BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
PHẠM THỊ THU YÊN
NGHỆ THUẬT TIỂU THUYẾT NGUYỄN QUANG HÀ
(TRÊN CỨ LIỆU TÁC PHẨM VÙNG LÕM VÀ CON NỢ)
Chuyên ngành: Lí luận văn học
Mã số: 60 22 01 20
LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM
Người hướng dẫn khoa học:
PGS.TS NGUYỄN THANH TÚ
HÀ NỘI, 2013
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến PGS. TS Nguyễn
Thanh Tú - người đã trực tiếp hướng dẫn tận tình để tôi có thể hoàn thành
luận văn.
Tôi xin cảm ơn các thầy cô giáo trong tổ bộ môn Lí luận văn học, khoa
Ngữ văn, phòng Sau đại học - Trường ĐH Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo điều
kiện cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu.
Tôi trân trọng cảm ơn Sở Giáo dục và Đào tạo Vĩnh Phúc, Trường
Trung học phổ thông Xuân Hòa - Phúc Yên - Vĩnh Phúc và người thân, đồng
nghiệp, bạn bè đã động viên, giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi
trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành khoá học.
Hà Nội, ngày 10 tháng 6 năm 2013.
Tác giả luận văn
Phạm Thị Thu Yên
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này
là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác Tôi c ng xin cam đoan
rằng m i sự gi p đ cho việc thực hiện luận văn này đ đ
thông tin trích dẫn trong luận văn đ đ
c cảm n và các
c chỉ rõ nguồn gốc.
Hà Nội, ngày 10 tháng 6 năm 2013.
Tác giả luận văn
Phạm Thị Thu Yên
MỤC LỤC
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1
1 Lý do ch n đề tài ....................................................................................... 1
2 Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 5
3 Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 5
4 Đối t
ng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 5
5 Đóng góp của luận văn .............................................................................. 5
6 Ph
ng pháp nghiên cứu........................................................................... 6
PHẦN NỘI DUNG .......................................................................................... 7
Chương 1. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT................................ 7
1 1 Khái quát nhân vật văn h c ......................................................................... 7
1 1 1 Một số quan niệm về nhân vật văn h c................................................ 7
1 1 2 Quan niệm về nghệ thuật xây dựng nhân vật ....................................... 8
1 1 3 Nhân vật trong tiểu thuyết đầu thế kỉ XXI về đề tài chiến tranh - một
vài nhận định ............................................................................................... 10
1 2 Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà ........ 11
1.2.1 Các loại nhân vật ................................................................................ 11
1.2.1.1 Nhân vật hoạt động cách mạng................................................... 11
1.2.1.2 Nhân vật kẻ thù............................................................................ 15
1.2.1.3 Nhân vật phản bội ....................................................................... 16
1.2.1.4 Nhân vật “phía bên kia” ............................................................. 17
1 2 2 Nghệ thuật xây dựng nhân vật ........................................................... 18
1.2.2.1 Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua miêu tả ngoại hình, chân dung
nhân vật ................................................................................................... 18
1.2.2.2 Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua hành động ........................... 22
1.2.2.3 Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua ngôn ngữ ............................. 29
Chương 2. KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT ............................................... 49
2 1 Khái quát không gian nghệ thuật .............................................................. 49
2 1 1 Một số quan niệm về không gian nghệ thuật ..................................... 49
2 1 2 Những mô hình không gian nghệ thuật chủ yếu trong tiểu thuyết đầu
thế kỉ XXI về đề tài chiến tranh .................................................................. 50
2 2 Không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà ................... 55
2 2 1 Không gian chiến tr ờng.................................................................... 55
2.2.2 Không gian tình yêu ........................................................................... 62
2.2.3 Không gian tâm linh ........................................................................... 71
Chương 3. ĐIỂM NHÌN VÀ GIỌNG ĐIỆU TRẦN THUẬT ................... 77
