Tài liệu Nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh thanh hóa

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƢ VIỆN CHIẾN LƢỢC PHÁT TRIỂN Lƣơng Tất Thắng NÂNG CAO HIỆU QUẢ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP Ở MIỀN NÚI TỈNH THANH HÓA Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9310105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS. TSKH Lê Du Phong 2. TS Kim Quốc Chính HÀ NỘI- Năm 2020 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án Nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của cá nhân tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là do tác giả thực hiện. Các tài liệu, số liệu, kết quả nghiên cứu của các tổ chức, cá nhân khác được tham khảo, sử dụng, trích dẫn trong luận án đều đã được ghi rõ nguồn gốc một cách trung thực. Tôi xin chịu trách nhiệm về những nội dung đã cam đoan ở trên. Tác giả luận án Lƣơng Tất Thắng ii LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cố GS. TSKH. Lê Du Phong và TS. Kim Quốc Chính đã trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ tôi tận tình trong suốt quá trình nghiên cứu, hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn ông Viện trưởng Viện Chiến lược phát triển, Ban lãnh đạo Viện, các đơn vị hữu trách cùng tất cả các nhà khoa học, bạn đồng nghiệp đã ủng hộ, giúp đỡ tôi về mọi mặt trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn các cơ quan, đơn vị ở tỉnh Thanh Hóa đã ủng hộ, giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè đã động viên, chia sẻ và khuyến khích tôi hoàn thành luận án. Tác giả luận án Lƣơng Tất Thắng iii DANH MỤC CHỮ VẾT TẮT CN : Công nghiệp CHDCND : Cộng hòa dan chủ nhân dân GDP : Tổng sản phẩm quốc nội GTSX : Giá trị sản xuất GTGT : Giá trị gia tăng GRDP : Tổng sản phẩm trên địa bàn OECD : Tổ chức hợ tác và phát triển kinh tế NCKH : Nghiên cứu khoa học HQ : hiệu quả KKT : Khu kinh tế EU : Liên minh châu Âu ICOR : Chỉ số suất đầu tư cần thiết để tạo ra một đơn vị giá trị tăng thêm HTX : Hợp tác xã HQ : Hiệu quả MNTH : miền núi Thanh Hóa QLNN : Quản lý nhà nước PA : Phương án SX : Sản xuất SWOT : Mô hình phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức TS : Tổng số Tp : Thành phố iv DANH MỤC BẢNG, BIỂU, HÌNH VẼ Danh mục bảng Bảng 1.1: Phân biệt hệ sinh thái tự nhiên và hệ sinh thái nông nghiệp. ................... 14 Bảng 1.2: Một số chỉ tiêu hiệu quả phát triển một số hệ thống nông lâm kết hợp ở huyện Võ Nhai tỉnh Thái Nguyên ............................................................................ 28 Danh mục biểu Biểu 1.4: Tiếp cận phân tích hiệu quả phát triển chăn nuôi bò thịt ở Việt Nam ...... 30 Biểu 1.5: Một số chỉ tiêu của các doanh nghiệp sản xuất đường ở các tỉnh Bắc Trung Bộ và bình quân cả nước ............................................................................... 35 Biểu 1.6: ICOR của Việt Nam qua các giai đoạn ..................................................... 36 Biểu 3.1: Dự báo nhu cầu nông sản thực phẩm vào 2025* ...................................... 83 Biểu 3.2: So sánh một số chỉ tiêu về cây trồng của Thanh Hóa so với các tỉnh trong cả nước vào năm 2018 .............................................................................................. 86 Biểu 3.3: Tổng hợp các hiện tượng thời tiết, khí hậu chủ yếu và thiệt hại qua các năm ........................................................................................................................... 86 Biểu 3.4: Dân số nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ...................................... 87 Biểu 3.5: Một số chỉ tiêu về phát triển nông nghiệp ở miền núi Thanh Hóa ........... 88 Biểu 3.6: Một số nông sản chính của miền núi tỉnh Thanh Hóa .............................. 89 Biểu 3.7: Tỷ lệ hộ nghèo ở miền núi tỉnh Thanh Hóa .............................................. 90 Biểu 3.8: Một số chỉ tiêu chủ yếu về hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ......................................................................................................... 94 Biểu 3.9: Hiệu quả trồng trọt theo tiểu vùng ở miền núi Thanh Hóa ....................... 95 Biểu 3.10: Hiệu quả trồng một số cây trồng ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ................ 96 Biểu 3.11: Cơ cấu sử dụng đất ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ..................................... 99 Biểu 3.12: Tỷ trọng nông nghiệp trong tổng nền kinh tế ở miền núi Thanh Hóa .. 