Tài liệu Nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI NINH ĐỨC HÙNG NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH TRÁI CÂY VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Chuyên ngành Mã số : Kinh tế phát triển : 62 31 01 05 Người hướng dẫn : GS.TS. ĐỖ KIM CHUNG HÀ NỘI - 2013 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung thực và chưa từng được dùng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận án Ninh Đức Hùng Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… i Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… ii LỜI CẢM ƠN Luận án này được thực hiện và hoàn thành tại Bộ môn Kinh tế nông nghiệp và Chính sách thuộc Khoa kinh tế và Phát triển nông thôn của Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới GS.TS Đỗ Kim Chung, người hướng dẫn khoa học đã tận tình giúp đỡ và định hướng tôi trưởng thành trong công tác nghiên cứu khoa học và hoàn thiện luận án. Bản thân tôi đã học được ở GS.TS. Đỗ Kim Chung rất nhiều kiến thức mới về công tác nghiên cứu khoa học, đặc biệt về phương pháp tư duy để giải quyết các vấn để trong nghiên cứu cũng như trong cuộc sống. Trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu, tôi đã nhận được sự hướng dẫn và giúp đỡ tận tình của các thầy giáo, cô giáo trong Bộ môn Kinh tế nông nghiệp và Chính sách, Khoa kinh tế và Phát triển nông thôn, sự giúp đỡ của các thầy, cô trong Ban quản lý đào tạo. Tôi xin cảm ơn sâu sắc tới các thầy, cô về sự hỗ trợ quý báu này. Tôi xin cảm ơn đến lãnh đạo các Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Sở Công thương, chính quyển địa phương của các Tỉnh Bắc Giang, Ninh Bình, Bình Thuận, Đồng Nai, Tiền Giang, Long An, Kiên Giang, đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong thời gian đi thực tế tại các địa phương. Tôi xin cảm ơn đến các ông Giám đốc, các anh chị ở các phòng ban, các đội sản xuất của các công ty; Công ty Cổ phần Thực phẩm xuất khẩu Đồng Giao, Công ty Cổ phần Thực phẩm xuất khẩu Bắc Giang, Công ty Cổ phần Rau quả Tiền Giang, Công ty Cổ phần Chế biến thực phẩm xuất khẩu Kiên Giang, đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và tìm hiểu tại công ty. Tôi xin cảm ơn đến các thầy, cô trong Bộ môn Nghiên cứu thị trường của Viện Cây ăn quả miền Nam, đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình đi điều tra số liệu tại các địa phương thuộc khu vực Miền Nam. Tôi xin trân trọng cảm ơn đến các Thầy trong Ban Giám hiệu, các thầy giáo, cô giáo Khoa kinh tế - Du lịch của Trường Cao đẳng nghề Cơ giới Ninh Bình đã tạo điều kiện giúp đỡ về vật chất và tinh thần trong suốt quá trình học tập của tôi. Cuối cùng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình: bố, mẹ, anh, chị, em, đặc biệt là vợ, con tôi luôn luôn động viên, chia sẻ và tạo điều kiện tốt nhất về tinh thần cũng như vật chất để tôi hoàn thành luận án này. Một lần nữa tôi xin trân trọng cảm ơn tới tất cả mọi người đã nhiệt tình giúp đỡ tôi hoàn thành luận án này. Hà Nội, ngày tháng 05 năm 2013 Tác giả Luận án Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… ii Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… iii MỤC LỤC Lời cam đoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục các ký hiệu và các chữ viết tắt vi Danh mục các bảng vii Danh mục sơ đồ và đồ thị xi MỞ ĐẦU 1 U 1 Tính cấp thiết của đề tài 1 2 Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 3 3 Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3 4 Những đóng góp mới của Luận án 4 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH TRÁI CÂY VIỆT NAM 1.1 6 Cơ sở lý luận về năng lực cạnh tranh của ngành trái cây và nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 1.1.1 6 Khái niệm, bản