3 1 Điểm nhìn trần thuật ................................................................................. 77
3 1 1 Khái quát điểm nhìn trần thuật ........................................................... 77
3.1.1.1 Một số quan niệm về điểm nhìn trần thuật ................................. 77
3.1.1.2 Điểm nhìn trần thuật trong tiểu thuyết đầu thế kỉ XXI về đề tài
chiến tranh - những nét mới .................................................................... 78
3 1 2 Điểm nhìn trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà ................ 80
3.1.2.1 Sự dịch chuyển điểm nhìn từ nhân vật này sang nhân vật khác . 81
3.1.2.2 Sự dịch chuyển điểm nhìn từ bên ngoài vào bên trong ............... 89
3 2 Gi ng điệu trần thuật................................................................................. 94
3 2 1 Khái quát gi ng điệu trần thuật .......................................................... 94
3.2.1.1 Một số quan niệm về giọng điệu trần thuật ................................ 94
3.2.1.2 Sơ lược giọng điệu trần thuật trong tiểu thuyết đầu thế kỉ XXI về
đề tài chiến tranh .................................................................................... 96
3 2 2 Gi ng điệu trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà ............... 97
3.2.2.1 Giọng điệu dân dã, đời thường ................................................... 97
3.2.2.2 Giọng điệu triết lí, chiêm nghiệm ............................................. 101
3.2.2.3 Giọng điệu trữ tình .................................................................... 106
3.2.2.4 Giọng điệu tâm tình, chia sẻ ..................................................... 109
PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................... 113
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 116
1
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1 Không chỉ là một đề tài phổ biến của văn h c nhân loại, với một
đất n ớc đ từng trải qua nhiều cuộc kháng chiến chống ngoại xâm nh n ớc
ta, chiến tranh vẫn là một đề tài lớn để các cây b t tiểu thuyết miệt mài thể
hiện tài năng, khám phá cuộc sống trong quá khứ Nằm trong mạch vận động
chung của văn h c Việt Nam, trải qua một hành trình dài, cho đến nay, tiểu
thuyết về chiến tranh đ có những đổi mới rõ rệt ở ph
ng diện nội dung và
hình thức nghệ thuật. Các tác phẩm: Chim én bay (Nguyễn Trí Huân), Nước
mắt đỏ (Trần Huy Quang), Không phải trò đùa (Khuất Quang Thụy), Đại tá
không biết đùa (Lê Lựu), Nỗi buồn chiến tranh (Bảo Ninh), Vòng tròn bội
bạc (Chu Lai), Ăn mày dĩ vãng (Chu Lai), Ba lần và một lần (Chu Lai), Lạc
rừng (Trung Trung Đỉnh)… và nhiều tiểu thuyết đầu thế kỉ XXI đạt đ
c các
giải th ởng văn h c nh : Những bức tường lửa (Khuất Quang Thụy), Đất
không đổi màu (Nguyễn Quốc Trung), Thượng Đức (Nguyễn Bảo Tr ờng
Giang), Sóng chìm (Đình Kính), Tiếng khóc của nàng Út (Nguyễn Chí
Trung), Ngày rất dài (Nam Hà), Mùa hè giá buốt (Văn Lê), Màu rừng ruộng
(Đỗ Tiến Thụy), Bên dòng Sầu Diện (Nguyễn Đình T )… đ cho thấy sự đổi
mới về nghệ thuật trên nhiều ph
ng diện: nghệ thuật xây dựng nhân vật
(nhân vật dòng ý thức và nhân vật phân mảnh), tổ chức kết cấu theo lối đồng
hiện và lắp ghép, sử dụng yếu tố huyền thoại, đa dạng hóa ph
ng thức trần
thuật… Nh vậy, tiểu thuyết về đề tài chiến tranh vẫn tiếp tục vận động, phát
triển không ngừng và góp phần không nhỏ vào sự đổi mới của tiểu thuyết
Việt Nam hiện đại
1 2 Trong số các nhà văn đ
ng đại viết về đề tài này, Nguyễn Quang
Hà là một cây b t có nhiều tâm huyết B ớc ra từ cuộc kháng chiến chống
Mỹ, với gần m ời năm lăn lộn trong m a bom b o đạn, cảm nhận sâu sắc về
2
sự hi sinh lớn lao và nghĩa tình của đồng bào, đồng chí, ng ời thầy - ng ời
lính Nguyễn Mạnh Tràng đ cầm b t với ý nguyện ghi lại những “dữ kiện, t
liệu” của một thời đ qua, để lại cho đời và cho mai sau Xuyên suốt gần nửa
thế kỉ sáng tác, nhà văn ấy vẫn luôn tâm niệm, đau đáu “viết để trả n đồng
đội, trả n nhân dân” Với 10 tập tiểu thuyết; 7 tập truyện ngắn, ký, truyện ký;
2 tập th cùng với hàng trăm bài báo… và các giải th ởng của Hội Nhà văn
Việt Nam, báo Văn nghệ…, có lẽ ngòi b t ấy phần nào đ thỏa đ
c “món n
gánh trên vai” Gần đây nhất, hai tác phẩm Vùng lõm và Con nợ là những tiểu
thuyết đ
c đánh giá cao. Đặc biệt là Vùng lõm, tác phẩm đạt giải th ởng
Cuộc thi tiểu thuyết lần thứ 3 của Hội Nhà văn Việt Nam (2006 - 2009), đ
tạo đ
c sự ch ý trên văn đàn và đ
c nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu
Tính đến thời điểm này, việc nghiên cứu sáng tác của Nguyễn Quang
Hà nói chung và hai tiểu thuyết vừa nêu chỉ dừng lại ở mức độ s l
c
Về tác phẩm Vùng lõm, bên cạnh các ý kiến trong cuộc t a đàm do Hội
