0
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
trêng ®¹i häc vinh
NguyÔn ThÞ LÖ
nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè
trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du
luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n
Vinh - 2008
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
trêng ®¹i häc vinh
NguyÔn ThÞ LÖ
nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè
trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du
chuyªn ngµnh: v¨n häc ViÖt Nam
M· sè: 60.22.34
luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n
Ngêi híng dÉn khoa häc:
TS. Tr¬ng Xu©n TiÕu
Vinh - 2008
Lêi c¶m ¬n
LuËn v¨n nµy ®îc thùc hiÖn vµ hoµn thµnh ngoµi sù cè g¾ng cña b¶n
th©n, ph¶i kÓ ®Õn sù híng dÉn tËn t×nh, chu ®¸o, khoa häc cña thÇy gi¸o
TS. Tr¬ng Xu©n TiÕu, sù ®éng viªn gióp ®ì cña gia ®×nh, b¹n bÌ vµ
®ång nghiÖp, ®Æc biÖt lµ c¸c thÇy c« gi¸o trong chuyªn ngµnh V¨n häc ViÖt
Nam, khoa Sau ®¹i häc, trêng §¹i häc Vinh.
Nh©n dÞp nµy, em xin göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh nhÊt ®Õn c¸c thÇy c«
gi¸o, gia ®×nh vµ b¹n bÌ vµ ®Æc biÖt lµ thÇy gi¸o TS. Tr¬ng Xu©n TiÕu ngêi trùc tiÕp híng dÉn em trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi nµy. Do ®iÒu kiÖn
thêi gian vµ nguån tµi liÖu kh¸ hiÕm hoi, luËn v¨n kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng
thiÕu sãt. Em rÊt mong cã sù ®ãng gãp ý kiÕn cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n
sinh viªn, häc viªn yªu thÝch m«n häc còng nh quan t©m ®Õn ®Ò tµi nµy.
Vinh, th¸ng 12 n¨m 2008.
Häc viªn
NguyÔn ThÞ LÖ
Môc lôc
Trang
Më ®Çu............................................................................................................1
1. Lý do chän ®Ò tµi........................................................................................1
2. LÞch sö vÊn ®Ò.............................................................................................1
3. §èi tîng vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu..........................................................9
4. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu...........................................................10
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu............................................................................10
6. Nh÷ng ®ãng gãp míi cña luËn v¨n..........................................................10
7. CÊu tróc luËn v¨n......................................................................................11
Néi dung......................................................................................................12
Ch¬ng 1. Tæng quan vÒ viÖc sö dông ®iÓn cè trong s¸ng t¸c
TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du..................................................12
1.1. Sè lîng ®iÓn cè mµ NguyÔn Du sö dông trong TruyÖn KiÒu..................14
1.2. C¸c ph¬ng thøc sö dông ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du
..........................................................................................................................15
1.3. H×nh thøc c©u th¬ lôc b¸t vµ c¸ch thøc sö dông ®iÓn cè cña
NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu................................................................17
1.3.1. C¸ch thøc sö dông ®iÓn cè trong c©u lôc ë TruyÖn KiÒu
cña NguyÔn Du..........................................................................17
1.3.2. C¸ch thøc sö dông ®iÓn cè trong c©u b¸t ë TruyÖn KiÒu
cña NguyÔn Du..........................................................................33
TiÓu kÕt ch¬ng 1..............................................................................................50
Ch¬ng 2. Nh÷ng c¸ch thøc vËn dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du khi
viÕt TruyÖn KiÒu.......................................................................51
2.1. C¸ch thøc sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du khi thÓ hiÖn lêi t¸c gi¶
trong TruyÖn KiÒu....................................................................................51
2.1.1. Lêi kÓ cña t¸c gi¶.......................................................................51
2.1.2. Lêi miªu t¶ cña t¸c gi¶..............................................................57
2.1.3. Lêi ph¸t biÓu cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu....................62
2.2. C¸ch thøc sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du khi thÓ hiÖn lêi nh©n
vËt trong TruyÖn KiÒu..............................................................................63
2.2.1. Nh©n vËt chÝnh diÖn...................................................................63
2.2.2. Nh©n vËt ph¶n diÖn....................................................................71
2.2.3. Lêi nh©n vËt trung gian.............................................................74
TiÓu kÕt ch¬ng 2..............................................................................................75
Ch¬ng 3. NghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong
TruyÖn KiÒu vµ bíc ®Çu so s¸nh víi nghÖ thuËt sö dông
®iÓn cè cña NguyÔn Gia ThiÒu trong Cung o¸n ng©m
khóc............................................................................................76
3.1. C¸ch thøc NguyÔn Du chuyÓn dÞch ®iÓn cè thµnh tõ thuÇn ViÖt
trong TruyÖn KiÒu....................................................................................76
3.2. §iÓn cè ®îc NguyÔn Du sö dông díi h×nh thøc lµ tõ H¸n - ViÖt
trong TruyÖn KiÒu....................................................................................82
3.3. Nh÷ng ®iÓm gièng nhau vÒ viÖc sö dông ®iÓn cè trong hai t¸c phÈm
TruyÖn KiÒu vµ Cung o¸n ng©m khóc.....................................................85
3.3.1. Thèng kª nh÷ng ®iÓn cè ë hai t¸c phÈm TruyÖn KiÒu cña
NguyÔn Du vµ Cung o¸n ng©m khóc cña NguyÔn Gia ThiÒu
....................................................................................................85
3.3.2. Sè lîng ®iÓn cè gièng nhau ®îc hai t¸c gi¶ sö dông trong
c©u lôc vµ c©u b¸t......................................................................85
3.3.3. §iÓn cè gièng nhau ®îc dÞch thµnh tõ thuÇn ViÖt vµ H¸n ViÖt cña hai t¸c phÈm TruyÖn KiÒu vµ Cung o¸n ng©m khóc
....................................................................................................86
3.4. Sù kh¸c nhau vÒ viÖc sö dông ®iÓn cè trong hai t¸c phÈm TruyÖn
KiÒu vµ Cung o¸n ng©m khóc..................................................................87
3.4.1. Sù kh¸c nhau vÒ nguån ®iÓn cè cña hai t¸c phÈm....................87
3.4.2. Sù kh¸c nhau vÒ sè lîng ®iÓn cè dÞch thµnh tõ H¸n - ViÖt
vµ tõ thuÇn ViÖt..........................................................................92
3.4.3. Sù kh¸c nhau vÒ viÖc dïng ®iÓn cè trong t¸c phÈm trªn
tiªu chÝ thÓ lo¹i..........................................................................95
3.5. Nguyªn nh©n vÒ nh÷ng ®iÓm t¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt trong viÖc sö
dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu vµ cña NguyÔn
Gia ThiÒu trong Cung o¸n ng©m khóc...................................................97
TiÓu kÕt ch¬ng 3..............................................................................................97
KÕt luËn......................................................................................................99
tµi liÖu tham kh¶o.............................................................................101
Phô lôc......................................................................................................103
1
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
1.1. TruyÖn KiÒu lµ kiÖt t¸c v¨n häc cña NguyÔn Du, lµ tËp ®¹i thµnh
cña v¨n häc ViÖt Nam thêi trung ®¹i. Tõ lóc ra ®êi cho ®Õn nay, TruyÖn KiÒu
®· trë thµnh mãn ¨n tinh thÇn kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña ®éc gi¶ ViÖt Nam vµ
cßn trë thµnh mét ®èi tîng nghiªn cøu khoa häc cña c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n
häc ViÖt Nam trong vµ ngoµi níc. NÕu nh vÒ néi dung t tëng cßn nhiÒu vÊn ®Ò
tiÕp tôc th¶o luËn trao ®æi, th× vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt cña TruyÖn KiÒu ®Òu ®îc mäi ngêi say sa kh¸m ph¸, t×m hiÓu vµ ®· thu ®îc nhiÒu thµnh tùu lín.
