Tài liệu Năng lực cạnh tranh của ngành dệt - may việt nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- NGUYỄN THÙY LAN NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH DỆT - MAY VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ Chuyên ngành: KTTG&QHKTQT Mã số: 60 31 07 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ ĐỐI NGOẠI NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN TIẾN DŨNG Hà Nội – 2010 MỤC LỤC Trang Danh mục các chữ viết tắt……………………………….................................i Danh mục hình, bảng……………………………………...……………….....ii MỞ ĐẦU .............................................................................................................................1 CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH .....................................................................................................................7 1.1 Một số khái niệm cơ bản về cạnh tranh .......................................................................7 1.1.1 Cạnh tranh và năng lực cạnh tranh ..............................................................................7 1.1.2 Tính tất yếu, vai trò và ý nghĩa của cạnh tranh trên thị trường .....................................9 1.2 Thƣơng mại quốc tế và vấn đề phát huy lợi thế so sánh..............................................11 1.2.1 Lợi thế so sánh trong thương mại quốc tế......................................................................11 1.2.2 Phân biệt lợi thế so sánh và lợi thế cạnh tranh ..............................................................13 1.2.3 Những lợi thế so sánh của Việt Nam trong thương mại quốc tế .....................................15 1.3 Những nhân tố quyết định năng lực cạnh tranh (Dựa trên mô hình lý thuyết của Michael Porter) ...................................................................................................................18 1.3.1 Chiến lược, cấu trúc và sự cạnh tranh trong nội bộ ngành .............................................19 1.3.2 Các điều kiện về phía cầu ..............................................................................................20 1.3.3 Các ngành hỗ trợ và liên quan .......................................................................................21 1.3.4 Các điều kiện về yếu tố sản xuất.....................................................................................22 1.3.5 Vai trò của Chính phủ ....................................................................................................23 1.3.6 Các tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh khác..............................................................23 1.4 Năng lực cạnh tranh của ngành dệt may ở một số nƣớc ...............................................27 1.4.1 Trung Quốc ...................................................................................................................27 1.4.2 Thái Lan ........................................................................................................................30 1.4.3 Hàn Quốc ......................................................................................................................32 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH DỆT MAY VIỆT NAM ...............................................................................................................36 2.1 Tổng quan về ngành dệt - may Việt Nam .....................................................................36 2.1.1 Vị trí, vai trò của ngành dệt- may Việt Nam trong nền kinh tế .....................................36 2.1.2 Khái quát sự phát triển ngành công nghiệp dệt - may Việt Nam ..................................41 1 2.1.3 Những thuận lợi, khó khăn hiện nay trong hoạt động sản xuất kinh doanh của ngành dệt- may Việt Nam ...............................................................................................................43 2.2 Năng lực cạnh tranh của ngành dệt - may Việt Nam trên thị trƣờng nội địa và xuất khẩu ............................................................................................................................47 2.2.1 Năng lực cạnh tranh của ngành dệt - may Việt Nam trên thị trường nội địa47 2.2.2 Năng lực cạnh tranh của ngành dệt may Việt Nam trên thị trường xuất khẩu ........................... 