Nhà văn Việt Nam tổ chức là một số bài viết Cuộc t a đàm với gần hai m
i
nhà nghiên cứu, phê bình, nhà văn, nhà th tham dự đ ghi nhận những thành
công của cuốn tiểu thuyết này Đa số ý kiến đều cho rằng, Vùng lõm là cuốn
tiểu thuyết “có bố cục chặt chẽ đầu - cuối, diễn biến nhân vật theo tuyến tính
thời gian Tác giả đ đi sâu vào hiện thực chiến tranh và thành công trong việc
xây dựng lý t ởng, mang đậm chất sử thi Cuốn sách viết về cuộc chiến đặc
biệt, chiến tranh của ngày hôm nay khi m i thứ đ bình tĩnh, đ có độ lùi nhất
định và tác giả đ khẳng định một lần nữa bản chất của kẻ thù, của lý t ởng,
của cuộc chiến tranh…” [29] Bên cạnh đó là những mặt “ch a đ
c”: còn
đậm chất ký, một số chi tiết, lời thoại còn ch a phù h p với bối cảnh lịch
sử… Trong cuộc t a đàm, tham luận “Hiện thực chiến tranh trong “Vùng
lõm” của Nguyễn Quang Hà” của nhà văn Đỗ Ng c Yên đ nhìn nhận tác
phẩm từ ph
ng diện phản ánh hiện thực chiến tranh Ở khía cạnh hiện thực
3
chiến tranh nhìn từ phía ng ời lính, nhà văn khẳng định: ““Vùng lõm” rất
giàu chất liệu hiện thực đời sống nh h y còn t
i rói của cuộc chiến ở vào
giai đoạn cam go nhất” [52] Qua việc soi chiếu nhân vật trong tình yêu đất
n ớc, dân tộc hay tình yêu lứa đôi, sự cảm hóa những ng ời đ lầm đ ờng lạc
lối của những ng ời Cộng sản, hoặc chỉ ra sự khác biệt trong cách hành xử
giữa con ng ời với con ng ời cùng chung dòng máu Việt Nam nh ng lại ở
hai bên chiến tuyến , ng ời viết đ làm sáng tỏ hiện thực chiến tranh nhìn từ
phía con ng ời C ng bàn về tác phẩm Vùng lõm là bài viết “Biện chứng
chiến tranh nhìn từ “Vùng lõm” của Nguyễn Quang Hà” của Ngô H
ng
Giang Từ góc độ biện chứng của những xung đột lý t ởng, ng ời viết đ lí
giải những thắng l i của cuộc chiến là bởi “lập tr ờng dân tộc”, “lý t ởng vì
con ng ời” và chỉ ra “cái nhìn chiến tranh bằng con mắt nhân bản” của những
ng ời chiến sĩ cách mạng, “cái nhìn v ng từ phía bên kia của cái ác”, “nhìn
chiến tranh bằng con mắt nhân văn” của nhà văn, đồng thời khẳng định “chiến
tranh là tấm g
ng để soi chiếu hình ảnh dân tộc và nhân bản trong mỗi cá
nhân tham chiến, thức tỉnh và đ a h từ ảo ảnh trở về hiện thực” Từ góc độ
biện chứng của những xung đột thẩm mỹ, tác giả nhận định “chiến tranh c ng
là tấm g
ng phản chiếu sức mạnh tinh thần tiềm ẩn của con ng ời và ca tụng
cho sự thăng hoa của tình yêu chân chính; khi những con ng ời trong cuộc
chiến ấy biết lấy gian khổ làm tr ờng tôi luyện cho lý chí và làm giàu trái tim
mình” Cuối cùng bài viết nhấn mạnh: tác phẩm “ca ng i cho giá trị nhân văn,
nhân bản của con ng ời trong chiến đấu” [17] Trong bài viết “Vùng lõm, bản
tình ca thế trận lòng dân”, qua những cảm nhận về tác phẩm, tác giả Trần Hiệp
khẳng định “Nhà văn Nguyễn Quang Hà đ “bài binh”, “bố trận” khá h p lí
đến độ thuần thục b t pháp trần thuật làm cho câu chuyện toát lên tính nhân
văn khá sâu sắc và hấp dẫn” và tác phẩm “đặt ra nhiều vấn đề của chiến tranh
nhân dân và thời cuộc” [21] Nh vậy, những bài viết, ý kiến vừa nêu đều xem
4
xét, khám phá tiểu thuyết Vùng lõm từ một góc nhìn, một ph
ng diện cụ thể,
ch a mang tính hệ thống và ch a phân tích, bàn luận sâu về vấn đề nghệ thuật.
Về tác phẩm Con nợ, các bài viết ““Con n ” Nguyễn Quang Hà trả
nghĩa đời” của Đạo Thành, “Con nợ, thêm một nỗi đau” của Nhụy Nguyên và
“Con nợ - cuốn tiểu thuyết của một ng ời thầy Đức Thắng” của Trần Thanh
mới chỉ dừng lại ở việc giới thiệu khái quát về tiểu thuyết này Tác giả Trần
Thanh nhận xét: nhà văn “đ khắc h a thành công những phẩm chất đẹp đẽ
của nhân vật Hà Thị Dung trong cả hai thời kỳ cách mạng Đồng thời tác
phẩm c ng phê phán một số cán bộ thoái hóa, biến chất đ tự biến mình thành
những “con nợ” của nhân dân” [37] Còn trong bài viết của mình, tác giả Đạo
Thành đ nêu lên những cảm nhận về tiểu thuyết Con nợ từ hiện thực chiến
tranh đ
c phản ánh và hình t
ng ng ời nữ chiến sĩ cộng sản năm x a “Một
ng ời con gái “có cha, cha chết; có chồng, chồng chết; có con, con chết” nh
Dung Một ng ời từng sống đi chết lại trong chiến tranh (bị đá vào thai non)
và sống đi chết lại trong hòa bình (l c những tên ăn hớt của dân đánh bởi làm
đ n tố cáo ch ng) Giá nh những cán bộ của làng Lai Hạ sống trên x
ng
máu của bao con em đ ng xuống biết mang n, trả n cho không nhiều
ng ời có c may sống qua chiến tranh nghiệt ng , để không trở thành con n
của cuộc đoàn viên ” [28] là những lời tổng kết cho những dòng cảm nhận
chung về tác phẩm của ngòi b t Nhụy Nguyên
Những bài viết vừa nêu ch a thực sự quan tâm thỏa đáng đến giá trị nghệ
thuật của hai tiểu thuyết. Từ đó, ch ng tôi lựa ch n đi sâu nghiên cứu về nghệ
thuật tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà qua hai tiểu thuyết Vùng lõm và Con nợ.