1.2. Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò vÒ nghÖ thuËt cña TruyÖn KiÒu chÝnh lµ
c¸ch NguyÔn Du sö dông ®iÓn cè v¨n häc khi viÕt t¸c phÈm còng ®· ®îc nhiÒu
ngêi quan t©m, chó ý. KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè trong
TruyÖn KiÒu hoÆc míi chØ ra nh÷ng ®iÓn cè theo ph¬ng ph¸p thèng kª, hoÆc
chØ míi miªu t¶, têng thuËt néi dung ®iÓn cè ®· ®îc NguyÔn Du sö dông trong
TruyÖn KiÒu; mµ cha thÓ hiÖn ®îc nghÖ thuËt tµi t×nh cña NguyÔn Du trong
viÖc dïng ®iÓn cè trong s¸ng t¸c TruyÖn KiÒu nh thÕ nµo.
1.3. Thùc tiÔn vÒ viÖc nghiªn cøu ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu còng nh
viÖc t×m hiÓu c¸i ®Ñp cña TruyÖn KiÒu qua viÖc sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn
Du ®· trë thµnh mét vÊn ®Ò khoa häc th«i thóc chóng t«i ®i vµo t×m hiÓu ë
luËn v¨n nµy.
2. LÞch sö vÊn ®Ò
Nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong
TruyÖn KiÒu ®· ®îc mét sè nhµ nghiªn cøu quan t©m vµ thÓ hiÖn trong nh÷ng
c«ng tr×nh khoa häc. Cã 3 lo¹i c«ng tr×nh t×m hiÓu vÒ nghÖ thuËt sö dông ®iÓn
cè trong TruyÖn KiÒu.
2.1. Lo¹i c«ng tr×nh tËp trung thèng kª ®iÓn cè ®îc sö dông trong
TruyÖn KiÒu
21.1. §oµn ¸nh Loan - "§iÓn cè vµ nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè". NXB
§¹i häc Quèc gia TP HCM - 2003.
Trong ch¬ng 3 phÇn II "Ph©n lo¹i vµ thèng kª ®iÓn cè trong truyÖn th¬",
t¸c gi¶ ®· chó ý t×m hiÓu nguån gèccña ®iÓn cè trong mét sè c©u KiÒu, nªu
®Æc tÝnh cña ®iÓn cè trong mét sè c©u KiÒu, nªu râ c¸c lo¹i ®iÓn cè: ®iÓn cè
©m H¸n - ViÖt, ®iÓn cè ®· “ViÖt hãa”, ®iÓn cè vµ ng«n ng÷ cña t¸c gi¶, ®iÓn cè
2
vµ ng«n ng÷ cña nh©n vËt (tõ trang 100 - 168). §ång thêi trong c«ng tr×nh nµy,
§oµn ¸nh Loan ®· x©y dùng ®îc mét b¶ng thèng kª ®iÓn cè trong TruyÖn
KiÒu rÊt c«ng phu (gåm 226 ®iÓn cè). ViÖc thèng kª ®îc mét hÖ thèng ®iÓn cè
trong TruyÖn KiÒu nh §oµn ¸nh Loan ®· lµ mét thao t¸c khoa häc rÊt ®¸ng
tr©n träng. MÆc dï vËy, t¸c gi¶ cña c«ng tr×nh "§iÓn cè vµ nghÖ thuËt sö dông
®iÓn cè" còng cha v¬n tíi viÖc chØ ra nh÷ng ®Æc s¾c trong nghÖ thuËt sö dông
®iÓn cè cña NguyÔn Du.
2.1.2. TrÇn Ph¬ng Hå - "§iÓn tÝch trong TruyÖn KiÒu". NXB §ång Nai 1996 ®· thèng kª ®îc 110 ®iÓn tÝch ®îc NguyÔn Du sö dông trong TruyÖn
KiÒu. §iÒu thó vÞ ë c«ng tr×nh nµy lµ viÖc TrÇn Ph¬ng Hå ®· chÐp nh÷ng c©u
KiÒu cã sö dông ®iÓn tÝch vµ gi¶i thÝch nguån gèc cña ®iÓn tÝch rÊt tØ mØ. Tuy
nhiªn, TrÇn Ph¬ng Hå chØ dõng l¹i ë viÖc giíi thiÖu ®iÓn tÝch mµ th«i, chø cha
ph©n tÝch ®îc c¸i ®Ñp cña c©u KiÒu cã sö dông ®iÓn tÝch lµ ë chç nµo.
2.1.3. NguyÔn Tö Quang - "§iÓn tÝch TruyÖn KiÒu". NXB §ång Th¸p - 1997.
Trong c«ng tr×nh nµy, NguyÔn Tö Quang còng lµm theo c¸ch nh TrÇn
Ph¬ng Hå ®· thùc hiÖn ë "§iÓn tÝch trong TruyÖn KiÒu". Tuy vËy, cã thÓ do
quan niÖm cña NguyÔn Tö Quang, cho nªn «ng chØ gi¶i thÝch nguån gèc vµ
néi dung cña 75 ®iÓn tÝch trong TruyÖn KiÒu. So s¸nh c«ng tr×nh "§iÓn tÝch
TruyÖn KiÒu" cña NguyÔn Tö Quang víi "§iÓn tÝch trong TruyÖn KiÒu" cña
TrÇn Ph¬ng Hå th× cã nhiÒu ®iÓn tÝch trïng nhau, nhng còng cã mét sè Ýt ®iÓn
tÝch kh«ng gièng nhau. Qua ®ã chóng t«i thÊy quan niÖm cña hai t¸c gi¶ TrÇn
Ph¬ng Hå vµ NguyÔn Tö Quang kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt vÒ kh¸i niÖm ®iÓn
tÝch vµ do ®ã dÉn ®Õn mét sè kh¸c biÖt nh ®· tr×nh bµy.
2.1.4. NguyÔn Ngäc San - §inh V¨n ThiÖn - "Tõ ®iÓn ®iÓn cè v¨n häc
trong nhµ trêng". NXB Gi¸o dôc - Hµ Néi - 1998.
C¸c t¸c gi¶ ®· gi¶i thÝch nghÜa thùc, nghÜa biÓu trng vµ xuÊt xø cña ®iÓn
cè, kÌm theo dÉn chøng nh÷ng c©u KiÒu ®Ó minh häa (gåm 252 ®iÓn cè). ë
c«ng tr×nh nµy, nh÷ng c©u KiÒu cña NguyÔn Du cã dïng ®iÓn cè chØ ®îc c¸c
t¸c gi¶ nªu lªn ®Ó lµm vÝ dô minh häa mµ th«i. Cßn viÖc ph©n tÝch c¸i ®Ñp
trong viÖc sö dông ®iÓn cè ®Ó viÕt nh÷ng c©u KiÒu cña NguyÔn Du th× cha ®îc
hai t¸c gi¶ chó ý.
2.1.5. Mai Thôc - §ç §øc HiÓu - "§iÓn tÝch v¨n häc, 100 truyÖn hay
§«ng T©y kim cæ".NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1997.