100 Biểu 3.14: Tỷ trọng giá trị gia tăng trong tổng giá trị sản xuất nông nghiệp ở miền núi Thanh Hóa ........................................................................................................ 105 Biểu 3.14: Đóng góp của các ngành vào gia tăng gía trị sản xuất nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn 2011-2018 ............................................ 105 Biểu 3.15: Tỷ trọng giá trị nông sản hàng hóa của nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa .............................................................................................................. 106 v Biểu 3.16: Đầu tư phát triển nông nghiệp giai đoạn 2011-2018 ở miền núi Thanh Hóa.......................................................................................................................... 108 Biểu 4.1: Tổng hợp các hiện tượng biến đổi khí hậu và thiên tai qua các năm ..... 117 Biểu 4.2: Một số mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của miền núi Thanh Hóa .... 119 Biểu 4.3: Dự báo một số nông sản chủ yếu ở miền núi Thanh Hóa ....................... 120 Biểu 4.4: Dự báo gía trị sản xuất nông nghiệp nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa.......................................................................................................................... 121 Biểu 4.5: Dự báo giá trị gia tăng nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ........... 122 Biểu 4.6: Cơ cấu sử dụng đất của 3 tiểu vùng năm 2025 ....................................... 123 Biểu 4.7: Dự báo cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp ở miền núi Thanh Hóa ........... 126 Biểu 4.8: Dự báo cơ cấu sử dụng lao động nông nghiệp ở miền núi Thanh Hóa .. 127 Biểu 4.9: Dự kiến đối tác đầu tư phát triển nông nghiệp Thu hút vào miền núi tỉnh Thanh Hóa .............................................................................................................. 131 Biểu 4.10: Dự báo đầu tư phát triển nông nghiệp ở miền núi Thanh Hóa ............. 132 Biểu 4.11: Dự báo phát triển doanh nghiệp và doanh nhân ngoài khu vực nông nghiệp ..................................................................................................................... 133 Biểu 4.12: Dự báo nhu cầu đào tạo của miền núi Thanh Hóa ................................ 134 Biểu 4.13: Dự báo nhu cầu đào tạo nhân lực theo ngành của miền núi ................. 135 Biểu 4.14 Dự báo phát triển các hình thức tổ chức sản xuất nông nghiệp theo lãnh thổ ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ............................................................................... 140 Biểu 4.15: Dự báo một số chỉ tiêu hiệu quả phát triển nông nghiệp đến 2025 ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ................................................................................................. 145 Danh mục hình vẽ Hình 1: Sơ đồ Khung nghiên cứu của luận án ............................................................ 5 Hình 1.1: Quan hệ tương tác giữa ba khối ngành trong nền kinh tế ........................ 15 Hình 1.2: Phân bố các hệ thống sinh thái nông-lâm nghiệp theo địa hình ............... 19 Hình 1.3: Chuỗi giá trị sản xuất đường mía ............................................................. 31 Hình 2.1: Cấu trúc sản xuất nông nghiệp miền núi .................................................. 46 Hình 2.2: Sơ đồ chuỗi giá trị sản xuất nông nghiệp sẽ ứng dụng ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ................................................................................................................ 48 vi Hình 2.3: Sơ đồ Tổ hợp nông – công nghiệp sẽ ứng dụng vàonghiên cứu phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa .................................................................. 49 Hình 2.4: Quan hệ hữu cơ giữa các khía cạnh của hiệu quả phát triển nông nghiệp ...... 51 Hình 2.5: Hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi và chia sẻ lợi ích cho những người liên quan trực tiếp........................................................................................... 53 Hình 2.6: Quan hệ giữa hiệu quả phát triển nông nghiệp với hiệu quả của các ngành và của cả nền kinh tế................................................................................................. 56 Hình 2.7: Các yếu tố ảnh hưởng tới hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi ........ 