Với đề tài Nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà (Trên cứ liệu tác
phẩm Vùng lõm và Con nợ), ng ời viết luận văn muốn góp thêm một tiếng
nói khẳng định giá trị nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà c ng nh
năng lực sáng tạo của nhà văn
5
2. Mục đích nghiên cứu
Ch n đề tài Nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà (Trên cứ liệu tác
phẩm Vùng lõm và Con nợ) nhằm làm nổi bật những giá trị nghệ thuật của hai
tiểu thuyết, từ đó, ch ng tôi muốn khẳng định những đóng góp của Nguyễn
Quang Hà trong mảng tiểu thuyết về đề tài chiến tranh
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Tìm hiểu những vấn đề lí luận c bản về nghệ thuật tiểu thuyết nh :
nhân vật, không gian nghệ thuật, điểm nhìn trần thuật, gi ng điệu trần thuật
đồng thời triển khai những vấn đề này vào các tr ờng h p cụ thể ở hai tiểu
thuyết
Xác định một số đặc điểm nghệ thuật đáng ch ý đ
c Nguyễn Quang
Hà thể hiện trong tác phẩm: nhân vật, không gian, điểm nhìn, gi ng điệu, …
Đánh giá thành công và năng lực, đóng góp của ngòi b t tiểu thuyết
Nguyễn Quang Hà
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1 Đối tượng nghiên cứu
Luận văn đi sâu nghiên cứu những đặc điểm nổi bật về nghệ thuật của
hai tiểu thuyết Vùng lõm và Con nợ.
4.2 Phạm vi nghiên cứu
Luận văn tập trung khảo sát hai tiểu thuyết Vùng lõm và Con nợ của
Nguyễn Quang Hà
5. Đóng góp của luận văn
Với luận văn Nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà (Trên cứ liệu
tác phẩm Vùng lõm và Con nợ), ch ng tôi mong muốn khẳng định những giá
trị nghệ thuật trong hai tiểu thuyết nói riêng, tiểu thuyết của Nguyễn Quang
Hà nói chung và những đóng góp của nhà văn đối với sự vận động của tiểu
thuyết về đề tài chiến tranh
6
6. Phương pháp nghiên cứu
Luận văn vận dụng nhiều ph
sử dụng các ph
ng pháp nghiên cứu, trong đó chủ yếu
ng pháp nghiên cứu sau:
- Ph
ng pháp thống kê
- Ph
ng pháp phân tích, tổng h p
- Ph
ng pháp hệ thống
- Ph
ng pháp tiếp cận thi pháp h c
7
PHẦN NỘI DUNG
Chương 1
NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT
1.1 Khái quát nhân vật văn học
1.1.1 Một số quan niệm về nhân vật văn học
Về ph
ng diện thuật ngữ, trong tiếng Hy Lạp cổ, “nhân vật” (đ c là
persona) l c đầu mang ý nghĩa "chiếc mặt nạ" - một dụng cụ biểu diễn của
diễn viên trên sân khấu Theo thời gian, từ này đ
c dùng phổ biến h n và trở
thành thuật ngữ chỉ nhân vật văn h c Cho đến nay, có thể khẳng định “nhân
vật” là thuật ngữ có nội hàm phong ph , đủ khả năng khái quát những hiện
t
ng phổ biến của tác phẩm văn h c ở m i bình diện, m i cấp độ
Đ có nhiều ý kiến, quan điểm khác nhau trong quan niệm về nhân vật
văn h c Trong khuôn khổ của luận văn, ch ng tôi khảo sát một số quan niệm
về nhân vật của các nhà nghiên cứu, phê bình trong n ớc.
Theo các nhà biên soạn Từ điển Văn học (bộ mới), “Nhân vật là yếu tố
c bản nhất trong tác phẩm văn h c, tiêu điểm để bộc lộ chủ đề, t t ởng chủ
đề và đến l
t mình nó lại đ
c các yếu tố có tính chất hình thức của tác
phẩm tập trung khắc h a Nhân vật, do đó, là n i tập trung giá trị t t ởng nghệ thuật của tác phẩm văn h c” [6, tr.86]. Với định nghĩa này, các tác giả từ
điển đ nhìn nhận nhân vật trên ph
ng diện vai trò, chức năng đối với tác
phẩm và từ mối quan hệ của nhân vật với các yếu tố hình thức tác phẩm Có
thể khẳng định đây là quan niệm t
ng đối toàn diện về nhân vật văn h c
Các tác giả của cuốn Từ điển Thuật ngữ văn học quan niệm về nhân vật
có phần thu hẹp, cụ thể h n: Nhân vật văn h c là “con ng ời cụ thể đ
c
miêu tả trong tác phẩm văn h c Nhân vật văn h c có thể có tên riêng (Tấm,
Cám, chị Dậu, anh Pha…), c ng có thể không có tên riêng (…) Khái niệm
8
nhân vật văn h c có khi đ
c sử dụng nh một ẩn dụ, không chỉ một con
ng ời cụ thể nào cả, mà chỉ một hiện t
ng nổi bật nào đó trong tác phẩm
(…) Nhân vật văn h c là một đ n vị nghệ thuật đầy tính ớc lệ, không thể
đồng nhất nó với con ng ời có thật trong đời sống” [20, tr.235].
