lao ở người và vi khuẩn Baccilus subtilis. Lucas và
Lewis (1994) đã chiết xuất một hoạt chất có tác dụng với các loài vi khuẩn
gây bệnh tả, lị, mụn nhọt từ Kim ngân (Lonicera sp). Từ cây Hoàng Liên
(Coptis teeta), người ta đã chiết xuất được berberin. Trong lá và rễ cây Hẹ
8
(Allium odorum) có các hợp chất sulfua, sapoin và chất đắng. Năm 1948,
Shen-Chi-Shen phân lập được một hoạt chất Odorin ít độc đối với động vật
bậc cao nhưng lại có tác dụng kháng khuẩn. Hạt của cây Hẹ cũng có chứa
chất Alcaloid có tác dụng kháng khuẩn gram+ và gram-, nấm. Reserpin và
Serpentin là chất hạ huyết áp được chiết xuất từ cây Ba gạc (Rauvolfia spp.).
Đặc biệt, Vinblastin và Vincristin vừa có tác dụng hạ huyết áp vừa có tác
dụng làm thuốc chống ung thư, được chiết xuất từ cây Dừa cạn. Digitalin
được chiết xuất từ cây Dương địa hoàng (Digitalis spp.), strophatin được chiết
xuất từ cây Sừng dê (Strophanthus spp) để làm thuốc trợ tim. Từ những thành
tựu nghiên cứu cấu 6 trúc, hoạt tính của các hợp chất tự nhiên, nhiều loại
thuốc có tác dụng chữa bệnh cao đã ra đời bằng tổng hợp hoặc bán tổng hợp.
Dược lý hiện đại chủ yếu tập trung vào các hợp chất tự nhiên có hoạt tính
chữa bệnh trong khi các nhà nghiên cứu về thảo mộc cho rằng tác dụng chữa
bệnh của cây thuốc là do sự kết hợp của nhiều thành phần có trong cây thuốc.
Chẳng hạn như chất khoáng, vitamin, tinh dầu glycosid và nhiều chất khác
đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường hoặc hỗ trợ các đặc tính chữa
bệnh của cây thuốc, bảo vệ cơ thể của các tác nhân gây độc. Trong khi đó, các
hợp chất được phân lập và tổng hợp có khả năng chữa bệnh hiệu quả nhưng vì
thiếu đi các hợp chất tự nhiên khác nên chúng có khả năng gây độc đối với cơ
thể. Trước đây, việc sử dụng thảo dược để chữa bệnh thường bị hiểu lầm với
phép thuật và mê tín dị đoan. Ngày nay, khoa học hiện đại đã chứng minh
được khả năng chữa bệnh của thảo mộc. Vì vậy, thế giới ngày càng quan tâm
tới cây thuốc cũng như phương pháp chữa bệnh bằng y học cổ truyền. Theo
thống kê của tổ chức Y tế thế giới (WHO), có trên 20.000 loài thực vật bậc
cao có mạch và ngành thực vật bậc thấp được sử dụng trực tiếp làm thuốc
hoặc cung cấp các hoạt chất tự nhiên để làm thuốc. Trong đó, vùng nhiệt đới
Châu Mỹ có hơn 1.900 loài, vùng nhiệt đới Châu Á có khoảng 6.500 loài thực
9
vật có hoa được dùng làm thuốc. Mức độ sử dụng thuốc thảo dược ngày càng
cao. Khoảng 80% dân số ở các quốc gia đang phát triển sử dụng các phương
pháp y học cổ truyền để chăm sóc sức khỏe, trong đó chủ yếu là cây cỏ.