Hai t¸c gi¶ díi h×nh thøc kÓ chuyÖn ®· gi¶i thÝch néi dung 23 ®iÓn cè
®îc NguyÔn Du sö dông trong TruyÖn KiÒu. §ã lµ 23 c©u chuyÖn rÊt ly kú vµ
3
hÊp dÉn, lµm cho ngêi ®äc thÊm thÝa h¬n vÒ ý nghÜa nh÷ng ®iÓn cè mµ
NguyÔn Du ®· sö dông. Tuy nhiªn, sè lîng ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu cña
NguyÔn Du ®îc gi¶i thÝch b»ng h×nh thøc kÓ chuyÖn nh Mai Thôc - §ç §øc
HiÓu ®· lµm vÉn cha ®Çy ®ñ, so víi sè lîng ®iÓn cè mµ t¸c gi¶ kh¸c ®· thèng
kª.
2.1.6. Tr¬ng Xu©n TiÕu - "B×nh gi¶ng 10 ®o¹n trÝch trong TruyÖn KiÒu".
NXB Gi¸o dôc - Hµ Néi, 2007 (t¸i b¶n).
T¸c gi¶ ®· liÖt kª ®iÓn cè, gi¶i thÝch néi dung ®iÓn cè vµ chØ ra ®îc vÞ
trÝ, vai trß cña ®iÓn cè trong nh÷ng c©u KiÒu ë 10 ®o¹n trÝch tiªu biÓu ®îc
dïng ®Ó d¹y vµ häc trong nhµ trêng phæ th«ng.
Tuy nhiªn do tÝnh chÊt cña c«ng tr×nh vµ cã thÓ do quan niÖm cña ngêi
viÕt cho nªn viÖc lµm s¸ng tá nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du
trong TruyÖn KiÒu vÉn cha thËt næi bËt vµ ®Çy ®ñ.
2.1.7. §inh Gia Kh¸nh (chñ biªn) - "§iÓn cè v¨n häc". NXB V¨n häc
Hµ Néi, 1975.
ë c«ng tr×nh nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· thèng kª ®îc mét sè lîng ®iÓn cè t¬ng
®èi nhiÒu mµ NguyÔn Du ®· sö dông khi viÕt TruyÖn KiÒu. Tuy vËy, c¸c t¸c
gi¶ còng chØ gi¶i thÝch nghÜa ®en cña ®iÓn cè, nªu lai lÞch cña ®iÓn cè vµ ®a
c©u KiÒu cã sö dông ®iÓn cè lµm vÝ dô minh häa, chø kh«ng ph©n tÝch gi¸ trÞ
nghÖ thuËt cña ®iÓn cè trong mçi c©u KiÒu nh thÕ nµo.
2.2. Lo¹i c«ng tr×nh nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t vÒ nghÖ thuËt sö
dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu
2.2.1. D¬ng Qu¶ng Hµm - "V¨n häc ViÖt Nam". NXB TrÎ - Thµnh phè
Hå ChÝ Minh - 2005 (t¸i b¶n).
Trong ch¬ng viÕt vÒ NguyÔn Du vµ TruyÖn KiÒu, häc gi¶ D¬ng Qu¶ng
Hµm ®· ®Ò cËp ®Õn kh¸ nhiÒu ®iÓn tÝch v¨n häc ®îc NguyÔn Du vËn dông, sö
dông trong ®o¹n trÝch TruyÖn KiÒu. Song, D¬ng Qu¶ng Hµm còng chØ dõng l¹i
viÖc gi¶i nghÜa ®iÓn tÝch vµ th«ng qua ®ã ®Ó gi¶i thÝch ý nghÜa cña c©u KiÒu
mµ cha nãi lªn ®îc c¸i ®Ñp trong viÖc sö dông ®iÓn cè ®ã nh thÕ nµo (trang
126 ®Õn 151).
2.2.2. §µo Duy Anh - "Kh¶o luËn vÒ truyÖn Thóy KiÒu". NXB V¨n hãa
th«ng tin - Hµ Néi - 2007 (t¸i b¶n).
§©y lµ mét c«ng tr×nh chuyªn kh¶o vÒ TruyÖn KiÒu ®îc tr×nh bµy trong
9 ch¬ng. VÊn ®Ò NguyÔn Du sö dông ®iÓn cè khi viÕt TruyÖn KiÒu ®îc §µo
4
Duy Anh ®Ò cËp ®Õn trong ch¬ng thø 6: V¨n ch¬ng (II). §µo Duy Anh kh¼ng
®Þnh: "Sö dông ®iÓn cè lµ mét phÐp v¨n rÊt phæ th«ng trong v¨n giíi ta xa, mµ
l¹i lµ lèi së trêng ®Æc biÖt cña t¸c gi¶ §o¹n trêg t©n thanh. Mét ®iÒu tèi diÖu
trong nghÖ thuËt v¨n ch¬ng lµ dïng ch÷ Ýt mµ hµm nghÜa nhiÒu, dïng ®iÓn cè
còng nh dïng Èn dô, thµnh ng÷, tôc ng÷ lµ cèt ®Ó ®¹t môc ®Ých Êy… V¨n §o¹n
trêng t©n thanh dïng ®iÓn cè rÊt nhiÒu, toµn lµ nh÷ng ®iÓn cè trong H¸n v¨n…
Dïng ®iÓn thay lêi, mµ chç khÐo lµ hîp víi c¸i môc ®Ých dïng ®iÓn, lµ Ýt lêi
mµ nhiÒu nghÜa vËy… NghÜa Èn dô vµ ®iÓn cè Êy phÇn nhiÒu NguyÔn Du dÞch
y theo nguyªn v¨n, nhng khi ®äc nguyªn v¨n th× ta thÊy nã nÆng nÒ khã chÞu,
mµ sau khi chuyÓn sang v¨n cña NguyÔn Du th× nã hãa ra nhÑ nhµng, thanh
tao". (trang 139 - 142). Nh vËy, §µo Duy Anh ®· cã nhËn ®Þnh bao qu¸t vµ c¨n
b¶n vÒ viÖc NguyÔn Du sö dông ®iÓn cè khi viÕt TruyÖn KiÒu. §ã lµ viÖc
NguyÔn Du khai th¸c ®iÓn cè trong nguån thi liÖu, v¨n liÖu ch÷ H¸n cña Trung
Quèc vµ ®· nªu lªn ®îc chÝnh x¸c hiÖu qu¶ cña viÖc dïng ®iÓn cè lµ "Ýt lêi mµ
nhiÒu nghÜa". Cã thÓ kh¼ng ®Þnh ®©y lµ mét ý kiÕn rÊt cã gi¸ trÞ khoa häc ®·
®îc nªu lªn rÊt sím (v× cuèn s¸ch nµy cña §µo Duy Anh c«ng bè vµo n¨m
1943).
2.2.3. Hµ Nh Chi - "ViÖt Nam thi v¨n gi¶ng luËn". NXB V¨n hãa th«ng
tin - Hµ Néi - 2000 (t¸i b¶n).