Với tác giả Lại Nguyên Ân, nhân vật đ
c đặt trong mối t
ng quan với
cá tính sáng tạo, phong cách nhà văn, khuynh h ớng, tr ờng phái văn h c:
“nhân vật văn h c là một trong những khái niệm trung tâm để xem xét sáng tác
của một nhà văn, một khuynh h ớng, tr ờng phái hoặc dòng phong cách Nhân
vật văn h c là hình t
ng nghệ thuật về con ng ời, một trong những dấu hiệu
về sự tồn tại toàn vẹn của con ng ời trong nghệ thuật ngôn từ Bên cạnh con
ng ời, nhân vật văn h c có khi còn là các con vật, các loài cây, các sinh thể
hoang đ ờng đ
c gán cho những đặc điểm giống con ng ời” [2, tr.241].
Tóm lại, mặc dù khái niệm nhân vật đ
ph
c nhìn nhận, soi chiếu ở nhiều
ng diện khác nhau nh ng tựu trung, những quan niệm vừa nêu vẫn có sự
gặp g nhau ở một số điểm nhất định nh : nhân vật là đối t
miêu tả, đ
c xây dựng bằng những ph
ng mà văn h c
ng tiện nghệ thuật nhằm phản ánh
đời sống hiện thực; là yếu tố c bản nhất của tác phẩm, mang tính ớc lệ và
thể hiện sự sáng tạo của nhà văn.
Nh vậy, nhân vật là một trong những ph
ng diện quan tr ng bậc
nhất, là thành tố quan tr ng quyết định phần lớn đến sự thành công hay thất
bại của tác phẩm văn h c. Nghiên cứu văn ch
ng từ góc độ này sẽ làm sáng
tỏ những vấn đề về thể loại, trào l u, quan niệm văn h c, phong cách sáng
tạo
1.1.2 Quan niệm về nghệ thuật xây dựng nhân vật
Quan niệm về nghệ thuật xây dựng nhân vật đ
sử dụng những ph
c hiểu là việc nhà văn
ng diện nào của hình thức vào việc xây dựng nhân vật
Các nhà nghiên cứu, lí luận văn h c đ khái quát nghệ thuật xây dựng nhân
vật đ
c biểu hiện ở một số ph
ng diện chính sau:
9
Một là nghệ thuật xây dựng nhân vật thể hiện qua kết cấu. Cụ thể: Kết
cấu đặt nhân vật trong một tác phẩm bên cạnh nhau, gắn kết các nhân vật với
nhau tạo thành một hệ thống theo những mối quan hệ qua lại với nhau nhằm
tạo nên bản chất x hội và phẩm chất thẩm mỹ của các nhân vật; đặt nhân vật
vào hoàn cảnh và môi tr ờng, tình huống và chuỗi các tình huống qua đó
nhân vật bộc lộ mặt mạnh, yếu c ng nh những đặc điểm về tính cách; gắn
kết các sự kiện với nhau để liên kết toàn bộ tác phẩm thành một mạch thống
nhất tạo nên chiều h ớng con đ ờng đời của các nhân vật
Hai là các biện pháp thể hiện nhân vật. Nhân vật văn h c chỉ xuất hiện
qua ph
ng diện nghệ thuật Để xây dựng đ
c nhân vật trong tác phẩm văn
h c một cách sinh động, hấp dẫn, nhà văn phải sử dụng các biện pháp thể hiện
nghệ thuật một cách phong ph nhằm thể hiện nhân vật càng cụ thể, sinh
động, hiện lên qua càng nhiều giác quan càng tốt Hệ thống những biện pháp
thể hiện nghệ thuật bao gồm: biện pháp tả, biện pháp kể, biện pháp để nhân
vật đối thoại, biện pháp để nhân vật độc thoại, biện pháp để nhân vật tâm tình,
biện pháp bàn luận - triết lí, biện pháp để nhân vật vào các xung đột - kịch
tính. Ở mỗi tác phẩm khác nhau, sự thể hiện đậm nhạt của từng yếu tố c ng là
khác nhau.