58 Hình 2.8: Sơ đồ tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ......................................................... 64 Hình 2.9: Sơ đồ hợp tác xã nông nghiệp trong hệ thống hợp tác xã ........................ 66 Hình 4.1: Lựa chọn thị trường tiêu thụ nông sản của miền núi Thanh Hóa ........... 118 Bản đồ hành chính tỉnh Thanh Hóa .................................................................... 80 vii MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................... 1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................... 3 2.1. Mục tiêu nghiên cứu.................................................................................... 3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu chủ yếu .................................................................... 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 4 3.1. Đối tượng nghiên cứu.................................................................................. 4 3.2. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 4 4. Khung nghiên cứu ................................................................................................ 5 5. Quan điểm, phƣơng pháp tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu..................... 6 5.1. Quan điểm nghiên cứu ................................................................................ 6 5.2. Phương pháp tiếp cận nghiên cứu .............................................................. 6 5.3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 7 6. Những đóng góp mới của luận án ....................................................................... 9 7. Kết cấu của luận án ............................................................................................ 10 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN HIỆU QUẢ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP ............................................. 12 1.1. Tổng quan về phát triển nông nghiệp trong bối cảnh toàn cầu hóa và kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa .......................................................... 12 1.2. Tổng quan về hiệu quả phát triển nông nghiệp ............................................ 23 1.2.1.Về hiệu quả phát triển kinh tế - xã hội ................................................... 23 1.2.2. Về hiệu quả phát triển nông nghiệp ...................................................... 26 1.3. Tổng quan về các yếu tố ảnh hƣởng đến hiệu quả phát triển nông nghiệp 37 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP Ở MIỀN NÚI VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN................. 41 2.1. Cơ sở lý luận về nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi .... 41 2.1.1. Nông nghiệp miền núi trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu ....................................... 41 2.1.1.1. Nông nghiệp miền núi ....................................................................... 41 2.1.1.2. Phát triển nông nghiệp miền núi trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ ngh , to n uh v iến đổi khí hậu ...... 42 viii 2.1.2. Hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi ........................................ 51 2.1.2.1. Quan niệm, bản chất v ý ngh hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi .......................................................................................................... 51 2.1.2.2. Nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi ..................... 55 2.1.2.3. Quan hệ giữa hiệu quả phát triển nông nghiệp và hiệu quả phát triển kinh tế- xã hội ở miền núi ............................................................................... 56 2.1.3. Yếu tố ảnh hưởng tới hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi .... 57 2.1.4. Đánh gía hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi ........................ 68 2.1.4.1. Ý ngh ủa việ đánh giá hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi ................................................................................................................... 68 2.1.4.2. Chỉ tiêu đánh giá hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi ........ 69 2.1.4.3. Phân tích nguyên nhân của tình trạng hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi ........................................................................................... 73 2.2. Kinh nghiệm thực tiễn về nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi ............................................................................................................................. 