chất và nội hàm về năng lực cạnh tranh và nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 6 1.1.2 Một số đặc điểm về năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 13 1.1.3 Nội dung nghiên cứu năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 13 1.1.4 Các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 18 1.2 Cơ sở thực tiễn về nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 1.2.1 Kinh nghiệm thực tiễn nâng cao năng lực cạnh tranh ngành trái cây của một số nước 1.2.2 22 22 Một số bài học kinh nghiệm của các nước về nâng cao năng lực cạnh tranh của trái cây Việt Nam 26 Chương 2 ĐẶC ĐIỂM NGÀNH TRÁI CÂY VIỆT NAM VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU U Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 28 iii Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 2.1 Đặc điểm của ngành trái cây Việt Nam iv 28 2.1.1 Ngành trái cây đa dạng với nhiều chủng loại trái cây 28 2.1.2 Ngành trái cây có thể phát triển theo lợi thế so sánh của từng vùng 28 2.1.3 Sản xuất kinh doanh trái cây có sự tham gia của nhiều tác nhân 30 2.1.4 Ngành trái cây đang tham gia hội nhập kinh tế quốc tế, nên còn phải đối mặt với nhiều thách thức 2.2 Phương pháp nghiên cứu 31 31 2.2.1 Phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu 31 2.2.2 Nội dung nghiên cứu và khung phân tích 33 2.2.3 Chọn sản phẩm và điểm nghiên cứu 35 2.2.4 Phương pháp thu thập số liệu 38 2.2.5 Hệ thống các chỉ tiêu phân tích 41 2.2.6 Phương pháp phân tích 44 Chương 3 THỰC TRẠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH TRÁI CÂY VIỆT NAM 3.1 Thực trạng năng lực cạnh tranh của ngành trái cây ở khu vực đầu tư tư nhân 46 46 3.1.1 Năng lực cạnh tranh của hộ sản xuất trái cây 46 3.1.2 Năng lực cạnh tranh của thương lái 52 3.1.3 Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp 57 3.2 Thực trạng năng lực cạnh tranh của ngành trái cây ở khu vực đầu tư công 68 3.2.1 Năng lực cạnh tranh của đầu tư công ở các địa phương 68 3.2.2 Năng lực cạnh tranh của việc cung cấp dịch vụ công tại các địa phương 71 3.2.3 Năng lực cạnh tranh của các tỉnh 73 3.2.4 Năng lực cạnh tranh Quốc Gia 75 3.3 Kết quả về năng lực cạnh tranh của ngành trái cây Việt Nam so với một số nước 76 3.3.1 Những kết quả đạt được của ngành trái cây 76 3.3.2 Năng lực cạnh tranh của ngành trái cây Việt Nam so với một số nước 81 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… iv Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 3.4 v Các nhân tố ảnh hưởng đến nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 86 3.4.1 Nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh ở khu vực đầu tư tư nhân 86 3.4.2 Nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh ở khu vực đầu tư công 98 3.4.3 Các nhân tố ảnh hưởng khác 109 Đánh giá chung về ngành trái cây 113 3.5 3.5.1 Vị trí ngành trái cây của Việt Nam so với các nước trên thế giới 113 3.5.2 Thuận lợi và khó khăn của ngành trái cây Việt Nam 114 3.5.3 Điểm mạnh và điểm yếu của ngành trái cây 115 Chương 4 GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH TRÁI CÂY VIỆT NAM 4.1 Quan điểm và định hướng về nâng cao năng lực cạnh tranh ngành trái cây 119 119 4.1.1 Quan điểm 119 4.1.2 Định hướng 120 4.2 Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 120 4.2.1 Nâng cao năng lực cạnh tranh ở khu vực đầu tư tư nhân 121 4.2.2 Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh ở khu vực đầu tư công 132 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 137 1 Kết luận 137 2 Kiến nghị 139 Danh mục các công trình khoa học đã công bố có liên quan đến luận án 142 Tài liệu tham khảo 143 Phụ lục 147 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… v Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt ASEAN APO APHIS BAVECO CBI DOVECO DN ĐBSCL EU FOB GCI GLOBALGAP HTX HACCP IPB ISO ITPC KQKD KHCN KIVECO NK NLCT PCI PHRTC PRA PTNT RRA SXKD VietGAP VCCI VEGETIGI WEF WTO XK Nghĩa đầy đủ Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á Tổ chức năng suất châu Á Cơ quan Kiểm dịch động thực vật Mỹ Công ty cổ phần thực phẩm xuất khẩu Bắc Giang Trung tâm Xúc tiến nhập khẩu từ các nước đang phát triển của Hà Lan Công ty cổ phần thực phẩm xuất khẩu Đồng Giao Doanh nghiệp Đồng bằng sông cửu long Liên minh Châu Âu Giá xuất khẩu hàng hóa tại cảng nước xuất khẩu Năng lực cạnh tranh quốc gia Thực hành nông nghiệp tốt cho trái cây tươi theo tiêu chuẩn quốc tế Hợp tác xã Hệ thống phân tích mối nguy hại và kiểm soát điểm tới hạn Viện Gây giống cây trồng của Trường đại học Los Banos Tổ chức Tiêu chuẩn quốc tế Trung tâm Xúc tiến Thương mại Đầu tư Thành phố Hồ Chí Minh Kết quả kinh doanh Khoa học công nghệ Công ty cổ phần chế biến thực phẩm xuất khẩu Kiên Giang Nhập khẩu Năng lực cạnh tranh Năng lực cạnh tranh tỉnh Trung tâm nghiên cứu và công nghệ sau thu hoạch Đánh giá nhanh có sự tham gia Phát triển nông thôn Đánh giá nhanh nông thôn Sản xuất kinh doanh Thực hành nông nghiệp tốt Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam Công ty cổ phần rau quả Tiền Giang Diễn đàn kinh tế thế giới Tổ chức thương mại thế giới Xuất khẩu Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… vi Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… vii DANH MỤC CÁC BẢNG STT Tên Bảng Trang 2.1 Diện tích và cơ cấu diện tích trái cây phân theo 7 vùng 2009-2011 29 2.2 Diện tích đất nông nghiệp và diện tích cây ăn trái các tỉnh 2010 36 2.3 Một số chỉ tiêu về tình hình cơ bản của các huyện nghiên cứu năm 2010 37 2.4 Một số chỉ tiêu cơ bản của xã nghiên cứu năm 2010 37 2.5 Số mẫu được chọn theo loại mẫu điều tra, sản phẩm nghiên cứu và tỉnh 41 3.1 Diện tích đất sản xuất cây ăn trái bình quân của một hộ 2010 47 3.2 Năng suất một số cây ăn trái bình quân của hộ năm 2010 47 3.3 Tỷ lệ sản phẩm trái cây đã được chứng nhận VietGAP các địa phương 48 3.4 Đánh giá của người tiêu dùng về chất lượng và mức độ an toàn vệ sinh thực phẩm của trái cây trong nước, năm 2011 3.5 49 Giá thành 1kg dứa, thanh long và chôm chôm được sản xuất ở một số tỉnh năm 2010 50 3.6 Giá bán sản phẩm trái cây của hộ năm 2010 51 3.7 Sản lượng, doanh thu, chi phí và lợi nhuận của hộ 2010 52 3.8 Số thương lái, số hộ, diện tích và sản lượng trái cây mà thương lái tiếp cận được theo từng loại trái cây 2010 53 3.9 Sản lượng thu mua của một thương lái tại các địa phương năm 2010 54 3.10 Chi phí và giá thanh cho 1 tấn sản phẩm theo loại trái cây năm 2010 55 3.11 Kết quả kinh doanh của một thương lái tại các địa phương năm 2010 57 3.12 Diện tích cây trái phân theo vùng nguyên liệu và nhóm công ty 2010 58 3.13 Số lượng và loại sản phẩm chế biến từ trái cây, theo các nhóm sản phẩm chế biến của các công ty năm 2010 59 3.14 Một số đặc điểm về dây chuyền chế biến trái cây của các công ty năm 2010 60 3.15 Sản lượng chế biến chính của các công ty năm 2010 61 3.16 Mức độ sử dụng công suất theo các dây chuyền chế biến của các công ty năm 2010 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 62 vii Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 3.17 viii Tỷ lệ sản phẩm của các công ty được cấp chứng chỉ về các tiêu chuẩn chất lượng năm 2010 63 3.18 Giá thành, giá bán sản phẩm dứa chế biến của các công ty năm 2010 65 3.19 Giá trị xuất khẩu của các công ty từ năm 2008 đến 2010, theo một số thị trường 3.20 Tỷ lệ diện tích cây ăn trái của hộ nằm trong quy hoạch và không nằm trong quy hoạch 2010 3.21 70 Số cán bộ của các công ty có ý kiến