Trong ch¬ng thø 4 môc c¸c t¸c gi¶, khi viÕt vÒ "Gi¸ trÞ TruyÖn KiÒu" ë
phÇn “§Æc tÝnh trang nh· quý ph¸i”, tiÓu môc b Hµ Nh Chi ®· kh¼ng ®Þnh:
“V¨n KiÒu gän gµng hoÆc thanh tao trang nh· phÇn nhiÒu còng nhê nh÷ng
®iÓn cè mµ cô NguyÔn Du vÉn cè sö dông rÊt nhiÒu vµ rÊt khÐo…”. Víi
NguyÔn Du, nghÖ thuËt dïng ®iÓn cè thËt ®· thuÇn thôc, tinh x¶o. Kh«ng nh
nh÷ng nhµ th¬ thêi tríc chØ dïng ®iÓn cè ®Ó tá ra th«ng th¸i b¸c häc, hoÆc v×
bÊt lùc kh«ng thÓ dïng lêi ngay thËt mµ diÔn ®¹t ý tëng, cô NguyÔn Du ®·
dïng ®iÓn cè lµm cho c©u th¬ cã ý vÞ ®Ëm ®µ mµ vÉn lu lo¸t tù nhiªn, kh«ng
cÇu kú khóc m¾c (tr 485 - 486). Tuy chØ lµ mét ®o¹n v¨n mang tÝnh nhËn xÐt,
nhng Hµ Nh Chi ®· chó ý b×nh luËn, ®¸nh gi¸ vÒ nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè
cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu vµ cã thÓ coi ®ã lµ nh÷ng ý kiÕn ®óng vµ
hay. Hµ Nh Chi cha nªu ®îc nhiÒu dÉn chøng vÒ ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu vµ
cha lý gi¶i, ph©n tÝch ®îc c¸i ®Ñp cña nh÷ng c©u KiÒu cã sö dông ®iÓn cè.
2.2.4. Phan Ngäc - "T×m hiÓu phong c¸ch NguyÔn Du trong TruyÖn
KiÒu". NXB Thanh niªn - Hµ Néi - 2003 (t¸i b¶n).
5
ë môc VII, ch¬ng 8 "Ng«n ng÷ TruyÖn KiÒu", Phan Ngäc ®· viÕt: "T×m
mäi c¸ch dÞch tÊt c¶ c¸c ®iÓn cè ch÷ H¸n ra tiÕng ViÖt ®Ó cho ng«n ng÷ gÇn
gòi víi nh©n d©n. BiÖn ph¸p nµy lµ tiÕp tôc truyÒn thèng cña NguyÔn Tr·i…
§©y lµ mét cè g¾ng thùc sù cña «ng, chØ khi nµo do ®ßi hái cña quan hÖ thanh
®iÖu trong c©u th¬, hay do hiÖp vÇn kh«ng tµi nµo dÞch c¸c ®iÓn tõ ch÷ H¸n
sang ch÷ ViÖt ®îc, lóc ®ã «ng míi chÞu dïng ch÷ H¸n cßn th× nhÊt läat «ng
dÞch ra ch÷ ViÖt hÕt" (tr 328 - 329).
NhËn xÐt cña Phan Ngäc ®· nãi ®óng mét ®Æc s¾c vÒ nghÖ thuËt sö
dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du ®ã lµ viÖc chuyÓn dÞch néi dung ®iÓn cè tõ ch÷
H¸n sang ch÷ ViÖt trong TruyÖn KiÒu. Dïng ®iÓn cè lµ mét ®Æc ®iÓm trong
phong c¸ch NguyÔn Du khi viÕt TruyÖn KiÒu. Phan Ngäc ®· ph¸t hiÖn ra ®iÒu
®ã vµ ®· ®a ra lý gi¶i mét c¸ch khoa häc. Tuy nhiªn, do tÝnh chÊt cña c«ng
tr×nh, nªn Phan Ngäc kh«ng chøng minh mét c¸ch toµn diÖn, réng r·i vÒ nghÖ
thuËt sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu.
2.2.5. Hoµng H÷u Yªn - "C¸i hay, c¸i ®Ñp cña tiÕng ViÖt trong TruyÖn
KiÒu". NXB NghÖ An - 2003.
Trong ch¬ng IV: "TiÕp nhËn ®Ó lµm giµu tõ H¸n - ViÖt", môc 4, Hoµng
H÷u Yªn cã nhËn xÐt nh sau: "§Ò cËp ®Õn vèn tõ H¸n - ViÖt trong TruyÖn
KiÒu, chóng ta cßn cÇn ph¶i chó ý ®Õn mét bé phËn kh«ng kÐm phÇn quan
träng lµ nh÷ng ®iÓn tÝch, ®iÓn cè trong t¸c phÈm rÊt phong phó vµ ®a d¹ng…
ChÝ Ýt, NguyÔn Du còng cã ®Õn gÇn 250 lÇn sö dông ®iÓn tÝch, ®iÓn cè". Theo
Hoµng H÷u Yªn th× viÖc dïng ®iÓn cè khi viÕt TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du ®·
"kh¼ng ®Þnh bót ph¸p kú tµi khi nhµ th¬ ®a vµo t¸c phÈm cña m×nh lo¹i tõ ®Æc
biÖt nµy" (tr 67 - 68).
2.2.6. Lª QuÕ - "T×m hiÓu TruyÖn KiÒu". NXB NghÖ An - 2004.
Trong ch¬ng II cña cuèn s¸ch nµy, ë môc 2 "Tõ ng÷ H¸n - ViÖt" Lª QuÕ
cã nhËn xÐt nh sau: "Nh÷ng ®iÓn tÝch kinh ®iÓn lÊy tõ tÝch cæ Trung Quèc
chiÕm phÇn lín trong t¸c phÈm cña NguyÔn Du. V× ®a sè ngêi b×nh d©n kh«ng
biÕt ch÷ H¸n nªn NguyÔn Du chän c¸ch dïng ®iÓn cè vµo nh÷ng v¨n c¶nh sao
cho ngêi ®äc kh«ng cÇn biÕt ®iÓn tÝch vÉn dÔ dµng hiÓu ®îc «ng muèn diÔn
®¹t".
NhËn xÐt cña Lª QuÕ cã tÝnh chÊt ph©n tÝch nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè
cña NguyÔn Du. Lª QuÕ kh«ng chØ nhËn xÐt, mµ cßn ®a ra nh÷ng vÝ dô ®Ó
ph©n tÝch, ®ã lµ mét thµnh c«ng. Song Lª QuÕ cha t×m hiÓu mét c¸ch toµn diÖn
vÒ nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu.
6
2.2.7. Ph¹m §an QuÕ - "VÒ nh÷ng thñ ph¸p nghÖ thuËt trong v¨n ch¬ng
TruyÖn KiÒu". NXB Gi¸o dôc - Hµ Néi - 2002.
Ph¹m §an QuÕ ®· chØ ra nhiÒu ®Æc ®iÓm viÖc dïng ®iÓn tÝch cña
NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu:
+ Trong TruyÖn KiÒu, mçi ®iÓn tÝch ®îc t¸c gi¶ dïng mét c¸ch hÕt søc
tù nhiªn kh«ng c©u nÖ cÇu kú.
+ ViÖc dïng ®iÓn tÝch trong TruyÖn KiÒu thêng rÊt thÝch hîp víi giäng
v¨n, tëng nh dïng lêi v¨n th«ng thêng kh«ng thÓ nµo hay h¬n ®îc n÷a.
+ Trong TruyÖn KiÒu, NguyÔn Du dïng hµng tr¨m ®iÓn tÝch khi 1 c©u, 2
c©u, khi 3, 4 c©u.
Ngoµi ra Ph¹m §an QuÕ cßn cho biÕt: "Mét ®iÒu chóng ta còng cÇn chó ý
n÷a lµ NguyÔn Du ®· ®a vµo t¸c phÈm gÇn 30 ®iÓn tÝch vèn kh«ng hÒ cã trong
Kim V©n KiÒu truyÖn cña Thanh T©m tµi nh©n", , "Do ®ã, chóng ta l¹i cµng
thÊy viÖc dïng ®iÓn tÝch cña NguyÔn Du thùc lµ tuyÖt diÖu, vµ TruyÖn KiÒu
thËt xøng ®¸ng lµ kiÖt t¸c v« song cña v¨n häc níc nhµ". (tõ tr 103 - 115).