52 2.2.2.1 Thị trường EU ...........................................................................................................53 2.2.2.2 Thị trường Nhật Bản .................................................................................................56 2.2.2.3 Thị trường Hoa Kỳ ....................................................................................................61 2.2.2.4 Thị trường SNG và Đông Âu ....................................................................................65 2.3 Đánh giá chung về năng lực cạnh tranh của ngành dệt - may Việt Nam...................68 2.3.1 Các điều kiện về yếu tố sản xuất...................................................................................68 2.3.2 Các ngành hỗ trợ và liên quan .....................................................................................81 2.3.3 Các chính sách hỗ trợ của Chính phủ...........................................................................89 CHƢƠNG 3: MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH DỆT - MAY VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ..........90 3.1 Định hƣớng chiến lƣợc phát triển ngành dệt - may Việt Nam trong hội nhập kinh tế quốc tế .............................................................................................................................92 3.1.2 Tác động của thị trường thế giới đối với ngành dệt may Việt Nam trong bối cảnh hội nhập 3.1.1 Định hướng chung phát triển công nghiệp dệt - may đến năm 2015 ............................96 3.1.2 Định hướng nâng cao năng lực sản xuất và kinh doanh xuất khẩu hàng dệt - may của các Doanh nghiệp Việt Nam .................................................................................................99 3.2 Một số giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành dệt - may Việt Nam .......101 3.2.1 Các giải pháp vĩ mô .....................................................................................................101 3.2.1.1 Chính sách về đầu tư phát triển .................................................................................101 3.2.1.2 Chính sách về thị trường xuất khẩu ...........................................................................104 3.2.1.3 Chính sách về nguyên liệu và phát triển sản phẩm .....................................................106 3.2.1.4 Chính sách về tổ chức quản lý và đào tạo con người..................................................107 3.2.2 Các giải pháp về phía doanh nghiệp ............................................................................109 3.2.2.1 Đề cao tư tưởng cạnh tranh trong hoạt động doanh nghiệp ........................................109 3.2.2.2 Nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm......................................................................109 3.2.2.3 Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ của đội ngũ cán bộ và công nhân ....................111 2 3.2.2.4 Thu hút vốn đầu tư và sử dụng hiệu quả nguồn vốn trong các doanh nghiệp dệt may ......................................................................................................................................113 3.2.2.5 Các biện pháp khác ...................................................................................................115 KẾT LUẬN .........................................................................................................................118 TÀI LIỆU THAM KHẢO...…………………………………………..............120 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT AFTA : Khu vực mậu dịch tự do ASEAN ASEM : Diễn đàn hợp tác Á - Âu APEC : Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á – Thái Bình Dương ASEAN : Hiệp hội các nước Đông Nam Á CNH-HĐH : Công nghiệp hoá - hiện đại hoá CN : Công nghiệp CMT : Phương thức sản xuất gia công CHAEBOL : Các tập đoàn kinh tế của Hàn Quốc DN : Doanh nghiệp EU : Liên minh Châu Âu EPA : Hiệp định đối tác kinh tế Việt Nam - Nhật Bản FOB : Phương thức sản xuất trực tiếp GDP : Tổng sản phẩm quốc nội JIS : Tiêu chuẩn công nghiệp Nhật JETRO : Tổ chức xúc tiến Thương mại Nhật Bản MFN : Qui chế tối huệ quốc NLCT : Năng lực cạnh tranh NICs : Các nước và lãnh thổ Công nghiệp mới ở Đông Á NTR : Thiết lập quan hệ thương mại bình thường ODA : Hỗ trợ phát triển chính thức SP : Sản phẩm TNHH : Trách nhiệm hữu hạn USD : Đô la Mỹ VJEPA : Hiệp định kinh tế