về chất lượng dịch vụ công tại các địa phương 2010 3.23 69 Thực trạng về cơ sở hạ tầng phục vụ cho sản xuất trái cây của các địa phương năm 2010 3.22 67 72 Điểm số và xếp hạng đánh giá về năng lực cạnh tranh của một số tỉnh năm 2006 và 2011 74 3.24 Chỉ số năng lực cạnh tranh của các tỉnh được VCCI xếp hạng 2011 74 3.25 Xếp hạng và điểm số về chỉ số NLCT quốc gia do tổ chức WEF xếp hạng năm 2006 và giai đoạn 2009 - 2012 75 3.26 Kim ngạch và giá nhập khẩu, giá bán một số loại trái cây năm 2011 79 3.27 Giá trị xuất khẩu trái cây qua các thị trường 2009-2011 81 3.28 Diện tích dứa, thanh long, chôm chôm của Việt Nam so với Thái Lan và Trung Quốc năm 2011 3.29 Ý kiến đánh giá của người tiêu dùng về chất lượng, mẫu mã trái cây của một số nước năm 2011 3.30 85 Năng suất và giá thành 1 số trái cây năm 2010 phân theo trình độ chuyên môn của chủ hộ 3.32 84 Giá bán một số sản phẩm dứa chế biến của Việt Nam và một số nước năm 2011 3.31 82 87 Năng suất và sản lượng 1 số trái cây phân theo các nhóm hộ có tình trạng kinh tế khác nhau 2010 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 87 viii Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 3.33 Năng suất và giá thành 1 số trái cây năm 2010 phân theo mức độ tham gia hoạt động khuyến nông của các hộ 3.34 88 Năng suất và giá thành, giá bán 1 số trái cây năm 2010 phân theo nguồn cung cấp giống khác nhau 3.35 ix 89 Năng suất và giá bán 1 số trái cây năm 2010 phân theo mức độ tham gia áp dụng VietGAP 90 3.36 Một số chỉ tiêu cơ bản của các thương lái trái cây năm 2010 90 3.37 Tỷ lệ đáp ứng vốn tự có so với nhu cầu của các thương lái, với tỷ lệ vốn vay theo các nguồn vốn khác nhau 2010 3.38 91 Tỷ lệ thương lái sở hữu các loại phương tiện vận chuyển ở các tỉnh năm 2010 92 3.40 Số lượng nợ phải trả và vốn chủ sở hữu của các công ty 2007 và 2010 94 3.41 Tỷ lệ số hộ tham gia liên kết theo lý do họ tham gia liên kết năm 2010 96 3.42 Tỷ lệ số hộ không tham gia liên kết và lý do không tham gia liên kết phân theo loại trái cây và các địa phương 2010 96 3.43 Các hình thức liên kết trong sản xuất trái cây tại các địa phương năm 2010 98 3.44 Năng suất và sản lượng trái cây năm 2010 ở các vùng được quy hoạch và chưa được quy hoạch 3.45 Tỷ lệ số người sản xuất trái cây đánh giá về chất lượng cơ sở hạ tầng của các địa phương năm 2010 3.46 101 Tỷ lệ các cán bộ của công ty có ý kiến đánh giá về sự phối kết hợp giữa chính quyền các cấp của các địa phương năm 2010 3.48 100 Tỷ lệ các cán bộ công ty có ý kiến đánh giá về năng lực cán bộ cung cấp dịch vụ công tại các địa phương năm 2010 3.47 99 102 Tỷ lệ cán bộ các địa phương có ý kiến đề xuất chính sách về đất sản xuất 2010 103 3.49 Tỷ lệ cán bộ các địa phương có ý kiến đề xuất về chính sách đầu tư công 105 3.50 Tỷ lệ cán bộ của các địa phương có ý kiến đề xuất về liên kết sản xuất, kinh doanh Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 107 ix Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 3.51 x Tỷ lệ cán bộ của các địa phương có ý kiến đề xuất về các chính sách thuế và hàng rào kỹ thuật 109 3.52 Nguồn lực của tổng công ty rau quả nông sản Việt Nam năm 2010 110 3.53 Kết quả sản xuất kinh doanh của Tổng công ty rau quả nông sản Việt Nam giai đoạn 2008-2010 3.54 111 Tỷ lệ số ý kiến đánh giá của người tiêu dùng trái cây theo nguồn cung và loại sản phẩm ở một số địa phương năm 2011 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 113 x Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… xi DANH MỤC SƠ ĐỒ VÀ ĐỒ THỊ STT 1.1 Tên sơ đồ Trang Mối liên quan giữa năng lực cạnh tranh ngành với năng lực cạnh tranh sản phẩm, các tổ chức kinh tế, tỉnh và quốc gia 11  2.1 Khung phân tích nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 