74 2.2.1. Từ thực tiễn trong nước ......................................................................... 75 2.2.2. Từ thực tiễn nước ngoài ......................................................................... 76 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG HIỆU QUẢ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP Ở MIỀN NÚI TỈNH THANH HÓA GIAI ĐOẠN 2010-2018................................. 79 3.1. Một số thuận lợi và khó khăn ảnh hƣởng đến hiệu quả phát triển nông nghiệp miền núi tỉnh Thanh Hóa .......................................................................... 79 3.1.1. Khái quát địa bàn nghiên cứu ................................................................ 79 3.1.2. Yếu tố thuận lợi và khó khăn, hạn chế ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ................................................................. 82 3.1.2.1. Yếu tố thuận lợi để phát triển nông nghiệp ....................................... 82 3.1.2.2. Yếu tố h h n, hạn chế chủ yếu đối với phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ................................................................................ 84 3.2. Thực trạng hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa 87 3.2.1. Khái quát tình hình phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa .................................................................................................................... 87 3.2.2. Đánh giá hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ........................................................................................................................... 91 ix 3.2.2.1. Nhận định tổng quát về hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi Thanh Háo ...................................................................................................... 92 3.2.2.2. Đánh giá ụ thể hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ...................................................................................................... 93 3.2.3. Nguyên nhân của thành công và của hạn chế, yếu kém ...................... 97 3.2.3.1. Nguyên nhân của thành công ............................................................ 97 3.2.3.2. Nguyên nhân của hạn chế ................................................................. 98 CHƢƠNG 4: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP Ở MIỀN NÚI TỈNH THANH HÓA ĐẾN 2025 ................................ 116 4.1. Bối cảnh và định hƣớng phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh hóa đến 2025 .......................................................................................................... 116 4.1.1. Bối cảnh và khả năng thị trường nông sản của miền núi tỉnh Thanh Hóa .................................................................................................................. 116 4.1.1.1. Bối cảnh trong nước và quốc tế đối với phát triển nông nghiệp theo hướng hàng hóa, giá trị gi t ng o ........................................................... 116 4.1.1.2. Bối cảnh biến đổi khí hậu ................................................................ 116 4.1.1.3. Khả n ng thị trường: ....................................................................... 117 4.1.2. Định hướng phát triển kinh tế - xã hội chung của miền núi và những vấn đề đặt ra đối với phát triển nông nghiệp ................................................. 118 4.1.2.1. Mục tiêu phát triển chung của miền núi tỉnh Thanh Hóa ............... 118 4.1.2.2. Những vấn đề đặt r đối với phát triển nông nghiệp miền núi tỉnh Thanh Hóa .................................................................................................... 119 4.1.3. Phương hướng phát triển nông nghiệp miền núi tỉnh Thanh Hóa ... 120 4.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa ............................................................................................................. 124 4.2.1. Giải pháp số 1: Nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với nông nghiệp miền núi .............................................................................................. 124 4.2.1.1. Phối hợp chặt chẽ với chính quyền trung ương để phát huy tác dụng của chính sách phát triển nông nghiệp quốc gia ......................................... 124 4.2.1.2. Phát huy tốt vai trò chính quyền tỉnh .............................................. 