song phương Việt - Nhật WTO : Tổ chức thương mại thế giới XHCN : Xã hội chủ nghĩa XK : Xuất khẩu VN : Việt Nam 4 DANH MỤC HÌNH, BẢNG 1. Hình Số hiệu hình Tên hình Trang Hình 1.1 Mô hình lý thuyết của M. Porter 19 Hình 2.1 Xuất khẩu hàng dệt - may VN trong cơ cấu xuất khẩu toàn quốc 42 Hình 2.2 Thị phần nội địa hàng dệt - may Việt Nam 48 Hình 2.3 Kim ngạch xuất khẩu hàng dệt - may Việt Nam qua các năm 52 Hình 2.4 Thị phần xuất khẩu dệt - may Việt Nam 53 Hình 2.5 Kim ngạch xuất khẩu dệt - may Việt Nam vào thị trường EU 54 Hình 2.6 Kim ngạch xuất khẩu dệt - may VN vào thị trường Nhật Bản 57 Hình 2.7 Kim ngạch xuất khẩu dệt - may VN vào thị trường Hoa Kỳ 62 Hình 2.8 Nhập khẩu nguyên phụ liệu dệt - may của VN qua các năm 84 2. Bảng Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 2.1 Một số chỉ tiêu của công nghiệp dệt - may trong nền kinh tế 40 Bảng 2.2 Thu nhập bình quân của lao động dệt - may 71 Bảng 2.3 Đầu tư nước ngoài vào ngành dệt - may VN qua các năm 75 Bảng 2.4 Nhập khẩu nguyên phụ liệu dệt - may 2002-2007 86 Các chỉ tiêu chủ yếu của ngành dệt may Việt Nam Bảng 3.1 giai đoạn 2005-2020 5 97 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài luận văn: Trong những năm qua, môi trường thương mại quốc tế đang tiến tới giảm bớt các rào cản cũng như sự phân biệt đối xử và tăng cường khả năng tiếp cận thị trường đối với các hàng hoá của các Quốc gia ở phạm vi mỗi khu vực và toàn thế giới. Trong xu thế đó, Việt Nam cũng đang nỗ lực, tích cực và chủ động tham gia sâu rộng hơn nữa vào quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Việt Nam đã trở thành thành viên của các tổ chức khu vực và quốc tế như AFTA, APEC, ASEM, đặc biệt là Tổ chức Thương mại thế giới WTO. Hội nhập kinh tế quốc tế mang lại cả những cơ hội và thách thức, các sản phẩm của Việt Nam có điều kiện xâm nhập và mở rộng thị trường tiêu thụ, nhưng lại vừa chịu sức ép cạnh tranh lớn hơn trong môi trường cạnh tranh quốc tế. Rõ ràng việc nâng cao khả năng cạnh tranh của các sản phẩm để duy trì và tăng khả năng tiêu thụ là vấn đề then chốt trong quá trình phát triển kinh tế. Dệt – May là một trong những mặt hàng truyền thống mang lại giá trị cao về kinh tế - xã hội trong những năm qua, đóng góp quan trọng vào quá trình công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước. Mặt khác, Dệt – May cũng là một trong những sản phẩm mà Việt Nam có lợi thế cạnh tranh và đang trong quá trình khai thác một cách rất hiệu quả. Thực tế cho thấy, sản phẩm Dệt – May xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian qua không ngừng được tăng cả về số lượng, chủng loại sản phẩm và giá trị kim ngạch xuất khẩu, trở thành một trong những mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam trên thị trường thế giới và chiếm vị trí quan trọng trong nền kinh tế quốc dân. Những thành tựu của ngành công nghiệp Dệt – May đã đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội chung của nước ta và những thành công của sản phẩm Dệt – May trên thị trường cạnh tranh quốc tế nói riêng đã đánh dấu bước khởi đầu tốt đẹp trong 6 sự nghiệp đổi mới và phát triển kinh tế của Việt Nam. Tuy nhiên, nhìn nhận một cách thực tế hơn từ góc độ nghiên cứu cạnh tranh, các sản phẩm Dệt – May của Việt Nam còn nhiều bất cập so với yêu cầu phát triển. Chẳng hạn, chất lượng vải của Việt Nam chưa đáp ứng được yêu cầu xuất khẩu, giá cao hơn so với vải nhập khẩu, ngành may mặc chủ yếu hoạt động sản xuất gia công dựa trên lợi thế và nguồn lao động giá thấp. Sản xuất gia công có giá trị gia tăng thấp và tính cạnh tranh về giá cao. Qua phân tích cụ thể thực trạng nội lực của ngành Dệt - May Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế, chúng ta sẽ nhìn nhận rõ hơn bức tranh tổng thể về khả năng cạnh tranh của toàn ngành. Đồng thời, để ngành Dệt – May nước ta có thể tự so sánh và biết được mình đang đứng ở vị trí nào trên trường đua “ưu thắng nhược bại” của thị trường thế giới. Việc hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới và đặc biệt là việc trở thành thành viên của WTO mở ra cả những cơ hội và thách thức cho ngành Dệt – May Việt Nam. Trong khi thị trường cho các sản phẩm Dệt – May xuất khẩu được mở rộng, ngành Dệt – May cũng đang phải đối mặt với sự cạnh tranh ngày càng tăng trên thị trường nội địa do việc cắt giảm các hàng rào bảo hộ trong nước, cũng như phải đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt trên thị trường xuất khẩu. Bên cạnh đó, việc điều chỉnh các chính sách trong nước cho phù hợp với các nguyên tắc của Tổ chức thương mại thế giới cũng làm suy giảm khả năng của Nhà nước trong việc hỗ trợ ngành Dệt – May. Nghiên cứu về nâng cao sức cạnh tranh của ngành Dệt – May đặt ra như là nhiệm vụ cấp thiết không chỉ bởi yêu cầu phát triển tự thân của ngành mà còn bởi những thôi thúc của hoàn cảnh kinh tế đất nước và áp lực từ môi trường thương mại quốc tế. Với ý nghĩa đó, tôi chọn đề tài: “Năng lực cạnh tranh của ngành Dệt – May Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế” để làm luận văn thạc sỹ. 2. Tình hình nghiên cứu: 7 Do tính chất thiết yếu và vai trò đặc biệt quan trọng của các ngành xuất khẩu chủ lực nói chung và ngành Dệt – May nói riêng trong công cuộc đổi mới, xây dựng đất nước hoàn thành sự nghiệp CNH – HĐH nên vấn đề nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành được sự quan tâm, chú ý của các cấp, ngành và các nhà quản lý, khoa học. Đã có rất nhiều hội nghị, chuyên đề hội thảo khoa học được tổ chức, một số sách, luận án, bài nghiên cứu đăng trên các báo, tạp chí tiêu biểu như: Tác giả: Nguyễn Thanh Vân “Một số giải pháp nhằm mở rộng thị trường Dệt – May Việt Nam đến năm 2010”, LATSKT, Hà Nội, 2005 Tác giả đã phân tích thực trạng về thị trường Dệt – May Việt Nam trong thời gian qua. Từ đó đề xuất những biện pháp, chính sách nhằm mở rộng thị trường Dệt – May Việt Nam đến năm 2010. Tác giả: Vũ Thị Hồng “Phương hướng và giải pháp đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu hàng Dệt – May Việt Nam sang thị trường Mỹ và EU”, LATSKT, Hà Nội, 2006 Tác giả phân tích thực trạng hoạt động xuất của ngành Dệt – May Việt Nam trên hai thị trường chủ lực EU và Mỹ. Qua đó, thấy được sức cạnh tranh của ngành so với các đối thủ. Từ đó cũng đề xuất những giải pháp mở rộng thị trường hơn nữa. Tác giả: Thân Danh Phúc “Nâng cao sức cạnh tranh sản phẩm dệt may xuất khẩu Việt Nam trong xu thế hội nhập quốc tế”, LATSKT, Hà Nội, 2004. Đề tài tập trung nghiên cứu năng lực cạnh tranh nội lực của ngành Dệt May Việt Nam, so sánh với một số đối thủ tiêu biểu giúp nhìn nhận rõ hơn về những mặt mạnh và mặt yếu của sản phẩm Dệt May Việt Nam. Từ đó đưa ra những biện pháp nhằm nâng cao hơn nữa khả năng cạnh tranh của ngành trong tiến trình hội nhập. 8 Tác giả Diệp Thanh Kiệt: “Ngành Dệt May Việt Nam trong bối cảnh Việt Nam gia nhập WTO” – Tham luận tại Diễn đàn Doanh nghiệp giữa kỳ, Hà Nội, 30/5/2007. Các công trình trên đã góp phần hệ thống hoá về lý luận và đưa ra một cái nhìn tổng quát về thực trạng của Dệt – May Việt Nam đang ở mức độ như thế nào, các giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu Dệt – May Việt Nam. Một số nghiên cứu đã đề cập đến khả năng cạnh tranh của ngành Dệt – May Việt Nam, nhưng mới chỉ tập trung vào sức cạnh tranh nội lực của ngành thông qua thực trạng xuất khẩu ngành Dệt – May trên một số thị trường tiêu biểu trong những năm qua mà chưa đi vào nghiên cứu sâu về năng lực cạnh tranh trong mối tương quan với các đối thủ khác để thấy được vị thế của ngành Dệt – May Việt Nam trên thị trường toàn cầu. Mặt khác, hầu hết các tác giả đã phân tích năng lực cạnh tranh của ngành Dệt – May Việt Nam vào thời điểmViệt Nam chưa tham gia vào WTO. Do đó chưa thấy được những thay đổi trong môi trường chính sách trong và ngoài nước trong những năm gần đây và tác động của những thay đổi này đến ngành dệt may của Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu: Mục đích nghiên cứu: Phân tích thực trạng về năng lực cạnh tranh của ngành Dệt May Việt Nam trong mối tương quan với sự phát triển sản xuất và xuất khẩu Dệt – May của các nước khác. Trên cơ sở đó đề xuất phương hướng và giải pháp nhằm tăng cường khả năng cạnh tranh của sản phẩm Dệt – May của Việt Nam trong những năm tới Nhiệm vụ nghiên cứu: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản về năng lực cạnh tranh, năng lực cạnh tranh của sản phẩm. - Đánh giá năng lực cạnh tranh của ngành Dệt May Việt Nam trên các khía cạnh: Cạnh tranh nội lực và so với đối thủ. Từ đó thấy được những mặt mạnh 9 và những mặt còn tồn tại của ngành. Đề xuất các phương hướng và giải pháp nhằm tăng cường năng lực cạnh tranh của ngành Dệt –May Việt Nam trong những năm tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu: Sức cạnh tranh sản phẩm, các