34  3.1 Kênh tiêu thụ sản phẩm trái cây chế biến của các doanh nghiệp 66 STT Tên đồ thị Trang 3.1 Kim ngạch nhập khẩu trái cây vào Việt Nam qua các năm 77  3.2 Kim ngạch xuất khẩu trái cây của Việt nam qua các năm 80  3.3 Năng suất một số cây trái của Việt Nam và một số nước năm 2010 83  3.4 Giá bán một số loại trái cây tươi tại thị trường các nước năm 2011 85  Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… xi 1 MỞ ĐẦU 1 Tính cấp thiết của đề tài Hội nhập kinh tế quốc tế đã trở thành một trong những xu thế lớn của thời đại phát triển kinh tế theo cơ chế thị trường, ảnh hưởng mạnh mẽ và sâu rộng tới tất cả các quốc gia trên thế giới. Đứng trước thực tế này, các quốc gia đều phải nỗ lực đổi mới, nhận thức đầy đủ về hội nhập kinh tế quốc tế, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế thương mại. Vì vậy hoạt động kinh doanh của mỗi quốc gia nói chung, mỗi ngành hàng trong quốc gia đó nói riêng ngày càng được mở rộng dưới nhiều hình thức. Trong quá trình đó, Việt Nam đã xây dựng và thực hiện chiến lược phát triển ngành trái cây trong bối cảnh kinh tế hội nhập (Bộ nông nghiệp và phát triển nông thôn, 2007). Tuy nhiên, trong quá trình sản xuất và kinh doanh của ngành trái cây nước ta cũng gặp không ít khó khăn và thách thức như sau: Trước hết là nguy cơ mất dần thị phần trong nước. Hiện nay trái cây của nước ngoài như Trung Quốc, Thái Lan đang tràn vào Việt Nam ngày một lớn và đa dạng sản phẩm, bởi vì sản phẩm trái cây của họ có chất lượng cao, mẫu mã đẹp, giá thành hạ hơn sản phẩm của chúng ta. Sau nữa là khả năng khó chiếm lĩnh được thị phần trái cây ở nước ngoài, khó khăn này được thể hiện ở sáu vấn đề sau: Một là, diện tích canh tác trái cây của nước ta vẫn còn manh mún, chưa theo sát với yêu cầu thực tế của thị trường cho phát triển bền vững. Chính điều này đã làm cho giá thành sản phẩm cao do năng suất thấp, chất lượng giảm, không ổn định về số lượng lẫn chất lượng, thiếu an toàn và gây tổn thất rất lớn cho nông dân và doanh nghiệp. Đồng thời, trái cây của ta khó có khả năng cạnh tranh được với Trung Quốc, Thái lan, Philippines, Indonesia … Hai là, về chất lượng trái cây, các nhà nhập khẩu đòi hỏi tính an toàn và chất lượng của sản phẩm ngày càng cao, dư lượng hóa chất không vượt mức cho phép, nông dân sản xuất trái cây phải thực hiện quy trình nông nghiệp tốt (GAP). Ba là, trái cây Việt Nam rất đa dạng và phong phú về chủng loại, tuy nhiên khi gia nhập WTO mặt hàng này sẽ gặp nhiều sức cản lớn do nguồn nguyên liệu Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 1 2 Bốn là, các doanh nghiệp trong nước không tập trung vào lợi thế sản phẩm nguyên liệu của mình mà cạnh tranh nhau trên sân nhà. Việc tranh mua, tranh bán làm ảnh hưởng đến xuất khẩu cũng rất lớn, gây thiệt hại cho nông dân và cho chính các doanh nghiệp. Năm là, hệ thống cơ sở hạ tầng như cảng biển, đường giao thông chưa phát triển, công nghệ lạc hậu cũng ảnh hưởng đến hầu hết các doanh nghiệp xuất khẩu trong nước, trong đó có ngành trái cây. Sáu là, trình độ quản lý của một số công ty sản xuất kinh doanh trái cây chưa đáp ứng được đòi hỏi thực tiễn khi tham gia hội nhập. Từ những lý do ở trên đã dẫn đến một số doanh nghiệp sản xuất, thu mua và chế biến trái cây đã gặp phải không ít khó khăn trong cơ chế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế. Có doanh nghiệp bị phá sản hoặc giải thể hoặc chuyển sang kinh doanh mặt hàng khác. Có nhiều tác giả ở Việt Nam, đã tiến hành nghiên cứu về kinh tế trái cây từ trước đến nay, như Đinh Đức Huấn (2001), Đoàn Hồng Lê (2008), Nguyễn Thị Tân Lộc (2002), Trương Đức Lực (2004), Hoàng Tuyết Minh và cộng sự (2000), Hà Thị Ngọc Oanh (2004). Trong đó phải