Ba là lời văn nghệ thuật. Lời văn nghệ thuật bao gồm hai thành phần
chính là lời gián tiếp của ng ời kể chuyện và lời trực tiếp của nhân vật Lời
ng ời kể chuyện (ở đây là lời tác giả hay nhân vật kể) là ph
ng tiện c bản
để bộc lộ chủ đề t t ởng của tác phẩm, nêu bật tính cách của nhân vật Nó
tạo nên ở bạn đ c một thái độ nhất định đối với vấn đề đ
c nói tới Lời trực
tiếp của nhân vật (lời nhân vật đối thoại hay độc thoại) phản ánh diễn biến của
sự việc, thể hiện vị trí x hội, nghề nghiệp tính tình, t cách… của nhân vật
10
1.1.3 Nhân vật trong tiểu thuyết đầu thế kỉ XXI về đề tài chiến tranh một vài nhận định
Tiểu thuyết hôm nay về đề tài chiến tranh đ có những thay đổi về nội
dung phản ánh và hình thức thể hiện, đặc biệt là ở góc độ xây dựng nhân vật
Đó là một sự thay đổi tất yếu khi tinh thần của thời đại đ thay đổi, khi cảm
hứng sử thi đ đ
c thay thế bằng tinh thần nhân bản, sự thức tỉnh ý thức cá
nhân và khi ng ời nghệ sĩ ý thức đ
c “không thể viết nh c ”
Nhìn một cách khái quát, nhân vật trong tiểu thuyết về đề tài chiến
tranh giai đoạn 1945 - 1975 th ờng có ba kiểu nhân vật chính: nhân vật tập
thể, nhân vật anh hùng và nhân vật kẻ thù Trong đó, kiểu nhân vật tập thể và
nhân vật anh hùng th ờng đ
c xem là nhân vật chính diện, đại diện cho cái
cao cả, mang theo lý t ởng của thời đại, còn nhân vật kẻ thù đ
với cái xấu xa, cái thấp hèn, đ
c đồng nhất
c coi là nhân vật phản diện
Vẫn là những kiểu nhân vật chủ yếu đó, tiểu thuyết hôm nay về chiến
tranh đ có những đổi thay trong việc khắc h a các kiểu nhân vật này
Ở kiểu nhân vật anh hùng, bên cạnh những phẩm chất ngời sáng, những
vẻ đẹp của ph
ng diện con ng ời lí t ởng, kiểu nhân vật này c ng có những
“nét lấm láp”, đời th ờng Khắc h a nhân vật anh hùng trong nhiều ph
ng
diện khác nhau cho thấy một cái nhìn chân thực h n về chiến tranh, kéo gần
“khoảng cách” giữa văn h c và đời sống
Ở kiểu nhân vật tập thể, nếu nh trong văn h c tr ớc đây, nhân vật tập
thể th ờng đ
c xem nh nhân vật chính diện, hiện thân cho vẻ đẹp hoàn hảo
về nhân cách thì nay, bên cạnh những vẻ đẹp ấy là hình ảnh những con ng ời
với những khiếm khuyết, hạn chế và cả những thói tật Có thể nói, với cách
nhìn mới, tiểu thuyết chiến tranh hôm nay không chỉ soi chiếu về một thời đ
qua mà còn gi p ng ời đ c nhận ra mối liên hệ với hiện tại.
11
Ở kiểu nhân vật kẻ thù, có một thời, tồn tại quan niệm đ là kẻ thù thì
từ ngoại hình đến phẩm chất đều luôn xấu xa, độc ác, bạo tàn Các nhà văn
chủ yếu nhìn từ xa, phác vẽ nhiều h n là miêu tả từ bên trong và đ tạo nên
những nhân vật kẻ thù còn giản đ n, s l
c Những hạn chế đó đ đ
c khắc
phục khi các cây b t tiểu thuyết hôm nay viết về chiến tranh đ khắc h a
những nhân vật kẻ thù đa diện, sinh động, có cả mặt th tính và khía cạnh
nhân tính; có ác, có thiện; có mặt tốt, mặt xấu…
Những vấn đề vừa nêu là điểm tựa chung để ng ời viết triển khai
những nội dung tiếp sau về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết
Nguyễn Quang Hà.
1.2 Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Quang Hà
Với ng ời tiếp nhận, khi nghiên cứu tìm hiểu giá trị của một tác phẩm
văn h c, yếu tố nhân vật đ
c coi là yếu tố chính Với nhà văn, việc xây dựng
nhân vật trở thành công việc đặc biệt quan tr ng, đòi hỏi sự sáng tạo và dành
nhiều tâm huyết của mỗi tác giả Những trang tiểu thuyết này của Nguyễn
Quang Hà đ cho thấy những thành công, những đổi mới nhất định trong nghệ
thuật xây dựng nhân vật
1.2.1 Các loại nhân vật
Qua các tác phẩm khảo sát, căn cứ vào một số đặc điểm về cấu tr c,
tính cách, số phận, vai trò của nhân vật, chúng tôi b ớc đầu hệ thống thành
một số kiểu nhân vật c bản sau:
1 2 1 1 Nhân vật hoạt động cách mạng
* Nhân vật ng ời chiến sĩ cách mạng:
Viết về chiến tranh cách mạng, một đề tài trải dài gần một thế kỉ văn