Ta thÊy trong c«ng tr×nh nµy, Ph¹m §an QuÕ ®· dïng h¼n mét ch¬ng ®Ó
nãi vÒ ®iÓn tÝch trong TruyÖn KiÒu vµ do ®ã ®· nãi lªn ®îc nhiÒu ®iÒu thó vÞ,
tinh tÕ vÒ nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu.
2.2.8. Ph¹m §an QuÕ - "T×m hiÓu ®iÓn tÝch TruyÖn KiÒu". Nxb V¨n
häc - 2001.
Cuèn s¸ch nµy cã 3 phÇn:
PhÇn thø nhÊt gåm 10 tiÓu môc nh»m chøng minh cho "c¸i hay trong
®iÓn tÝch TruyÖn KiÒu". PhÇn thø hai cña cuèn s¸ch nªu lªn 61 ®iÓn tÝch ®îc
NguyÔn Du vËn dông trong nh÷ng c©u KiÒu. PhÇn thø ba cña cuèn s¸ch giíi
thiÖu 92 ch÷, ®iÓn tÝch kh¸c ®îc NguyÔn Du sö dông trong TruyÖn KiÒu.
Cã thÓ nãi, ®©y lµ cuèn s¸ch viÕt mét c¸ch tËp trung vÒ ®iÓn tÝch TruyÖn
KiÒu vµ ®a ra nhiÒu nhËn xÐt hay.
2.2.9. Ph¹m §an QuÕ (su tÇm vµ biªn so¹n) - "Nh÷ng ®iÓn tÝch hay
trong TruyÖn KiÒu". Nxb Gi¸o dôc - 2007.
§©y lµ mét bé s¸ch vui häc vÒ TruyÖn KiÒu phôc vô cho anh chÞ em häc
sinh vµ sinh viªn, do ®ã t¸c gi¶ chØ bµn vÒ 10 ®iÓn tÝch tiªu biÓu trong TruyÖn
KiÒu mµ th«i.
2.3. Lo¹i c«ng tr×nh t×m hiÓu nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè trong
TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du díi gãc ®é thi ph¸p häc hiÖn ®¹i
7
TrÇn §×nh Sö - "Thi ph¸p TruyÖn KiÒu". Nxb Gi¸o dôc - 2007. Chuyªn
luËn nµy cã nhiÒu nhËn ®Þnh: "§iÓn cè lµ mét biện pháp tu tõ c¬ b¶n cña v¨n
ch¬ng cæ ®iÓn" gäi lµ "kª cæ". "§iÓn cè trë thµnh biÖn ph¸p tu tõ lµ do nã dÉn
lêi, dÉn viÖc, nãi gän, gîi nhiÒu". Trong TruyÖn KiÒu ®iÓn cè ®îc sö dông kh¸
nhiÒu, song kh«ng ph¶i chç nµo dÉn viÖc còng lµ ®iÓn cè" (trang 291). "PhÇn
lín ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu ®Òu ®îc dïng trong lêi tho¹i cña nh©n vËt, ®Æc
biÖt lµ nh©n vËt cao quý bëi nã gióp nh©n vËt nãi nh÷ng ®iÒu khã nãi mét c¸ch
ý nhÞ vµ v¨n vÎ" (trang 292).
"Tæng quan c¸c h×nh thøc dïng ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn
KiÒu ta thÊy ph¹m vi sö dông ®iÓn cè kh¸ réng, trong lêi tho¹i cña nh©n vËt,
trong lêi tù sù, miªu t¶ ch©n dung, thÓ hiÖn t×nh c¶m, miªu t¶ tiÕng ®µn…
Trong sè ®ã cã ®iÓn cè dïng theo lèi kª cæ, nhng phÇn lín ®iÓn cè ®îc dïng
nh Èn dô, ho¸n dô, nh mîn lêi trong lêi tho¹i nh©n vËt, ®iÓn cè gióp nãi nh÷ng
®iÒu tÕ nhÞ kÝn ®¸o. Trong trÇn thuËt, miªu t¶, ®iÓn cè ®îc sö dông nh Èn dô ®Ó
thÓ hiÖn tr¹ng th¸i t×nh c¶m, c¶m gi¸c cña nh©n vËt, gãp phÇn cô thÓ hãa nh©n
vËt. §©y lµ nÐt ®Æc s¾c nhÊt cña NguyÔn Du, võa lµm t¨ng thªm chÊt th¬ cæ
®iÓn tao nh·, võa t¹o hiÖu qu¶ miªu t¶ t©m lý con ngêi trong mét m« h×nh tù
sù míi. Cïng víi Èn dô, ®iÓn cè t¹o thµnh ng«n ng÷ biÓu trng cæ ®iÓn cña
NguyÔn Du, mét ng«n ng÷ biÓu trng cao xa, th©m thóy. (trang 304).
Híng nghiªn cøu ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du ®îc TrÇn
§×nh Sö tr×nh bµy vµ ph©n tÝch trong chuyªn luËn "Thi ph¸p TruyÖn KiÒu", qu¶
cã nhiÒu ®iÒu míi mÎ vµ cã gi¸ trÞ khoa häc.
Qua t×m hiÓu lÞch sö vÊn ®Ò, chóng t«i nhËn thÊy TruyÖn KiÒu cña
NguyÔn Du sö dông nhiÒu vµ ®iªu luyÖn ®iÓn cè b¾t nguån tõ v¨n hãa v¨n häc
Trung Quèc cæ trung ®¹i. Tuy nhiªn, kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ngêi ®i tríc cha ®îc ®Çy ®ñ vÒ toµn bé ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu vµ viÖc t×m hiÓu nghÖ thuËt sö
dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu còng cha hÖ thèng, cô thÓ vµ
s©u s¾c. LuËn v¨n cña chóng t«i nh lµ mét sù tiÕp nèi, bæ sung, kh¸m ph¸ tËp
trung nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu.
3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
3.1. §èi tîng nghiªn cøu
- Lµ nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du.
8
- V¨n b¶n TruyÖn KiÒu ®îc sö dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu lµ cuèn
Tõ ®iÓn TruyÖn KiÒu cña §µo Duy Anh, NXB Khoa häc x· héi,1974.
3.2. Ph¹m vi ®Ò tµi
§Ò tµi chØ tËp trung kh¶o s¸t, ph©n tÝch nh÷ng ®iÓn cè tiªu biÓu ®îc
NguyÔn Du sö dông trong TruyÖn KiÒu vµ qua ®ã chØ ra sù s¸ng t¹o cña nhµ
th¬ khi dïng ®iÓn cè. Ngêi viÕt luËn v¨n sÏ kh«ng quan t©m ®Õn vÊn ®Ò sö
dông ®iÓn cè trong th¬ ch÷ H¸n vµ trong mét sè t¸c phÈm v¨n häc N«m kh¸c
cña NguyÔn Du.
4. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu
4.1. Môc ®Ých nghiªn cøu
4.1.1. Tríc hÕt nh»m thÊy ®îc sè lîng ®iÓn cè mµ NguyÔn Du sö dông
trong TruyÖn KiÒu rÊt dåi dµo vµ phong phó, thÊy ®îc nÐt ®Æc trng thi ph¸p
TruyÖn KiÒu qua viÖc dïng ®iÓn cè.
4.1.2. ThÊy ®îc nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè hÕt søc tµi t×nh, ®iªu luyÖn
cña NguyÔn Du trong nh÷ng c©u KiÒu.