kể đến hai nghiên cứu của Viện Chính sách và Chiến lược Phát triển nông nghiệp và nông thôn về Tổng quan ngành rau quả Việt Nam thực hiện năm 2005 và Ngành hàng trái cây Việt Nam thực hiện năm 2007. Hai nghiên cứu này đã tổng quan được sự phát triển của ngành trái cây, tình hình tiêu thụ sản phẩm trong nước, tác động của chi tiêu và giá đối với cầu trái cây, tình hình xuất khẩu trái cây thời gian qua. Nghiên cứu của Cục Xúc tiến Thương mại Bộ Công thương về Chiến lược xuất khẩu rau quả Việt Nam giai đoạn 2010-2015 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 2 3 2 Mục tiêu nghiên cứu của đề tài a) Mục tiêu Chung Trên cơ sở đánh giá thực trạng của ngành trái cây và đưa ra những giải pháp chủ yếu để nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây Việt Nam. b) Mục tiêu cụ thể - Góp phần hệ thống hóa và phát triển cơ sở lý luận, thực tiễn về nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây. - Đánh giá được thực trạng năng lực cạnh tranh của ngành trái cây Việt Nam, phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của ngành trái cây. - Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây Việt Nam. 3 Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu a) Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án này là các vấn đề liên quan đến nâng cao năng lực cạnh tranh ngành trái cây Việt Nam, bao gồm hai lĩnh vực chủ yếu sau: Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 3 4 b) Phạm vi nghiên cứu Do giới hạn về thời gian, nguồn lực và các điều kiện nghiên cứu, để đánh giá được thực trạng và đề xuất giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây, nghiên cứu này tập trung vào một số sản phẩm sản xuất ở một số vùng đại diện và trong thời gian xác định. - Về sản phẩm, cụm từ “ngành trái cây” bao gồm nhiều loại sản phẩm trái cây. Nghiên cứu này chỉ tập trung vào một số loại trái cây như dứa, thanh long và chôm chôm là các sản phẩm có diện tích lớn, đặc trưng cho thế mạnh về cây ăn quả nhiệt đới của Việt Nam, vừa tiêu dùng nội địa lại vừa xuất khẩu. - Về không gian, nghiên cứu này thu thập thông tin ở 8 đại diện, thuộc 7 tỉnh bao gồm: Ninh Bình, Tiền Giang, Kiên Giang, Bình Thuận, Long An, Tiền Giang và Đồng Nai (Riêng tỉnh Tiền Giang gồm có 2 địa phương). Đây là các địa phương đại diện cho ngành trái cây của Việt Nam. - Về thời gian, số liệu và thông tin phản ánh trong nghiên cứu này chủ yếu giai đoạn 2009-2011. 4 Những đóng góp mới của Luận án a) Những đóng góp về lý luận và học thuật Luận án đã hệ thống hoá được cơ sở lý luận, thực tiễn và khung lý thuyết về năng lực cạnh tranh, nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây. Năng lực cạnh tranh của ngành trái cây là tổng hoà năng lực cạnh tranh của sản phẩm, của tổ chức kinh tế (hộ, doanh nghiệp, hợp tác xã...) tham gia sản xuất, chế biến và thương mại sản phẩm trái cây và năng lực cạnh tranh của địa phương (xã, huyện, tỉnh và quốc gia) trong việc cung cấp các dịch vụ công và hành chính công cho các tổ chức kinh tế sản xuất kinh doanh trái cây. Năng lực cạnh tranh của ngành trái cây, bao gồm năng lực cạnh Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 4 5 b) Những đóng góp về thực tiễn Luận án đã phân tích và đánh giá thực trạng năng lực cạnh tranh của ngành trái cây Việt Nam, ở khu vực tư nhân (hộ sản xuất trái cây, thương lái, doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu) ở khu vực công (đầu tư công, dịch vụ công). Luận án đã chỉ ra rằng trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập, làm tốt đầu tư công (công tác quy hoạch, xây dựng vùng nguyên liệu, thuỷ lợi, giao thông, điện..) thực hiện tốt dịch vụ công (khuyến nông, khuyến công và cấp phép kinh doanh, quản