125 4.2.2. Giải pháp số 2: Tổ chức sản xuất nông nghiệp miền núi theo hướng hiện đại ............................................................................................................ 136 x 4.2.2.1. Hình thành một số chuỗi giá trị sản xuất n ng sản ........................ 136 4.2.2.2. Phát triển các tổ hợp nông - công nghiệp theo hướng công nghiệp hóa ................................................................................................................ 138 4.2.2.3. hát triển á hu n ng nghiệp ứng dụng ng nghệ o .............. 138 4.2.2.4.. hát triển iên đo n hợp tá x g n với h nh th nh hệ thống á hợp tá x n ng nghiệp v 4.2.2.5. hát triển á hợp tá x ị h vụ n ng nghiệp......................... 139 h nh sản xuất trên đất ố g n với kết hợp nông - lâm nghiệp............................................................................................................ 140 4.2.3. Giải pháp số 3: Phát triển kết cấu hạ tầng kỹ thuật đáp ứng yêu cầu phát triển nông nghiệp nói riêng và phát triển kinh tế - xã hội nói chung của miền núi tỉnh hanh óa ............................................................................... 141 4.2.3.1. Hoàn chỉnh hệ thống giao thông vận tải ......................................... 141 4.2.3.2. Hoàn chỉnh hệ thống cung cấp điện ................................................ 143 4.2.3.3. Phát triển hệ thống chợ nông sản và sàn nông sản ........................ 144 4.2.3.4. Phát triển hệ thống Trung tâm dạy nghề và mạng lưới trường học nội trú ho on e đồng bào dân tộc thiểu số.................................................... 144 4.3. Đánh giá tổng quát và kiến nghị .................................................................. 144 4.3.1. Đánh giá khả năng hiệu quả phát triển nông nghiệp miền núi đến 2025 ......................................................................................................................... 145 4.3.2. Một số kiến nghị ................................................................................... 146 KẾT LUẬN CHUNG CỦA LUẬN ÁN ............................................................... 147 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................ 149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ............................. 156 PHỤ LỤC 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hiệu quả phát triển nông nghiệp của miền núi được hiểu như thế nào và đánh giá nó ra sao? Đây là những vấn đề chưa được làm rõ một cách thấu đáo. Ở Việt Nam cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu khoa học nào, nhất là dưới dạng luận án tiến sĩ đề cập một cách thỏa đáng về vấn đề nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp đối với cấp tiểu vùng (hay khu vực) miền núi của một tỉnh; đặc biệt chưa có công trình nghiên cứu về nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa nên vấn đề này cần được làm rõ về mặt lý luận. Về mặt thực tiễn càng có nhu cầu phải nghiên cứu vấn đề nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa nói riêng và của các tỉnh thuộc miền núi nói chung. Cụ thể là: - Trong những năm vừa qua thiên tai do biến đổi khí hậu tác động tiêu cực tới phát triển nông nghiệp ở miền núi Thanh Hóa kết hợp với việc một số cây trồng chủ lực truyền thống (mía, lúa,…) đã tăng năng suất tới hạn nên hiệu quả phát triển nông nghiệp giảm nhiều. Theo Niên giám thống kê năm 2018 của tỉnh Thanh Hóa, GRDP bình quân đầu người của vùng nông thôn chỉ bằng khoảng 38-40% mức trung bình của tỉnh; đời sống của đa số người nông dân còn nhiều khó khăn. Trong những năm gần đây ở Thanh Hóa, tình trạng người dân ở các vùng nông thôn kéo ra đô thị (thành phố Thanh Hóa, Sầm Sơn,…) để kiếm việc làm và thu nhập ngày một nhiều đã gây ra những vấn đề phức tạp, bất ổn về an sinh, trật tự xã hội ở các đô thị. Vì vậy, để phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh một cách có hiệu quả và bền vững nhất thiết phải có được sự ổn định chung trên phạm vi toàn tỉnh. Để đạt được điều đó phải nâng cao đời sống của người dân nông thôn (nhất là ở khu vực miền núi) bằng cách phát triển kinh tế nói chung và phát triển nông nghiệp nói riêng một cách mạnh mẽ và có hiệu quả hơn. - Cũng theo thống kê 2018 của tỉnh, vùng miền núi tỉnh Thanh Hóa có tiềm năng lớn để phát triển kinh tế. Miền núi Thanh Hóa có biên giới với CHDCND Lào dài khoảng 192 km; là vùng đầu nguồn của hệ thống sông suối của tỉnh; có diện tích tự nhiên khoảng 85,16 