yếu tố cấu thành và ảnh hưởng tới sức cạnh tranh sản phẩm cụ thể là sản phẩm Dệt - May xuất khẩu. Phạm vi nghiên cứu: Sức cạnh tranh sản phẩm Dệt – May ở tầm ngành công nghiệp và doanh nghiệp trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Tác giả chỉ để cập đến tính cạnh tranh của sản phẩm Dệt – May Việt Nam so với một số đối thủ tiêu biểu như Trung Quốc, Hàn Quốc và một số các nước Châu Á khác trên các thị trường Mỹ, EU, Nhật Bản, các nước Đông Âu 5. Phƣơng pháp nghiên cứu: - Phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử làm nền tảng, vận dụng các quan điểm, đường lối của Đảng và Chính phủ Việt Nam về phát triển Kinh tế - xã hội, về CNH – HĐH đất nước và hội nhập quốc tế - Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng chủ yếu là phân tích, tổng hợp, thống kê quan sát và các bảng hình để minh họa nhằm đạt được các mục đích đã đề ra. 6. Những đóng góp mới của Luận văn: - Góp phần hệ thống hoá và phát triển những vấn đề lý luận về sức cạnh tranh của sản phẩm trong thương mại quốc tế và phạm vi ngành công nghiệp và doanh nghiệp. - Phân tích năng lực cạnh tranh của sản phẩm Dệt – May Việt Nam trên các khía cạnh: năng lực nội lực và năng lực so với các đối thủ. Những mặt mạnh và những tồn tại cần khắc phục. Đề xuất, kiến nghị những giải pháp cả ở tầm vĩ mô và vi mô nhằm nâng cao sức cạnh tranh sản phẩm Dệt – May xuất khẩu VN trong bối cảnh hội nhập quốc tế. 10 7. Bố cục của Luận văn: Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về năng lực cạnh tranh của ngành. Chương 2: Thực trạng năng lực cạnh tranh của ngành Dệt May Việt Nam Chương 3: Một số biện pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành Dệt May Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế. 11 CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH 1.1 Một số khái niệm cơ bản về cạnh tranh 1.1.1 Cạnh tranh và năng lực cạnh tranh Cạnh tranh là một thuật ngữ với nghĩa chủ yếu là phản ánh sự đấu tranh, ganh đua, thi đua giữa các đối tượng cùng loại, đồng giá trị nhằm đạt được những ưu thế, những lợi ích theo mục tiêu đã được xác định với nền kinh tế thị trường trong bối cảnh toàn cầu hoá, quá trình cạnh tranh cũng luôn được thúc đẩy, phát triển. Bởi các đối tượng tham gia cạnh tranh luôn tìm mọi cách tốt nhất để nâng cao năng lực cạnh tranh của mình trước các đối thủ khác nhằm đạt được lợi thế cao hơn [28]. Cạnh tranh sẽ đem lại lợi ích cho đối tượng này và sự thiệt hại cho đối tượng khác. Song xét dưới góc độ lợi ích xã hội chung thì cạnh tranh luôn có tác động tích cực (chất lượng tốt hơn, giá rẻ hơn, dịch vụ tốt hơn,..). Có thể nói, để thắng được trong cạnh tranh, chiếm lĩnh được lòng tin của khách hàng buộc mỗi ngành, mỗi doanh nghiệp phải nâng cao được năng lực của mình. Vì cạnh tranh là một xu thế tất yếu trong nền kinh tế thị trường, là một quá trình “động” và biến đổi không ngừng. Đã có nhiều tác giả đưa ra các cách hiểu khác nhau về năng lực cạnh tranh. Đầu tiên, trong lý thuyết tổ chức công nghiệp, khái niệm cạnh tranh được áp dụng ở phạm vi một xí nghiệp. Một xí nghiệp được xem là có năng lực cạnh tranh khi xí nghiệp đó duy trì được vị thế của mình trên thị trường hoặc đưa ra thị trường các sản phẩm tương tự đối thủ với mức giá thấp hơn hay cung cấp các sản phẩm tương tự với các đặc tính về chất lượng, dịch vụ ngang bằng hoặc cao hơn [6]. Có thể nói, ưu thế cạnh tranh trong một ngành công nghiệp được thể hiện trên hai mặt: 12 Thứ nhất là ưu thế cạnh tranh bên trong (ưu thế về chi phí): là ưu thế được thể hiện trong việc làm giảm các chi phí sản xuất, chi phí quản lý và tạo ra sản phẩm có giá thành thấp hơn so với giá thành của những đối thủ cạnh tranh nguy hiểm nhất. Ưu thế cạnh tranh bên trong mang lại “giá trị cho người sản xuất”. Như vậy, ưu thế cạnh tranh bên trong có được là do khả năng hạ thấp chi phí. Do đó, nhà sản xuất này có hiệu quả hơn và có khả năng vững chắc để chống lại sự giảm giá do biến động của các yếu tố trên thị trường hoặc do cạnh tranh. Thứ hai là ưu thế cạnh tranh bên ngoài (ưu thế về mức độ khác biệt hoá): là ưu thế dựa vào chất lượng khác biệt của sản phẩm mà nhà sản xuất tạo ra so với sản phẩm của đối thủ cạnh tranh. Chất lượng khác biệt của sản phẩm tạo nên “giá trị cho người mua” thể hiện qua việc giảm chi phí sử dụng hay tính tuyệt hảo khi sử dụng sản phẩm. Ưu thế cạnh tranh bên ngoài tạo cho nhà sản xuất “quyền lực thị trường” ngày càng phát triển [38]. Một khái niệm khác được đưa ra từ kết quả hoạt động kinh doanh của nhà cạnh tranh cho rằng: Một nhà sản xuất có được thị phần lớn hơn là nhà sản xuất có lợi thế cạnh tranh hơn các đối thủ khác. Có thể thấy rằng các quan niệm nêu trên xuất phát từ những góc độ khác nhau nhưng đều liên quan đến hai khía cạnh: Chiếm lĩnh thị trường và lợi nhuận. Do đó, năng lực cạnh tranh có thể hiểu là năng lực nắm giữ thị phần với mức độ hiệu quả nhất định. Vì vậy, khi thị phần tăng lên và đạt được mức lợi nhuận chấp nhận được, cho thấy năng lực cạnh tranh được nâng cao. Trên đây mới chỉ dừng lại ở việc tìm hiểu khái niệm về “năng lực cạnh tranh”. Vậy năng lực cạnh tranh được đánh giá gồm: Chất lượng các hoạt động và chiến lược của các doanh nghiệp, chất lượng của môi trường kinh doanh quốc gia. Những yếu tố này giải thích tại sao sự thịnh vượng của một vài quốc gia cao hơn so với các quốc gia khác hay nền kinh tế của một vài quốc gia có sức cạnh tranh mạnh hơn. 13 Nhìn chung, năng lực cạnh tranh quốc gia Việt Nam mà nòng cốt là sức cạnh tranh của các doanh nghiệp luôn có thứ hạng ở mức thấp, Vì vậy, đối với Việt Nam hiện nay và trong nhiều năm tới đây, vấn đề nâng cao năng lực cạnh tranh của sản phẩm, của tất cả các ngành trong đó có ngành dệt may và của nền kinh tế luôn có ý nghĩa sống còn, là cơ sở để đảm bảo cho Việt Nam về cơ bản trở thành nước công nghiệp vào năm 2020. 1.1.2 Tính tất yếu, vai trò và ý nghĩa của cạnh tranh trên thị trƣờng 1.1.2.1 Tính tất yếu của cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường Nền kinh tế thị trường là một nền kinh tế được điều tiết chủ yếu bởi các quy luật của thị trường như quy luật cung cầu, giá cả, quy luật tiền tệ, quy luật cạnh tranh… Trong số các quy luật đó, cạnh tranh là một trong những quy luật có tác dụng rất lớn trong việc điều tiết, thúc đẩy sự phát triển của thị trường. Sự tồn tại của cạnh tranh là tất yếu trong mỗi nền kinh tế. Cạnh tranh kinh tế là một sự ganh đua giữa các cá nhân, tổ chức, đơn vị trong các hoạt động kinh doanh nhằm mục đích thu lợi nhuận. Ở đâu có lợi ích kinh tế thì ở đó sẽ có sự cạnh tranh. Quy luật cạnh tranh là cơ chế vận động của thị trường, là nơi gặp gỡ của các đối thủ cạnh tranh mà kết quả sẽ là có doanh nghiệp bị loại khỏi thị trường, có nguy cơ phá sản song cũng có những doanh nghiệp trụ lại được và ngày càng phát triển [28]. Ngày nay, do sự phát triển của khoa học kinh tế kỹ thuật, sản xuất hàng hoá cũng ngày càng phát triển với quy mô hết sức rộng lớn, nó không chỉ giới hạn ở một quốc gia nào đó mà đã mở rộng ra trên phạm vi toàn thế giới. Chính điều này đã làm cho quá trình cạnh tranh ngày càng sâu rộng và gay gắt hơn. Nó được xem như là yếu tố tồn tại khách quan của nền kinh tế. Mỗi một doanh nghiệp dù muốn hay không vẫn phải chấp nhận sự cạnh tranh. Một đại diện của tập đoàn Sony đã từng phát biểu: “Chúng tôi không sợ cạnh tranh, chúng tôi thích cạnh tranh, cạnh tranh là để tồn tại và phát triển” [10]. 1.1.2.2 Vai trò và ý nghĩa của cạnh tranh trên thị trường 14 Cạnh tranh trong kinh doanh là nền tảng của hệ thống thị trường hoạt động có hiệu quả và hệ thống này sẽ mang lại một số lợi thế so với nền kinh tế tập chung. Đứng ở góc độ lợi ích xã hội, cạnh tranh mang ý nghĩa là một hình thức mà nhà nước sử dụng để chống độc quyền, tạo cơ hội để người tiêu dùng có thể lựa chọn được những sản phẩm có chất lượng tốt, giá rẻ [28]. Chính vì vậy duy trì sự cạnh tranh là nhằm bảo vệ lợi ích người tiêu dùng. Đứng ở góc độ doanh nghiệp,cạnh tranh là điều kiện thuận lợi để mỗi doanh nghiệp khẳng định vị trí của mình trên thị trường, tự hoàn thiện để vươn lên, giành ưu thế so với các đối thủ cạnh tranh khác. Cạnh tranh thương mại đảm bảo điều chỉnh cung – cầu: Cạnh tranh phối hợp tối ưu giữa sản xuất và tiêu dùng theo một cách thức dài hạn, đảm bảo cho hàng hoá và dịch vụ được cung cấp và đáp ứng đủ nhu cầu. Cạnh tranh thể hiện, chức năng phân phối các nguồn lực: cạnh tranh tốt là công cụ hiệu quả nhất để phân bổ tối đa các nguồn lực. Cạnh tranh làm cho các nguồn lực được di chuyển tới những nơi mà chúng sinh lời nhiều nhất, vì những người sở hữu nguồn lực đó muốn sử dụng chúng để đạt được lợi nhuận cao nhất. Cạnh tranh thúc đẩy các tiến bộ kỹ thuật: Cạnh tranh khuyến khích các nhà sản xuất tìm mọi cách hạ thấp chi phí sản xuất, giảm giá