lý nhà nước trong sản xuất trái cây, thực hiện tốt các chính sách (đất đai, đầu tư, liên kết, xuất nhập khẩu..) để tạo môi trường thuận lợi cho hộ sản xuất trái cây, thương lái và doanh nghiệp chế biến phát triển sản xuất trái cây theo tín hiệu thị trường là các giải pháp cơ bản để nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây của Việt Nam. Luận án là cơ sở để các nhà hoạch định chính sách và các nhà quản lý nhất là các địa phương, Tổng Công ty rau quả nông sản Việt Nam, Hiệp hội rau quả Việt Nam tham khảo, đề xuất có các giải pháp phù hợp để nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây trong thời gian tới. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 5 6 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÀNH TRÁI CÂY VIỆT NAM 1.1 Cơ sở lý luận về năng lực cạnh tranh của ngành trái cây và nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây 1.1.1 Khái niệm, bản chất và nội hàm về năng lực cạnh tranh và nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành trái cây Trước khi thảo luận khái niệm, bản chất của năng lực cạnh tranh của ngành trái cây, chúng ta thảo luận thế nào là cạnh tranh, năng lực cạnh tranh, cạnh tranh ngành, năng lực cạnh tranh ngành, từ đó đi đến thảo luận năng lực cạnh tranh của ngành trái cây. 1.1.1.1 Cạnh tranh Cạnh tranh là một khái niệm rất phổ biến của kinh tế, là một đặc trưng của nền sản xuất hàng hoá. Cạnh tranh, hiểu theo nghĩa khái quát, là sự ganh đua giữa những người theo đuổi cùng mục đích nhằm đánh bại đối thủ và giành cho mình lợi thế nhiều nhất. Theo ý nghĩa kinh tế, cạnh tranh là quá trình kinh tế mà trong đó các chủ thể kinh tế ganh đua, tìm mọi biện pháp (cả nghệ thuật kinh doanh lẫn thủ đoạn) để đạt được mục tiêu kinh tế chủ yếu của mình như chiếm lĩnh thị trường, tối đa hoá lợi ích, nâng cao vị thế... trên bình diện toàn nền kinh tế, cạnh tranh có vai trò thúc đẩy kinh tế phát triển. Cạnh tranh khiến cho các nguồn lực được phân bổ một cách hiệu quả nhất thông qua việc kích thích các doanh nghiệp sử dụng tối ưu các nguồn lực, hạn chế các méo mó của thị trường, góp phần phân phối lại thu nhập và nâng cao phúc lợi xã hội. Về phía doanh nghiệp, bằng sự hấp dẫn của lợi nhuận từ việc đi đầu về chất lượng, mẫu mã cũng như áp lực phá sản, cạnh tranh buộc các doanh nghiệp luôn cải tiến phương thức sản xuất, nâng cao trình độ công nghệ, đổi mới tổ chức, quản lý để thích ứng với những biến động của thị trường. Nâng cao năng lực cạnh tranh đã trở thành tiền đề, động lực và mục tiêu theo đuổi liên tục trong suốt quá trình phát triển doanh nghiệp. Về phía người Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 6 7 tiêu dùng, cạnh tranh tạo ra sự lựa chọn rộng rãi hơn về chủng loại, chất lượng, giá cả, mẫu mã của hàng hoá và dịch vụ. Cạnh tranh bảo đảm rằng cả người sản xuất lẫn người tiêu dùng không thể áp đặt giá cả một cách tuỳ tiện. Với khía cạnh đó, cạnh tranh là yếu tố điều tiết thị trường và lành mạnh hoá các mối quan hệ xã hội. Cạnh tranh thúc ép các doanh nghiệp mở rộng, tìm kiếm thị trường với mục đích như tiêu thụ, đầu tư, huy động vốn, lao động, công nghệ, quản lý… trên thị trường thế giới. Thông qua cạnh tranh quốc tế, các doanh nghiệp thấy được những lợi thế so sánh cùng những yếu kém của mình để hoàn thiện và phát triển. Như vậy, cạnh tranh cũng như các quy luật, hiện tượng kinh tế, xã hội khác chỉ xuất hiện và phát triển khi có các điều kiện như nhu cầu cạnh tranh, môi trường cạnh tranh và vận hành tốt khi có môi trường cạnh tranh hiệu quả (M. Porter and K. Ketels, 2008). Ngoài ra, ở mỗi thời kỳ lịch sử khác nhau thì quan niệm và nhận thức về cạnh tranh là khác nhau và phạm vi cũng như cấp độ cũng khác nhau. Xét theo