4.2. NhiÖm vô nghiªn cøu
4.2.1. X¸c ®Þnh vai trß, vÞ trÝ cña ®iÓn cè, t¸c dông cña ®iÓn cè trong
qu¸ tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña NguyÔn Du khi viÕt TruyÖn KiÒu.
4.2.2. Gãp phÇn hiÓu ®óng, hiÓu s©u néi dung thÈm mü cña mét sè c©u
th¬ TruyÖn KiÒu cã dïng ®iÓn cè.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó nghiªn cøu ®Ò tµi nµy, ngêi viÕt luËn v¨n sö dông chñ yÕu c¸c ph¬ng
ph¸p sau:
5.1. Ph¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i
5.2. Ph¬ng ph¸p miªu t¶, ph©n tÝch
5.3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu
5.4. Ph¬ng ph¸p hÖ thèng
6. Nh÷ng ®ãng gãp míi cña luËn v¨n
- Giíi thiÖu toµn diÖn, ®Çy ®ñ sè lîng ®iÓn cè mµ NguyÔn Du ®· dïng
khi viÕt TruyÖn KiÒu.
- Nªu lªn ®îc ®Æc ®iÓm sö dông ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn
Du.
9
- §ång thêi chØ ra quan niÖm thÈm mü, ®Æc trng thi ph¸p mµ NguyÔn
Du ®· thÓ hiÖn trong TruyÖn KiÒu trªn ph¬ng diÖn sö dông ®iÓn cè.
7. CÊu tróc luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc, néi dung
luËn v¨n ®îc triÓn khai thµnh 3 ch¬ng sau:
Ch¬ng 1: Tæng quan vÒ viÖc sö dông ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu cña
NguyÔn Du.
Ch¬ng 2: Nh÷ng c¸ch thøc vËn dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du khi viÕt
TruyÖn KiÒu.
Ch¬ng 3: NghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn Du trong TruyÖn
KiÒu vµ bíc ®Çu so s¸nh víi nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè
cña NguyÔn Gia ThiÒu trong Cung o¸n ng©m khóc.
10
Néi dung
Ch¬ng 1
tæng quan vÒ viÖc sö dông ®iÓn cè
trong s¸ng t¸c TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du
* Giíi thuyÕt vÒ ®iÓn cè:
§µo Duy Anh trong "Tõ ®iÓn H¸n - ViÖt". Nxb V¨n hãa Th«ng tin, Hµ
Néi - 2003 (t¸i b¶n) ®Þnh nghÜa ®iÓn cè lµ nh÷ng chuyÖn chÐp trong s¸ch vë xa (tr132) vµ «ng kh«ng ®Þnh nghÜa vÒ ®iÓn tÝch.
a. Theo ®Þnh nghÜa cña ViÖn Ng«n ng÷ häc trong "Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt"
(Hoµng Phª chñ biªn). Nxb §µ N½ng, Trung t©m Tõ ®iÓn häc - Hµ Néi - 2006:
“§iÓn cè lµ sù viÖc hay c©u ch÷ trong s¸ch ®êi tríc ®îc dÉn trong th¬ v¨n” vµ
®iÓn tÝch lµ: "C©u chuyÖn trong s¸ch ®êi tríc, ®îc dÉn l¹i mét c¸ch c« ®óc
trong t¸c phÈm" (trang 318).
b. Theo L¹i Nguyªn ¢n trong "Tõ ®iÓn v¨n häc" (bé míi) th× ®iÓn cè lµ
“mét sù tÝch xa hoÆc mét vµi c©u th¬, c©u v¨n cæ” ®îc ngêi ®êi sau sö dông
trong hµnh v¨n ®Ó diÔn t¶ ý m×nh cÇn nãi.
Song ®©y “kh«ng ph¶i lµ lèi trÝch dÉn nguyªn v¨n, mµ lµ lèi dïng l¹i vµi
ch÷ cèt gîi nhí ®îc tÝch cò Êy, c©u v¨n cæ Êy”. Lèi nµy ®îc gäi chung lµ dïng
®iÓn cè, bao gåm phÐp dïng ®iÓn vµ phÐp dïng ch÷.
“Dïng ®iÓn (ch÷ H¸n dông ®iÓn: dông: vËn dông; ®iÓn - viÖc cò; hoÆc
sö sù - khiÕn viÖc), ý nãi "sai khiÕn" c¸c tÝch cò chuyÖn xa cho thÝch dông vµo
v¨n m¹ch cña m×nh. C¸c "®iÓn" gåm c¸c t×nh tiÕt ®· ®îc chÐp trong sö s¸ch,
kinh truyÖn, kÓ c¶ c¸c t×nh tiÕt hoang ®êng, h cÊu ®· ®îc viÕt ra trong nh÷ng
t¸c phÈm næi tiÕng thêi tríc...”.
...“LÊy ch÷ lµ mîn dïng l¹i mét vµi ch÷ trong c¸c ¸ng v¨n th¬ cæ vµo
c©u v¨n cña m×nh, gîi cho ngêi ®äc ph¶i nhí ®Õn c©u th¬, c©u v¨n ë t¸c phÈm
cña ngêi xa...”.
“Lèi dïng ®iÓn cè t¹o cho c©u v¨n, c©u th¬ c« ®óc hµm sóc, g©y thó vÞ
cho nh÷ng ngêi ®äc vèn sµnh v¨n th¬ cæ, l¹i còng tr¸nh nãi th¼ng c¸c ®iÒu th«
tôc, sç sµng, khiÕn cho v¨n ch¬ng gi÷ ®îc vÎ trang nh·… Lèi dïng ®iÓn cè cã
khi tùa nh dÉn chøng tÝch cò lêi xa t¹o thªm lý lÏ trong v¨n m¹ch… Lèi dïng
®iÓn cè, do vËy lµ mét lèi vay mîn mang tÝnh tõ ch¬ng thuÇn tóy. Nã lµ c¸ch
11
lµm ®Ñp, lµm sang cho v¨n ch¬ng, t¹o cho v¨n ch¬ng nh÷ng nÐt quý ph¸i,
uyªn b¸c”.
L¹i Nguyªn ¢n cßn chØ râ c¬ së bÒ s©u cña lèi dïng ®iÓn cè lµ “quan
niÖm noi theo cæ nh©n”, “thuËt nhi bÊt t¸c” (trang 416).
TruyÖn KiÒu lµ mét t¸c phÈm truyÖn N«m, do ®ã ngoµi viÖc qu¸n triÖt
tinh thÇn, ®Þnh nghÜ© cña L¹i Nguyªn ¢n nh ®· tr×nh bµy, chóng t«i cßn tham
kh¶o thªm ®Þnh nghÜa cña NguyÔn Ngäc San vÒ ®iÓn cè trong cuèn "Lý thuyÕt
ch÷ N«m - v¨n N«m"- Nxb §¹i häc s ph¹m - Hµ Néi - 2003.
Trong môc XI "T×m hiÓu gi¸ trÞ vµ cÊu tróc cña ®iÓn cè trong t¸c phÈm
N«m”, NguyÔn Ngäc San ®· chØ ra hai cÊp ®é nghÜa cña ®iÓn cè.
a. TÝnh lÞch sö cô thÓ cña ®iÓn cè
b. TÝnh ®Æc trng hay phong c¸ch häc cña ®iÓn cè.
NguyÔn Ngäc San kh¼ng ®Þnh "®iÓn cè lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p tu
tõ cæ ®îc vËn dông réng r·i trong c¸c s¸ng t¸c cña «ng cha ta xa vµ tÊt nhiªn
lµ trong tÊt c¶ c¸c t¸c phÈm ch÷ N«m”.