thành và cải tiến chất lượng sản phẩm, làm cho sản phẩm của họ hấp dẫn người mua hơn. Cạnh tranh cũng khuyến khích các nhà sản xuất đổi mới và cố gắng đưa ra những dịch vụ và sản phẩm mới tốt hơn cho thị trường một cách nhanh nhất trước khi các đối thủ cạnh tranh của họ có thể làm được. Tất cả những hoạt động đó mang lại lợi ích trực tiếp cho người tiêu dùng để được sử dụng sản phẩm và dịch vụ với giá rẻ hơn, thay đổi mẫu mã sản phẩm nhiều hơn, phong phú hơn và chất lượng sản phẩm luôn được cải tiến. Cạnh tranh cũng thể hiện chức năng xã hội bằng cách mở ra các cơ hội thị trường cho tất cả những thành viên tham gia thị trường: Doanh nghiệp phải có khả năng quyết định và chịu trách nhiệm duy nhất đối với việc sử dụng các 15 nguồn lực sẵn có của mình; người tiêu dùng được tự do lựa chọn giữa những nguồn sản phẩm khác nhau; người lao động có cơ hội được làm việc. Sự bình đẳng khi tìm kiếm các cơ hội kinh doanh cho mọi đối tượng đã mang lại sự công bằng trong phân phối lợi ích cho mọi thành viên trong xã hội. Như vây, cạnh tranh không chỉ là yêu cầu tự thân đối với doanh nghiệp muốn tồn tại và phát triển trên thị trường mà nó còn có ý nghĩa và vai trò rất lớn đối với mỗi thành viên tham gia thị trường và đối với toàn xã hội. 1.2 Thƣơng mại quốc tế và vấn đề phát huy lợi thế so sánh 1.2.1 Lợi thế so sánh trong thƣơng mại quốc tế Trong lý thuyết thương mại D. Ricardo đã đưa ra mô hình về lợi thế so sánh dựa trên những khác biệt trong năng suất lao động và xem xét sự khác biệt đó trong khuôn khổ hai nước, hai loại sản phẩm. Trong trường hợp đơn giản này, hai sản phẩm A và B, hai nước (trong nước và ngoài nước) và một yếu tố sản xuất trong nước chiếm lợi thế so sánh về sản xuất sản phẩm A, nếu chi phí lao động của A thấp hơn B và thấp hơn so với nước ngoài. Như vậy, khi trong nước có một lợi thế so sánh ở sản phẩm A thì nước ngoài có lợi thế so sánh ở sản phẩm B. Tuy nhiên, tình hình trở nên phức tạp hơn trong một thế giới có rất nhiều sản phẩm được sản xuất ra dù chỉ tính đến một yếu tố sản xuất duy nhất [5]. Trong trường hợp có nhiều sản phẩm,việc xác định lợi thế so sánh trở nên phức tạp là do: chi phí (lao động) của sản phẩm thứ nhất so với sản phẩm thứ hai không khác nhiều so với chi phí (lao động) của sản phẩm thứ nhất so với sản phẩm thứ ba hoặc sản phẩm thứ tư. Trong trường hợp này, người ta thể hiện lợi thế so sánh bằng năng suất lao động tương đối và tiền công tương đối. Chẳng hạn, nếu mức năng suất lao động tương đối của n sản phẩm (a,b,c,d,…) giảm theo thứ tự: Pa Pb ─> ─> Pc … ─ … > Pn ─ (1) 16 Pa* Pb* Pc* Pn* Dấu (*) biểu thị nước ngoài Như vậy, khó có thể đồng thời quy lợi thế so sánh về mọi sản phẩm cho một nước này hay một nước khác. Khó khăn này được khắc phục bằng cách đưa giá của yếu tố lao động (W&W*) vào cả hai nước và so sánh đơn giá chi phí của sản xuất. Tuy nhiên, giá cả hầu như bao giờ cũng bị bóp méo và sai lệch. Để đơn giản hoá, cần giả thiết rằng, hai nước cùng sử dụng một đồng tiền. Khi đó, đơn giá của sản phẩm A ═ W/Pa và trong một nước có lợi thế để bán sản phẩm A cho nước ngoài nếu chi phí sản xuất của nó thấp hơn của nước ngoài: W/Pa < W/Pa* (2) hay Pa/Pa* < W/W* (2a) Như vậy, để đảm bảo được lợi thế thì tỷ suất năng suất lao động phải cao hơn tiền công. Do đó, chỉ cần tìm trong chuỗi năng suất lao động tương đối, những năng suất nào tuân thủ theo quy tắc (2a). Tuy nhiên, trong trường hợp này nếu trong nước nâng tiền công lên một mức đủ lớn nào đó, thì sẽ mất lợi thế so sánh. Do vậy, việc phát biểu lợi thế so sánh theo (2a) chỉ đúng nếu tiền lương là những giá trị cân bằng và bảo đảm có việc làm cho lao động ở cả hai nước. Trong thương mại quốc tế, các biện pháp hạn chế nhập khẩu, trợ cấp xuất khẩu, chế độ thuế quan ưu đãi… có thể được xem như những cản trở đối với việc thực hiện một chế độ thương mại tự do và do đó cũng hạn chế sự năng động của các yếu tố sản xuất quốc tế. Tuy nhiên, trong phạm vi quốc gia, những sự can thiệp của chính phủ thông qua các chính sách công nghiệp và thương mại lại nhằm gây ảnh hưởng đến tính hiệu quả kinh tế, tài chính của một hoạt động kinh tế nào đó và được xem là những kích thích sản xuất đối với các xí nghiệp. Những kích thích này có mối quan hệ trực tiếp với lợi thế so sánh [30]. Việc nghiên cứu các kích thích và lợi thế so sánh chiếm vị trí quan trọng trong việc xây dựng những chính sách