hướng tiếp cận nội dung của nghiên cứu này, khái niệm cạnh tranh có thể được quan niệm như sau: Cạnh tranh là một quá trình tranh đấu mà trong đó, các chủ thể kinh tế chủ động ganh đua nhau, tìm mọi biện pháp (kể cả nghệ thuật lẫn thủ đoạn kinh doanh) để đạt được mục tiêu kinh tế chủ yếu của mình như: hướng đến vị thế thống lĩnh thị trường, tạo dựng lòng tin tưởng của khách hàng, cũng như đảm bảo tiêu thụ có lợi nhất. Mục đích cuối cùng của các chủ thể kinh tế trong quá trình cạnh tranh là tối đa hoá lợi ích: đối với người kinh doanh là lợi nhuận, còn đối với người tiêu dùng là tối đa hoá độ thoả dụng, đối với các quốc gia là người dân được hưởng cuộc sống ấm no, hạnh phúc, an toàn, khoẻ mạnh lâu dài và bền vững so với người dân của quốc gia khác. 1.1.1.2 Năng lực cạnh tranh Có nhiều tác giả như M. Porter (1985, 1998, 1990a, 1990b), M. Porter và K. Ketels, 2008) đã thảo luận năng lực cạnh tranh. Các tác giả trên đã chỉ ra năng lực cạnh tranh là khả năng của một tổ chức đưa sản phẩm dịch vụ ra thị trường có tính ưu việt hơn với tổ chức hay đơn vị khác cung cấp cùng chủng loại sản phẩm hay dịch vụ. Năng lực cạnh tranh thể hiện ở nhiều nội dung như chất lượng, chủng loại Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 7 8 sản phẩm, mức độ đáp ứng nhu cầu, khả năng, tiếp cận thị trường và tiếp cận người tiêu dùng. Trên phương diện tổ chức sản xuất, năng lực cạnh tranh thể hiện tính hơn hẳn về nguồn lực (nhân lực, công nghệ, tài chính, các tài nguyên khác). Tuy vậy, Micheal Porter là người có quan điểm rõ nét nhất. Theo M. Porter (1990a và 1990b), năng lực cạnh tranh là khả năng của một tổ chức kinh tế, một địa phương hay một quốc gia có thể cạnh tranh trên thị trường về một loại sản phẩm hay dịch vụ nào đó, thể hiện ưu thế của tổ chức kinh tế, một địa phương hay một quốc gia trong việc đáp ứng một cách bền vững và lâu dài nhu cầu của khách hàng về sản phẩm hay dịch vụ đó, tổng hoà các yếu tố kỹ thuật, công nghệ, tổ chức và quản lý trong việc cung cấp các sản phẩm hay dịch vụ trên thị trường. Tác giả Đinh Văn Ân (2004) còn chỉ rõ năng lực cạnh tranh cao cho phép tổ chức kinh tế tồn tại và phát triển được trên thị trường. Thông thường, năng lực cạnh tranh được chia thành năng lực cạnh tranh sản phẩm, năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, năng lực cạnh tranh tỉnh hay vùng, năng lực cạnh tranh quốc gia và năng lực cạnh tranh của ngành (M. Porter and K. Ketels, 2008). Năng lực cạnh tranh sản phẩm thể hiện năng lực của doanh nghiệp có sự ưu việt khi đưa ra thị trường một sản phẩm hay dịch vụ (M. Porter, 1990b). Sự ưu việt này thể hiện ở sự tốt hơn về chất lượng, phù hơn về nhu cầu khách hàng, lớn hơn về quy mô và thị phần, cạnh tranh hơn về giá bán (Đỗ Kim Chung, 2010). Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp là khả năng của doanh nghiệp trong việc cung cấp một số loại sản phẩm và dịch vụ có năng lực cạnh tranh ra thị trường. Khả năng của doanh nghiệp thể hiện ở năng lực sản xuất, trình độ công nghệ, chất lượng nguồn nhân lực, trình độ tổ chức sản xuất, khả năng đổi mới sản phẩm, chiến lược sản phẩm, khả năng điều chỉnh sự thay đổi trên thị trường của doanh nghiệp. Doanh nghiệp có năng lực cạnh tranh thì tất yếu có sản phẩm cạnh tranh. Các doanh nghiệp đóng trên một địa bàn xác định và có vai trò lớn trong phát triển kinh tế của một địa phương. Năng lực cạnh tranh tỉnh là chỉ số thể hiện môi trường cạnh tranh của tỉnh trong nền kinh tế thị trường so với các tỉnh, thành phố khác ở một quốc gia trên 9 phương diện: Chi phí gia nhập thị trường; các vấn đề đất đai cho các tổ chức kinh tế - sản xuất kinh Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Kinh tế…….. ……………………… 8