Trung Quốc là nước đông dân nhất thế giới, có nền y học dân tộc phát triển
nên trong số cây thuốc đã biết hiện nay có tới 80% số loài (khoảng trên 4.000
loài) là được sử dụng theo kinh nghiệm cổ truyền của các dân tộc ở đất nước
này. Ở Ghana, Mali, Nigeria và Zambia, 60% trẻ em có triệu chứng sốt rét
ban đầu được điều trị tại chỗ bằng thảo dược. Tỷ lệ dân số tin tưởng vào hiệu
quả sử dụng thảo dược và các biện pháp chữa bệnh bằng y học cổ truyền cũng
đang tăng nhanh ở các quốc gia phát triển. Ở Châu Âu, Bắc Mỹ, và một số
nước khác, ít nhất 50% dân số sử dụng thực phẩm bổ sung hay thuốc thay thế
từ thảo mộc. Ở Đức, 90% dân số sử dụng các phương thuốc có nguồn gốc 7
thiên nhiên để chăm sóc sức khỏe. Ở Anh, chi phí hàng năm cho các loại
thuốc thay thế từ thảo mộc là 230 triệu đôla. Theo số liệu của trung tâm
thương mại quốc tế từ năm 1976, các nước công nghiệp phát triển đã nhập
khẩu hơn 300 triệu USD và đến năm 1980 con số này đã tăng lên 551 triệu
USD. Chỉ tính riêng 12 loại dược liệu có nhu cầu sử dụng cao ở Mỹ là Bạch
quả, Sâm Triều Tiên, Tỏi, Valeriana officinalis, … từ năm 1998 đã đạt doanh
số bán lẻ là 552 triệu USD. Đến năm 2003, thị trường thảo dược toàn cầu đã
vượt mức 60 tỷ USD hàng năm và con số này vẫn tiếp tục tăng. Tuy nhu cầu
sử dụng cây thuốc của con người trong việc chăm sóc sức khỏe ngày một
tăng, nhưng nguồn tài nguyên thực vật đang bị suy giảm. Nhiều loài thực vật
đã bị tuyệt chủng hoặc đang bị đe dọa tuyệt chủng do các hoạt động trực tiếp
và gián tiếp của con người. Theo tổ chức Bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên
thiên nhiên (IUCN) cho biết, trong tổng số 43.000 loài thực vật mà cơ quan
này lưu giữ thông tin có tới 30.000 loài được coi là đang bị đe dọa tuyệt
chủng ở các mức độ khác nhau. Trong đó có nhiều loài là cây thuốc quý hiếm,
10
có giá trị kinh tế cao. Chẳng hạn như ở Bangladesh, một số cây thuốc quý như
Tylophora indicia (để chữa hen), Zannia indicia (thuốc tẩy xổ)… trước đây
mọc rất phổ biến, nay đã trở nên hiếm hoi. Loài Ba gạc (Rauvolfila
serpentina) vốn mọc rất tự nhiên ở Ấn Độ, Bangladesh, Thái Lan… mỗi năm
có thể khai thác hàng ngàn tấn nguyên liệu xuất khẩu sang thị trường Âu, Mỹ
làm thuốc chữa cao huyết áp. Tuy nhiên, do bị khai thác liên tục nhiều năm
nên nguồn gốc cây thuốc này đã bị cạn kiệt. Vì vậy một số bang ở Ấn Độ đã
đình chỉ khai thác loài Ba gạc này. Ở Trung Quốc, loài Dioscorea sp đã từng
có trữ lượng lớn và từng được khai thác tới 30.000 tấn, nhưng hiện nay số
lượng bị giảm đi rất nhiều, có loài đã phải trồng lại. Một vài loài cây thuốc
dân tộc quý như Fritillaria cirrhosa làm thuốc ho, phân bổ nhiều ở vùng Tây
bắc tỉnh Tứ Xuyên nay chỉ còn phân bố ở 1 đến 2 điểm với số lượng ít ỏi.
Nguyên nhân gây nên sự suy giảm nghiêm trọng về mặt số lượng của các loài
cây thuốc trước hết là do sự khai thác quá mức nguồn tài nguyên dược liệu và
do môi trường sống của chúng bị hủy diệt bởi các hoạt động của 8 con người.
Đặc biệt, ở các vùng rừng nhiệt đới và Á nhiệt đới là nơi có mức độ đa dạng
sinh học cao của thế giới nhưng lại bị tàn phá nhiều nhất. Theo số liệu của tổ
chức Nông Lương (FAO) của Liên hợp quốc, trong vòng 40 năm (1940 1980), diện tích của các loại rừng kể trên đã bị thu hẹp tới 44%, ước tình
khoảng 75.000 hecta rừng bị phá hủy. Tiềm năng chữa bệnh của nhiều loài
thảo dược đang ngày càng được khám phá, vì thế vấn đề bảo tồn đa dạng sinh
học nói chung và bảo tồn cây thuốc nói riêng đang là mối quan tâm hàng đầu
của nhiều quốc gia nhằm phục vụ cho mục đích chăm sóc và bảo vệ sức khỏe
của con người.
2.2.2. Ở Việt Nam
Nằm trong vành đai khí hậu nhiệt đới gió mùa, Việt Nam có nguồn tài
nguyên thực vật vô cùng phong phú và đa dạng. Từ xa xưa, ông cha ta đã biết
11
sử dụng các loài cây thuốc sẵn có trong tự nhiên với các phương pháp bào chế
khác nhau để sử dụng chữa bệnh cho mọi người. Trải qua hàng nghìn năm
lịch sử, từ thế hệ trước truyền cho thế hệ sau đã đúc kết được các kinh nghiệm
từ thực tiễn lâm sàng, xây dựng nên lý luận về các phương pháp phòng và
chữa bệnh.