thương mại và công nghiệp của các quốc gia. Để xác định lợi thế so sánh trước những bóp méo và sai lệch của thị trường do các chính sách thương mại và công nghiệp tạo nên vào đầu những năm 80, các 17 nhà kinh tế học của Ngân hàng thế giới đã xây dựng một quy trình tính toán các kích thích và lợi thế so sánh. Dựa trên quy trình này nhóm nghiên cứu về chính sách kinh tế thuôc trường Đại học tổng hợp Laval của Canada đã đưa ra phương pháp luận và phương pháp có thể tính toán được các chỉ số khác nhau về bảo hộ, kích thích và lợi thế so sánh đối với từng xí nghiệp, từng ngành công nghiệp hay toàn bộ các ngành công nghiệp. Theo nhóm nghiên cứu này, những chỉ số về lợi thế so sánh và hiệu quả kinh tế có thể tính toán (lượng hoá) được bao gồm: - Hệ số tổn phí nguồn lực nội địa là tổng số tổn phí các yếu tố sản xuất chia cho giá trị gia tăng quốc tế. Tổn phí nguồn lực nội địa có thể gồm các yếu tố chính như chi phí về nhân công và khấu hao vốn; Trị giá gia tăng là chênh lệch giữa giá trị sản xuất và giá trị các đầu vào. Trị giá gia tăng quốc tế là trị giá gia tăng được tính theo giá tham khảo quốc tế. - Tỷ lệ hiệu quả kinh tế vốn là tỷ lệ giữa lợi nhuận thu được và tổng số vốn. Tỷ lệ hiệu quả kinh tế vốn giống như tỷ lệ lãi. Nếu tỷ lệ hiệu quả kinh tế vốn lớn hơn lãi suất tham khảo, khi đó được xem là có lợi thế so sánh. - Giá trị thặng dư kinh tế ròng chính là lãi ròng mà một hoạt động kinh tế mang lại cho nền kinh tế. Các chỉ số về lợi thế so sánh trên đây được tính toán dựa trên cơ sở các chi phí đầu vào của sản xuất bao gồm các đầu vào trong nước có và các đầu vào nhập khẩu, các đầu vào có thể thay thế và các đầu vào không thể thay thế. Các chi phí đầu vào có liên quan đến thuế nhập khẩu, lãi suất, các khoản trợ cấp, nâng đỡ đối với các ngành hay khu vực kinh tế… do các chính sách thương mại và công nghiệp đặt ra. 1.2.2 Phân biệt lợi thế so sánh và lợi thế cạnh tranh Lý thuyết về lợi thế so sánh xác định những cái lợi của thương mại bằng cách chứng minh rằng trao đổi, với sự chuyên môn hoá mà nó tạo nên, đem lại lợi ích cho tất cả những người cùng trao đổi với nhau. Mỗi nền kinh tế địa phương ắt sẽ có lợi trong việc chuyên môn hoá trong một hay một số khu vực có 18 một lợi thế so sánh cho dù đó là nguồn nhân công dồi dào hay rẻ tiền, hay là tài nguyên khoáng sản và các tiềm năng về năng lượng: than đá, dầu mỏ,… Lợi thế cạnh tranh là khi chủ thể cạnh tranh đưa ra cho thị trường một giá trị gia tăng được đánh giá là cao nhất bằng cách biết “sáng tạo” cho riêng mình các yếu tố cơ bản của quy trình cạnh tranh. Vậy lợi thế so sánh có phải là lợi thế cạnh tranh không? Hay một quốc gia có nhiều lợi thế so sánh chứng tỏ sẽ có lợi thế cạnh tranh trên trường quốc tế. Có thể đặt ra một vấn đề: Tại sao một số quốc gia có những điều kiện (lợi thế so sánh) gần như tương đồng, như lợi thế về lao động giá rẻ, nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú...nhưng lại có sự khác biệt rất lớn về phát triển và tăng trưởng. Chẳng hạn, Việt Nam và một số nước lân cận có lợi thế so sánh hay các yếu tố truyền thống gần giống nhau nhưng trình độ phát triển kinh tế lại khác nhau. Sự khác nhau đó được tạo nên bởi chính lợi thế cạnh tranh. Nghĩa là các quốc gia đã sử dụng những yếu tố sẵn có đó như thế nào để đem lại hiệu quả là tối ưu nhất. Một quốc gia có nguồn tài nguyên dồi dào thì quốc gia đó đưa ra những Chính sách gì để sử dụng nguồn tài nguyên đó một cách tốt nhất chứ không phải là khai thác sử dụng đơn thuần, thậm chí là xuất khẩu sang nước khác. Nếu chúng ta biết sử dụng những yếu tố, điều kiện sẵn có đạt hiệu quả cao thì điều đó sẽ mang lại cho chúng ta lợi thế cạnh tranh. Nhân tố quan trọng nhất có thể làm được điều đó chính là con người. Lợi thế so sánh là những gì sẵn có nên có thể xem đó là yếu tố tĩnh, còn lợi thế cạnh tranh là do chủ thể cạnh tranh sáng tạo nên do đó có thể xem là yếu tố động. Lợi thế cạnh tranh sẽ mất đi nếu chủ thể cạnh tranh không biết khai thác và sử dụng lợi thế so sánh một cách hiệu quả mà đem lại lợi ích cho mình. Lợi thế so sánh không được kết hợp với lợi thế cạnh tranh thì hoàn toàn có thể không còn tồn tại.[22] Chẳng hạn, một quốc gia có lợi thế so sánh về nguồn tài nguyên nếu chỉ biết khai thác mà không có chính sách, bảo vệ, tái tạo, phân bổ hợp lý...thì lợi thế này sẽ hoàn toàn mất đi. Có thể nói, lợi thế cạnh tranh mới là lợi 19