NguyÔn Ngäc San ®· ph©n chia c¸c lo¹i ®iÓn cè kh¸ cô thÓ. ¤ng viÕt:
"XÐt vÒ nguån gèc, ngêi ta thêng chia ®iÓn cè ra thµnh 2 lo¹i: lo¹i dïng ®iÓn
vµ lo¹i dÉn kinh".
Lo¹i dïng ®iÓn dùa vµo c¸c c©u chuyÖn, sù tÝch næi tiÕng trong s¸ch ®Ó
lÊy ra gi¸ trÞ biÓu trng. Nã ®îc cÊu t¹o b»ng c¸ch rót ra tõ cèt lâi c©u chuyÖn
theo 3 híng:
- Sù thËt hay sù viÖc cèt lâi.
- Nh©n vËt tÝnh c¸ch, cèt c¸ch ®iÓn h×nh cho mét phÈm chÊt, mét th¸i
®é sèng.
- Tªn ®Þa danh, s«ng, nói… biÓu trng cho mét kh¸i niÖm phæ biÕn.
Lo¹i dÉn kinh thêng lÊy tõ ng÷ trong c¸c s¸ch kinh ®iÓn, trong c¸c c©u
nãi næi tiÕng cña ngêi xa, cã nh÷ng cÊu tróc sau:
- LÊy trän mét ý, mét ®o¹n ng÷ trong nguyªn v¨n.
- C¾t lÊy mét vµi ch÷ ®Çu hay ch÷ cuèi cña c©u v¨n trong s¸ch.
- Lùa chän mét vµi tõ trong c©u nãi cña kinh truyÖn cÊu t¹o l¹i theo
c¸ch riªng.
Tõ ®ã NguyÔn Ngäc San ®· nªu lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ®iÓn cè nh sau:
+ §iÓn cè ®Ó nguyªn ch÷ H¸n.
+ DÞch tõ ®iÓn cè H¸n sang ViÖt.
12
+ DÞch tho¸t lÊy ý chÝnh cña ®iÓn ch÷ H¸n.
+ Cïng mét ®iÓn trong ch÷ H¸n nhng sang ch÷ N«m th× ngêi viÕt cã thÓ
lÊy ý mµ ®æi ch÷, hoÆc chuyÓn thµnh hai ba ®iÓn kh¸c nhau (tõ tr 499 - 526).
Nãi tãm l¹i, ®iÓn cè vµ ®iÓn tÝch tuy tªn gäi kh¸c nhau, nhng ®Òu chung
mét ý nghÜa néi dung; ®iÓn cè cã nguån gèc tõ trong v¨n häc cæ trung ®¹i Trung
Quèc lµ chñ yÕu; viÖc dïng ®iÓn cè lµ mét ®Æc ®iÓm thi ph¸p cña v¨n häc trung
®¹i ViÖt Nam (tõ bé phËn v¨n häc ch÷ H¸n ®Õn bé phËn v¨n häc ch÷ N«m).
1.1. Sè lîng ®iÓn cè mµ NguyÔn Du ®· sö dông trong TruyÖn KiÒu
Theo tµi liÖu §inh Gia Kh¸nh (chñ biªn): "§iÓn cè v¨n häc" - Nxb V¨n
häc - Hµ Néi - 1975, th× TruyÖn KiÒu cã 299 ®iÓn cè (xem phÇn phô lôc).
Theo tµi liÖu §oµn ¸nh Loan: "§iÓn cè vµ nghÖ thuËt sö dông ®iÓn cè",
Nxb §¹i häc Quèc gia Thµnh phè Hå ChÝ Minh - 2003, th× TruyÖn KiÒu cã
226 ®iÓn cè (xem phÇn phô lôc). Chóng t«i sö dông kÕt qu¶ thèng kª cña
§oµn ¸nh Loan, v× sè lîng ®iÓn cè ®îc x¸c ®Þnh hîp lý theo ®óng tiªu chÝ nh
chóng t«i ®· tr×nh bµy trong phÇn giíi thuyÕt.
1.2. C¸c ph¬ng thøc sö dông ®iÓn cè trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du
1.2.1. Nguån gèc ®iÓn cè
1.2.1.1. §iÓn cè b¾t nguån tõ kinh sö truyÖn (xem phÇn phô lôc)
1.2.1.2. Nh÷ng ®iÓn cè cã nguån gèc b¾t nguån tõ th¬ (xem phÇn phô lôc)
1.2.2. Lo¹i c©u th¬ TruyÖn KiÒu cã dïng ®iÓn cè
Cã 2 lo¹i c©u th¬ TruyÖn KiÒu cã dïng ®iÓn cè ®ã lµ c©u lôc vµ c©u b¸t.
1.2.2.1. Sè lîng ®iÓn cè cã trong c©u lôc lµ 128 ®iÓn cè (xem phÇn
phô lôc).
1.2.2.2. Sè lîng ®iÓn cè trong c©u b¸t lµ 163 ®iÓn cè (xem phÇn phô
lôc)
1.2.3. TÝnh chÊt ®iÓn cè
§iÓn cè trong TruyÖn KiÒu cã 2 lo¹i ®ã lµ ®iÓn cè thuÇn ViÖt vµ ®iÓn cè
©m H¸n - ViÖt, ®iÓn cè lo¹i dÔ hiÓu hay ®iÓn cè lo¹i khã hiÓu.
1.2.3.1. §iÓn cè ©m thuÇn ViÖt lµ 126 (xem phÇn phô lôc)
1.2.3.2. §iÓn cè ©m H¸n - ViÖt lµ 92 (xem phÇn phô lôc)
1.2.4. Chøc n¨ng cña ®iÓn cè
XuÊt ph¸t tõ quan niÖm xem ®iÓn cè lµ mét ph¬ng thøc Èn dô, häat
®éng trong ph¹m vi cña ng«n ng÷ th¬, luËn v¨n tËp trung kh¶o s¸t chøc n¨ng
13
cña ®iÓn cè thÓ hiÖn trong ng«n ng÷ t¸c phÈm qua lêi cña t¸c gi¶ (kÓ, t¶, ph¸t
biÓu) vµ lêi ®èi tho¹i (hoÆc ®éc tho¹i) cña c¸c nh©n vËt (chÝnh diÖn, ph¶n
diÖn) nh»m t×m ra c¸ch thøc thÓ hiÖn ®iÓn cè trong lÜnh vùc ng«n ng÷ cña thÓ
lo¹i truyÖn th¬ tù sù, nhÊt lµ trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du.
Theo thèng kª th× TruyÖn KiÒu cã sè ®iÓn cè xuÊt xø tõ kinh, sö, truyÖn
lµ 223 (chiÕm 81, 9%), TruyÖn KiÒu cã sè ®iÓn cè xuÊt xø tõ th¬ lµ 47 (chiÕm
17, 2%). Nh÷ng ®iÓn cè cã xuÊt xø tõ c¸c s¸ch kinh ®iÓn nh Kinh Thi, Kinh
LÔ, Kinh Th, Kinh Xu©n Thu, LuËn ng÷, M¹nh Tö, ®îc tuyÓn chän tõ nh÷ng lêi
gi¸o huÊn cña th¸nh nh©n vÒ c¸ch øng nh©n xö thÕ, vÒ ®¹o lµm ngêi, thêng ®îc truyÒn d¹y tõ ®êi tríc cho ®êi sau, trong gia ®×nh, lµm néi dung thi cö,
tuyÓn chän nh©n tµi cho ®Êt níc. §iÓn cè xuÊt ph¸t tõ sö truyÖn, thêng ®îc
®óc kÕt tõ nh÷ng c©u chuyÖn vÒ c¸c nh©n vËt lÞch sö g¾n liÒn víi c¸c ®Þa danh
næi tiÕng, t¹o sù hÊp dÉn cho ngêi ®äc vµ ngêi nghe.