Từ thời Hồng Bàng và các Vua Hùng (2879 - 257 Trước công nguyên),
người dân đã có tục ăn trầu và nhuộm răng đen với mục đích bảo vệ răng, làm
chắc răng. Việc sử dụng gừng, tỏi, ớt, sả làm gia vị trong các bữa ăn hàng
ngày giúp tiêu hóa tốt, phòng trừ các bệnh đường ruột, nhiều phương thuốc
bào chế từ cây thuốc được áp dụng chữa bệnh trong dân gian. Những kinh
nghiệm này đã được ghi chép thành những cuốn sách có giá trị và lưu truyền
rộng rãi trong nhân dân. Với lợi thế về khí hậu nhiệt đới gió mùa nóng và ẩm,
Việt Nam có nguồn tài nguyên thực vật phong phú. Ước tính, nước ta có
khoảng 12.000 loài thực vật bậc cao có mạch, 800 loài rêu, 600 loài nấm và
hơn 2.000 loài tảo (Lê Bình Đức 2007), (Lê Trần Chấn 1999), (Võ Văn Chi
1997). Có khoảng trên 3.000 loài thực vật bậc cao dùng làm thuốc. Trong
cuốn sách “Nam Dược Thần Hiệu” và “Hông Nghĩa Giác Tư Y Thư” của Tuệ
Tĩnh đã mô tả hơn 630 vị thuốc, 50 đơn thuốc chữa các loại bệnh trong đó 37
đơn thuốc chữa bệnh thương hàn. Hai cuốn sách này được xem là những cuốn
sách xuất hiện sớm nhất về cây thuốc Việt Nam (Tuệ Tĩnh 1996). Đến thế kỷ
18, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác đã xuất bản bộ sách lớn “Y Tông Tâm
Tĩnh” gồm 28 tập, 66 quyển đã mô tả khá chi tiết vệ thực vật, các đặc tính
chữa bệnh (Lê Hữu Trác 1780). Thời kỳ Pháp thuộc (1884 - 1945), nền y học
cổ truyền của Việt Nam chịu nhiều ảnh hưởng của dược học phương Tây. Các
phương thức chữa bệnh mới được mang đến qua quá trình khai thác thuộc địa,
họ đã gián tiếp thúc đẩy quá trình nghiên cứu thực vật của Việt Nam nói
chung và nghiên cứu cây thuốc nói riêng. Đặc biệt bộ sách “Thực vật chí đại
12
cương Đông Dương” của Lecomte xuất bản cuối thể kỷ XVIII đầu thể kỷ XIX
đã mô tả và phân loại 9 hơn 7.000 loài thực vật (Lecomte H. editor,19071937). Đến năm 1952 tác giả Petelot P. A. cho ra cuốn sách “Những cây
thuốc của Campuchia, Lào và Việt Nam” gồm 4 tập, 1.050 trang và thống kê
khoảng 1.480 loài thực vật (Pétélot P. A 1952 - 1954). Tuy nhiên cuốn sách
này chưa hoàn thiện về mô tả, phân bố, thành phần hóa học và dược lý của
các loại thảo mộc. Phạm Hoàng Hộ đã xuất bản bộ sách “Cây cỏ Việt Nam”
vào năm 1999-2000 tuy chưa giới thiệu được hết hệ thực vật Việt Nam nhưng
phần nào cũng đưa ra được cộng dụng làm thuốc của nhiều loài thực vật
(Phạm Hoàng Hộ 1999),(Phạm Hoàng Hộ 2000),(Phạm Hoàng Hộ 2003).
Năm 2006 ông cũng cho ra cuốn sách “ Cây có vị thuốc Việt Nam” cũng đưa
chọn lọc ra rất nhiều loài cây được sử dụng làm thuốc (Phạm Hoàng Hộ
2006). (Đỗ Tất Lợi 1995) đã xuất bản bộ sách “Những cây thuốc và vị thuốc
Việt Nam” và tái bản vào năm 1999 (Đỗ Tất Lợi 1999). Công trình này thống
kê gần 800 loài cây, con và vị thuốc, trong đó nhiều loài thực vật đã được mô
tả về mặt cấu tạo, phân bố, cách thu hái và chế biến, thành phần hóa học, công
dụng và liều dùng. Cuốn sách từ điển cây thuốc Việt Nam, do Võ Văn Chi
(1997) biên soạn đã mô tả được 3.200 loài cây thuốc, trong đó thực vật có hoa
là 2.500 loài thuộc 1.050 chi, được xếp và 230 họ thực vật theo hệ thống của
Takhtajan (Võ Văn Chi, Trần Hợp 1999; 2002). Tác giả đã trình bày về cách
nhận biết, các bộ phận được sử dụng, nơi sống và thu hái, thành phần hóa học,
tính vị và tác dụng, công dụng của các loài thực vật. Đến năm 1999 - 2002,
Võ Văn Chi và Trần Hợp tiếp tục giới thiệu cuốn sách “Cây cỏ có ích ở Việt
Nam” mô tả khoảng 6.000 loài thực vật bậc cao có mạch với các đặc điểm
hình thái, sinh thái, phân bố và công dụng (Trần Đình Lý 1993). Trần Đình
Lý (1993) và cộng sự đã xuất bản cuốn sách “1900 loài cây có ích” (Vương
Thừa Ân 1995). Trong số các loài thực vật bậc cao có mạch đã biết ở Việt
- Xem thêm -