h c, Nguyễn Quang Hà đ khắc h a nhân vật trung tâm trong những thiên
tiểu thuyết này là những ng ời chiến sĩ cách mạng Và chính những nhân vật
ấy đ để lại ấn t
ng đậm nét trong lòng ng ời đ c, ghi dấu sự thành công
của nhà văn gần nửa thế kỉ cầm b t trên văn đàn
12
Không phải chỉ là một hay một vài ng ời chiến sĩ cách mạng mà những
nhân vật này hiện diện trong các trang văn là một dòng chảy nối tiếp từ quá
khứ đến hiện tại và t
ng lai Ở Vùng lõm, những ng ời chiến sĩ từng hoạt
động cách mạng trong quá khứ là những du kích thời kháng chiến chống Pháp
nh ba Hoài, chú Luân, dì Hới, chồng của dì Thảo… Thế hệ hiện tại là những
nhân vật nh : Thành đội tr ởng; Tham m u tr ởng Lê Tỵ; Huyện đội tr ởng
Ngô Văn Sích; Đại đội tr ởng đại đội trinh sát Nguyễn Văn D ; Đình Đán,
Công Luận, Hữu Viết trong tổ trinh sát thành đội; Trần Thị Thu Hoài; Đề,
Xuân, Cam, Chanh, Khôi, Đ i… trong đội du kích x … Thế hệ của những
ng ời chiến sĩ cách mạng t
ng lai là Cừ - em trai Hoài, là Th y… Trong
Con nợ, dễ dàng nhận thấy sự nối tiếp của lớp lớp những ng ời chiến sĩ đ
sống và chiến đấu hết mình Đó là Nguyễn Văn Huyền, Hà Thụy Sông; là Bá,
Dung, D
ng Thụy Thùy, Đen, Lành… Và có lẽ, chỉ riêng tuyến nhân vật
này c ng đ gi p ng ời đ c phần nào nhận thấy sức mạnh của dân tộc, của
chính nghĩa trong suốt hai cuộc kháng chiến tr ờng kỳ. Bên cạnh đó chính hệ
thống nhân vật này đ tạo nên độ mở, chiều sâu cho các tác phẩm
Nguyễn Văn D là ng ời chiến sĩ cách mạng tiêu biểu Anh đ lập
đ
c nhiều chiến công: đánh thắng cao điểm 300; đánh thắng đồn Lồ Ô; tổ
chức cho ng ời dân Hiền Mai biểu tình, đòi bồi th ờng sinh mạng; lên kế
hoạch, chỉ huy trận đánh ở Cồn Mồ Đặc biệt, nhờ có ph
ng án tấn công
bằng hỏa lực của D mà sân bay I - ri - na bị phá tan, đánh gục chiến thuật
“trực thăng vồ mồi” của kẻ thù… Những chiến công ấy có đ
nhạy bén, tính toán kĩ l
c là bởi sự
ng, kinh nghiệm trận mạc của một tài năng quân sự
Trong suốt thời gian chiến đấu ở Mai Trung, bằng lòng nhân ái bao dung và
chính nghĩa của cách mạng, D không chỉ giác ngộ nhân dân mà còn có đ
c
cảm tình từ các gia đình có con đi lính cho giặc, kể cả gia đình trung úy Phan
Lộc thuộc trung đoàn Trâu Điên, đ a đ
c cả tiểu đội dân vệ làng Hiền Mai
13
về với cách mạng, tranh thủ đ
c sự gi p đ của giáo s Nguyễn Bản...
Ng ời dân làng Hiền Mai không chỉ cảm phục mà còn làm “tai mắt” cho D ,
đứng hẳn về với chính nghĩa D đ xây dựng đ
c thế trận lòng dân bao vây
xung quanh sân bay I - ri - na mà quân địch không thể phát hiện đ
c. Trong
tình yêu, D c ng là một ng ời có trách nhiệm, hết lòng vì ng ời mình yêu
th
ng, một tình yêu sáng trong, vẹn tròn Ng ời anh hùng Nguyễn Văn D
tỏa sáng rực r cuối tác phẩm khi anh hiên ngang ra trình diện, sẵn sàng đón
nhận cái chết để cứu dân làng Hiền Mai
Tiếp đến là cô giao liên Thu Hoài, một nữ sinh tr ờng Đồng Khánh,
tham gia hoạt động cách mạng không phải chỉ bởi nỗi đau mất mát ng ời thân
do chiến tranh mà còn là vì nguyện ớc để xác nhận thành tích cho ng ời dì
từng nhận nhiệm vụ lấy lính ngụy làm chồng để đ a về với cách mạng Hoài
là một đội phó giao liên huyện có trách nhiệm Điều đó không chỉ đ
c thể
hiện ở nỗi lo khi mình nhận nhiệm vụ mới thì ai sẽ là ng ời chăm sóc tinh
thần cho chị em trong đội mà còn đ
c thể hiện trong chuyến đ a D an toàn
về Mai Trung, bởi “cô giao liên từng trải và rành rẽ đ ờng đi lối lại này” [18,
tr.41] đ ch n một lối đi tắt riêng Chuyến đi đó c ng thắp lên tình cảm ng t
ngào giữa D và Hoài nh một mối duyên tiền định Trong tình yêu với D ,
Hoài là một ng ời con gái có tình cảm chân thành, trong sáng, tha thiết C ng
chính Hoài là ng ời đ gi p đ D rất nhiều trong suốt thời gian ng ời yêu
thực hiện nhiệm vụ ở Mai Trung Hoài phải chịu nỗi đau về thể xác và tinh
thần khi bị Tô c
ng đoạt và cô đ d ng cảm đ a m i chuyện ra ánh sáng để
vạch trần bản chất của kẻ hèn mạt.