T¸c gi¶ c¸c truyÖn th¬ Ýt khi ®a ®iÓn cè cã gèc tõ th¬ vµo trong t¸c phÈm
cña m×nh. Song bÊt kÓ ®iÓn cè cã nguån gèc tõ ®©u, khi ®¸nh gi¸ tµi n¨ng sö
dông cña t¸c gi¶, chóng ta kh«ng nªn chØ truy t×m nguån gèc cña nã, mµ nªn
®¸nh gi¸ nhµ th¬ ®· dïng nã nh thÕ nµo ®Ó lµm nªn mét c©u th¬ ®Ñp. V× ®Ó cã
®îc kÕt qu¶ dïng ®iÓn hay, nh÷ng tõ ng÷ c©u chuyÖn cña ®iÓn cè ph¶i ®îc hßa
nhËp vµo nhau, t¹o thµnh mét søc sèng míi cho c©u th¬ mµ kh«ng g©y khã
kh¨n cho ngêi ®äc trong viÖc t×m hiÓu néi dung ý nghÜa cña nã.
§iÓn cè mµ NguyÔn Du sö dông ë TruyÖn KiÒu trong c©u lôc vµ trong
c©u b¸t lµ rÊt kh¸c nhau. Tríc hÕt sè lîng ®iÓn cè cã trong c©u lôc lµ 128
(chiÕm 43, 5%), cßn trong c©u b¸t lµ 163 (chiÕm 56, 1%). Nh vËy sè lîng ®iÓn
cè cã trong c©u b¸t nhiÒu h¬n cã trong c©u lôc. §iÒu nµy ¾t h¼n kh«ng ph¶i lµ
ngÉu nhiªn, mµ nã cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi TruyÖn KiÒu lµ t¸c phÈm tù sù.
Cã khi ®iÓn cè cßn n»m ë c¶ hai c©u lôc b¸t; nhng trêng hîp nµy rÊt Ýt,
bëi trêng hîp nµy lµ sù xuÊt hiÖn cña ®èi ngÉu.
§iÓn cè n»m ë c©u lôc th×
thêng n»m trong mét vÕ cña c©u th¬, Ýt cã ë vÕ tiÓu ®èi.
Trong toµn bé ®iÓn cè mµ NguyÔn Du sö dông trong TruyÖn KiÒu th× cã
tíi 126 lµ tõ thuÇn ViÖt, nhiÒu h¬n tõ H¸n - ViÖt.§iÒu nµy chøng tá NguyÔn
Du ®·” ViÖt hãa” ®iÓn cè Trung Quèc, lµm cho ®iÓn cè hßa nhËp víi c©u th¬
ch÷ N«m vµ do vËy lµm cho ngêi ®äc dÔ hiÓu, dÔ c¶m (xÐt ë gãc ®é chøc n¨ng
®iÓn cè). H¬n n÷a, TruyÖn KiÒu lµ t¸c phÈm v¨n häc võa mang tÝnh b¸c häc,
l¹i võa mang tÝnh b×nh d©n, c¸ch dïng ®iÓn cè còng cã nÐt ®éc ®¸o riªng.
14
XÐt vÒ mÆt chøc n¨ng ®iÓn cè cã trong lêi t¸c gi¶ (lêi kÓ, t¶, ph¸t biÓu).
Lêi kÓ lµ 103 ®iÓn cè (chiÕm 35%), lêi t¶ 40 ®iÓn cè (chiÕm 13,6%), lêi ph¸t
biÓu lµ 9 ®iÓn cè (chiÕm 3,0%).§iÓn cè cã trong lêi nh©n vËt (nh©n vËt chÝnh
diÖn, nh©n vËt ph¶n diÖn, nh©n vËt trung gian). Nh©n vËt chÝnh diÖn (®éc tho¹i
+ ®èi tho¹i) 107 ®iÓn cè (chiÕm 36,3%), nh©n vËt ph¶n diÖn (®èi tho¹i + ®éc
tho¹i) 24 ®iÓn cè (chiÕm 8, 1%), nh©n vËt trung gian (®èi tho¹i + ®éc tho¹i) 7
®iÓn cè (chiÕm 2,3%).
1.3. H×nh thøc c©u th¬ lôc b¸t vµ c¸ch thøc sö dông ®iÓn cè cña NguyÔn
Du trong TruyÖn KiÒu
1.3.1. C¸ch thøc sö dông ®iÓn cè trong c©u lôc ë TruyÖn KiÒu cña
NguyÔn Du
Theo b¶ng thèng kª cña §oµn ¸nh Loan th× TruyÖn KiÒu cã 226 ®iÓn
cè, trong ®ã c©u lôc 128 ®iÓn cè (chiÕm 43,5%), c©u b¸t lµ 163 (chiÕm
56,1%). XÐt vÒ sè lîng ®iÓn cè trong c©u lôc lµ 128 , ®iÓn cè trong ®ã 35 c©u
®iÓn cè n»m ë vÕ ®Çu, 69 c©u ®iÓn cè n»m ë vÕ cuèi, vµ 3 ®iÓn cè n»m ë c¶ hai
vÕ cña c©u, 14 ®iÓn cè n»m ë gi÷a c©u.Víi nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau nh vËy,
NguyÔn Du ®· sö dông ®iÓn cè víi nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau. Cã ®iÓn cè «ng
dïng nguyªn, hoÆc mét phÇn; cã ®iÓn cè chuyÓn hãa thµnh ý, thµnh lêi. Vèn
dÜ ®iÓn cè lµ mét biÖn ph¸p tu tõ nªn lêi Ýt ý nhiÒu vµ ®ã còng lµ s¾c th¸i nghÖ
thuËt riªng cña phong c¸ch NguyÔn Du.
Víi sè lîng ®iÓn cè 128 cña c©u lôc NguyÔn Du ®· dïng ®iÓn thay lêi,
Ýt lêi mµ nhiÒu nghÜa, c« ®äng, sóc tÝch mµ kh«ng gß bã. Khi ®äc nh÷ng ®iÓn
cè Êy, ta thÊy phÇn nhiÒu NguyÔn Du dÞch nguyªn v¨n, nÕu ®äc nguyªn v¨n
thÊy nã nÆng nÒ khã chÞu, chØ khi chuyÓn sang c©u th¬ cña NguyÔn Du th× nã
nhÑ nhµng, thanh tho¸t.
-Tr¶i qua mét cuéc bÓ d©u
(3)
Ta thÊy ch÷ "bÓ d©u" n»m ë cuèi c©u th¬ nh lµ mét ®Þnh tõ, nã chØ t×nh
th¸i n»m trong m¹ch th¬ nhËn xÐt cña NguyÔn Du kh¸i qu¸t toµn bé sù biÕn
®æi trong vò trô vµ trong cuéc ®êi cña con ngêi.
1.3.1.1. §iÓn cè kh«ng chØ kh¾c häa nh©n vËt, nã cßn t¹o nªn vÎ ®Ñp
ngo¹i c¶nh, bèi c¶nh cho nh÷ng cuéc tiÕp xóc gi÷a c¸c nh©n vËt
Khung c¶nh thiªn nhiªn cña cuéc gÆp gì gi÷a Thóy KiÒu vµ Kim Träng
thËt ®Ñp vµ nªn th¬.
Díi cÇu níc ch¶y trong veo
(169)
- Xem thêm -