Dung (Con nợ) là ng ời chiến sĩ đ hoạt động cách mạng trong suốt hai
cuộc kháng chiến và sau này vẫn d ng cảm đ
ng đầu với những ngang trái,
bất công Ba và em trai chết vì bom đạn kẻ thù, mất con, mất chồng, nỗi đau
chồng chất nỗi đau nh ng Dung vẫn ngoan c ờng v
t lên số phận Ng ời
14
đảng viên ấy đ hi sinh đến tận cùng cho cách mạng khi nhận nhiệm vụ lấy
th
ng sĩ cảnh sát Nghiêm Xuân D ng để đ a về với cách mạng Và Dung đ
hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ khi thuyết phục đ
c chồng mình trở thành
ng ời đồng chí…
Xây dựng những nhân vật anh hùng, nhà văn Nguyễn Quang Hà đ góp
phần đậm tô bức t
ng đài bất tử về những anh hùng dân tộc, những ng ời
làm nên huyền thoại lịch sử cho Tổ quốc Ánh lên sau mỗi trang văn ấy là
niềm kiêu h nh, tự hào sâu sắc của tác giả nói riêng và của m i ng ời dân
Việt Nam yêu n ớc nói chung.
* Nhân vật tập thể cách mạng:
Kiểu nhân vật này đ
c khắc h a là những ng ời dân có tên hoặc
không có tên nh ng điểm chung nhất n i h là tình ng ời sâu sắc, lòng yêu
n ớc thiết tha, tinh thần đoàn kết một lòng, sẵn sàng đấu tranh đến h i thở
cuối cùng vì cách mạng
Trong Vùng lõm là tập thể ng ời dân làng Hiền Mai Đây là hình ảnh
dân làng Hiền Mai đi biểu tình đòi bồi th ờng nhân mạng “Đoàn ng ời mặc
áo tang dài dằng dặc” [18, tr 212] Đây là những hình ảnh cảm động khi dân
làng lo ma chay cho ng ời chiến sĩ hi sinh vì mảnh đất này: “bà con trong
xóm mang chiếu và đồ liệm ra Mấy ông già trải chiếu ngay bên thi thể Sự,
khiêng anh nằm ngay ngắn Đặt thau n ớc kề bên, các cụ dùng khăn ớt lau
khắp ng ời sạch sẽ (…) các cụ trải vải trắng, tẩn mẩn, tỉ mỉ mặc áo quần mới,
quấn vải liệm cho Sự Mấy cụ già ngồi bên gạt n ớc mắt” [18, tr.248-249]…
Không chỉ che chở, nuôi d
ng du kích, dân làng Hiền Mai còn vô cùng
ngoan c ờng trong cuộc đối đầu trực diện với kẻ thù. Những ông già, bà lão
đều bị trói giật cánh khuỷu, bị xâu thành những hàng dài, phải hứng chịu
những trận đòn roi quất xuống nh m a, không đ
c ăn uống suốt mấy ngày,
rồi sự tra tấn d man của kẻ thù dẫn đến cái chết của anh Tứ, chị Thân… Dù
15
bị tra khảo, đánh đập và cả giết hại nh ng không một ai nao n ng, không một
ai khai báo điều gì, h quyết bảo vệ những chiến sĩ cách mạng đến cùng Bên
cạnh đó, phải kể đến những con ng ời tiêu biểu của tập thể đó nh : thầy
Nguyễn Bản, mẹ Hoài, mẹ Phan Lộc, anh Tứ, chị Thân…
Trong Con nợ là ng ời dân làng Lai Hạ, một làng mà “Ngụy g i là làng
cộng sản” [19, tr 72] Ngay từ kháng chiến chống Pháp, “cả làng ghé tai thì
thầm với nhau: Muốn đánh Pháp thắng l i thì ch ng ta phải nuôi bộ đội” [19,
tr 9] và mỗi nhà trong làng đều có h gạo tiết kiệm để góp phần nuôi quân
Trong một lần tố cộng, sau sự hi sinh của ông Huyền, ông Sông, khi Dung bị
tên Đại y đá mạnh vào bụng đang mang bầu sáu tháng thì “Hầu nh l c ấy
không còn ai nhớ những h ng s ng đang kề bên hông mình nữa, tất cả ào lên”
[19, tr 79] và bà con Lai Hạ x m quanh cáng đ a Dung đi, phá tan cuộc tố
cộng ở sân đình Sau đó, cả làng tổ chức tang lễ, xây dựng bia mộ cho ba liệt
sĩ vừa hi sinh là ông Huyền, ông Sông và bé Thanh Tâm. Khi nghe tin Dung
tỉnh lại, “dân Lai Hạ l l
t từng tốp hai ba bốn ng ời qua thầy Võ Dinh thăm
Dung” [19, tr 83], mừng Dung đ sống lại… Ng ời dân Lai Hạ quả là đ đùm
b c, sát cánh bên nhau và hết lòng gi p đ cách mạng
Có thể nói những ng ời chiến sĩ sẽ không thể hoàn thành nhiệm vụ nếu
không có sự gi p sức, ủng hộ của quần ch ng tham gia cách mạng Nh thế
dù không trực tiếp cầm s ng nh ng những ng ời dân kiên c ờng ấy đ góp
phần không nhỏ vào thắng l i của cuộc kháng chiến
1 2 1 2 Nhân vật kẻ thù
Dù không đ
c tập trung đặc tả đậm nét nh ng trong hai tác phẩm,
hình ảnh những nhân vật kẻ thù c ng hiện diện khá rõ Đó là Lý Quảng (Con
nợ), vốn là một tên Việt gian thân Pháp, giờ đây hắn trung thành hết lòng với
“chính thể cộng hòa” Hắn đ a ra những chính sách kìm kẹp ng ời dân nh
thành lập trung đội dân vệ, tổ liên gia, tổ chức tố cộng, bắt lính, diệt nòng cốt
- Xem thêm -