vạn ha (8.516 km2 chiếm khoảng 76,5% diện tích toàn tỉnh). Ở miền núi tỉnh Thanh Hóa, riêng diện tích đất lâm nghiệp có tới khoảng 51 vạn ha (chiếm khoảng 60%), đất nông nghiệp đang sử dụng khoảng 12 vạn ha (chiếm 2 khoảng 14% so diện tích tự nhiên, bình quân khoảng 1200 m2/người, cao khoảng gấp 1,5 lần so với ở vùng đồng bằng và ven biển của tỉnh). Dân số của vùng miền núi có khoảng trên 1,1 triệu người (chiếm khoảng 29,6% dân số toàn tỉnh; tương đương dân số của nhiều tỉnh miền núi phía Bắc và của Bắc Trung bộ); trong đó dân số nông thôn chiếm hơn 94% và đồng bào dân tộc thiểu số chiếm khoảng 66%. Địa hình ở đây rất phức tạp, có cả miền núi cao, núi thấp và trung du. Người dân sống chủ yếu bằng nghề nông (sản xuất nông nghiệp). Trên địa bàn miền núi tuy tài nguyên khoảng sản không lớn nhưng cũng phong phú, ngoài vàng còn có chì, kẽm, thiếc, phốt phát, cao lanh, than đá... Tài nguyên du lịch rất có tiềm năng, nổi bật như Thành Nhà Hồ, khu di tích Lam Kinh, Suối Cá thần, vườn quốc gia Bến En, khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, Pù Hu, thác Ma Hao, Chiến khu Ngọc Trạo, nghề dệt thổ cẩm ở Lang Chánh, Quan Sơn... Năm 2013, Ban Chấp hành Tỉnh ủy Thanh Hóa đã có Nghị quyết số 09-NQ/TU (ngày 04/11/2013) về việc giảm nghèo nhanh và bền vững ở các huyện miền núi Thanh Hóa đến năm 2020; song cho đến nay kết quả đạt được còn hạn chế. Tuy xuất hiện một số mô hình sản xuất tương đối tập trung, ứng dụng công nghệ cao có hiệu quả nhưng nhìn chung vẫn mang tính tự phát, hiệu quả còn thấp. Thu nhập và mức sống của người dân ở vùng miền núi đang còn nhiều khó khăn (nhất là về mùa mưa lũ). Giá trị tạo ra bình quân trên mỗi ha nông nghiệp chỉ khoảng 28-29 triệu đồng (giá thực tế, tương ứng khoảng 3 triệu đồng/người nông dân/năm). Giá trị sản xuất bình quân đầu người ở miền núi chỉ bằng khoảng 35% mức trung bình của tỉnh. Tỷ lệ hộ nông dân nghèo ở miền núi của tỉnh còn khoảng 16% (chiếm khoảng 67% số người nghèo của toàn tỉnh). Trong những năm vừa qua số người ở các huyện miền núi đổ về thành phố Thanh Hóa, thành phố Sầm Sơn và đi nơi khác làm ăn ngày một nhiều (theo thống kê năm 2018 con số này vào khoảng 10 nghìn người, riêng số người đổ về thành phố Thanh Hóa và thành phố Sầm Sơn kiếm việc làm vào khoảng 8 nghìn người với mong muốn có thu nhập cao hơn). Nguyên nhân của những tình trạng vừa nêu thì có nhiều nhưng chủ yếu vẫn là sản xuất nông nghiệp hiệu quả thấp, kiểu truyền thống với công nghệ thấp và chưa được tổ chức một cách bài bản, khoa học. Chính quyền tỉnh Thanh Hóa rất muốn có công trình nghiên cứu khoa học về phát triển miền núi của tỉnh. Trong quá trình hoạt động chỉ đạo và nghiên cứu kế hoạch, đầu tư phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh nói chung và của miền núi tỉnh Thanh Hóa nói riêng, tác giả đã đối 3 diện với sự phát triển nông nghiệp ở miền núi của tỉnh chỉ có hiệu quả thấp. Vấn đề làm thế nào để phát triển nông nghiệp miền núi có hiệu quả hơn rất cần được nghiên cứu làm rõ. Mặt khác, cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu khoa học nào được tiến hành để trả lời những câu hỏi lớn như đã nêu trên. - Trong bối cảnh toàn cầu hóa, tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và Việt Nam đã ký nhiều Hiệp định thương mại tự do với nhiều nước trên thế giới, vấn đề nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa là công việc có ý nghĩa hết sức quan trọng. - Vào năm 2018 Việt Nam có 29 tỉnh có miền núi và trung du với khoảng 23 triệu dân, có điều kiện tương đối giống như vùng miền núi của tỉnh Thanh Hóa. Nếu nghiên cứu thành công đề tài “Nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa” sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà hoạch định chính sách phát triển của các tỉnh có miền núi ở nước ta. Trong tình hình như vậy, tác giả chọn vấn đề “Nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa” làm đề tài luận án tiến sĩ kinh tế chuyên ngành Kinh tế phát triển nhằm góp phần làm rõ những vấn đề như đã trình bày ở trên. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của luận án là đề xuất định hướng phát triển và giải pháp nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa đến năm 2025; đồng thời cung cấp thêm căn cứ khoa học cho việc hoạch định chủ trương, chính sách phát triển kinh tế - xã hội nói chung và phát triển nông nghiệp nói riêng ở miền núi của tỉnh này. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu chủ yếu Để hoàn thành mục tiêu nghiên cứu như đã nêu trên luận án phải hoàn thành các nhiệm vụ nghiên cứu chính như sau: (1). Làm rõ những vấn đề lý luận có liên quan, tạo cơ sở lý thuyết cho việc nghiên cứu của luận án. Trong đó, đặc biệt làm rõ: Hiệu quả phát triển nông nghiệp và nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và toàn cầu hóa có nội hàm 4 ra sao? Các yếu tố ảnh hưởng tới hiệu quả phát triển nông nghiệp là gì? Đánh giá hiệu quả phát triển nông nghiệp thế nào trong điều kiện Việt Nam? (2). Xác định mặt được, mặt chưa được, nguyên nhân của tình trạng yếu kém trong quá trình phát triển nông nghiệp ở miền núi Thanh Hóa trong giai đoạn 20102018 trên quan điểm hiệu quả. Chỉ ra trách nhiệm chính thuộc về ai và cách làm thế nào để phát triển có hiệu quả cao đối với sản xuất nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa? (3). Đề xuất định hướng phát triển nông nghiệp và giải pháp nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa gắn với bền vững để góp phần phát triển kinh tế - xã hội tỉnh đến 2025 hiệu quả và bền vững hơn cho miền núi. Đồng thời, kiến nghị những việc mà Chính quyền tỉnh phải thực hiện để nông nghiệp ở miền núi của tỉnh phát triển có hiệu quả ngày càng cao trong bối cảnh biến đổi khí hậu và toàn cầu hóa. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là sản xuất nông nghiệp, hiệu quả phát triển nông nghiệp và nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa. Trong quá trình nghiên cứu tác giả đặt nông nghiệp trong một tổng thể các mối quan hệ với lâm nghiệp và các ngành kinh tế - xã hội khác cũng như xem xét nó trong mối quan hệ với kinh tế của cả tỉnh. Đồng thời, tham khảo những trường hơp phát triển có hiệu quả ở khu vực miền núi của Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu + Về mặt nội dung: Nghiên cứu cả mặt lý thuyết và thực tiễn, cả hiện trạng và tương lai phát triển nông nghiệp và nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa có chú ý tới đặc điểm của nông nghiệp miền núi, điều kiện phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội hội chủ nghĩa, biến đổi khí hậu, toàn cầu hóa và ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 diễn ra mạnh mẽ trong giai đoạn đến năm 2025. Trong quá trình nghiên cứu luận án chú ý đến sự phân dị các tiểu vùng núi cao, núi thấp và trung du của miền núi tỉnh Thanh Hóa. Đồng thời, có xem xét mang tính so sánh với hiệu quả phát triển nông nghiệp qua các năm. 5 + Về mặt thời gian: Nghiên cứu hiện trạng giai đoạn 2010-2018. Đối với phát triển nông nghiệp yếu tố mang tính quy luật sinh học được coi trọng nên luận án sẽ dự báo đến năm 2025. + Về không gian: lãnh thổ miền núi tỉnh Thanh Hóa, gồm 11 huyện Thạch Thành, Cẩm Thuỷ, Ngọc Lạc, Lang Chánh, Như Xuân, Như Thanh, Thường Xuân, Bá Thước, Quan Hoá, Quan Sơn, Mường Lát và 26 xã thuộc các huyện Thọ Xuân, Triệu Sơn, Hà Trung, Vĩnh Lộc, Tĩnh Gia, Yên Định và thị xã Bỉm Sơn với diện tích tự nhiên 8.516 km2 và cư dân với khoảng 1 triệu người. 4. Khung nghiên cứu Để dễ hình dung tác giả sơ đồ hóa khung nghiên cứu của luận án (xem hình dưới). Tổng quan Nghiên cứu lý thuyết và tham khảo kinh nghiệm thực tiễn Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp ở MN TH Đánh giá thực trạng và đề xuất định hướng phát triển nông nghiệp ở MN TH Giải pháp nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp MN TH đến 2025 Hình 1: Sơ đồ Khung nghiên cứu của luận án Ghi chú: MN TH: miền núi tỉnh Thanh Hóa Khung nghiên cứu chỉ ra rằng, trước hết phải xây dựng cơ sở lý thuyết và tham khảo kinh nghiệm nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp miền núi. Để xây dựng lý thuyết nghiên cứu cần tiến hành tổng quan các công trình khoa học có liên quan. Sau đó tiến hành nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển nông nghiệp và đánh giá thực trạng hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh thanh Hóa. Tiếp theo là tiến hành xác định phương hướng phát triển nông nghiệp miền núi của tỉnh. Từ đó xác định giải pháp nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa đến 2025. Các bước triển khai nghiên cứu phải tuân thủ lôgic khoa học để đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa có căn cứ vững chắc. 6 5. Quan điểm, phƣơng pháp tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu Việc nghiên cứu đề tài phải dựa vào các quan điểm chỉ đạo nghiên cứu chính sau đây: - Tuân thủ quan điểm duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mac – Lênin, tôn trọng chân lý, khách quan, sự thật; tránh phiến diện, siêu hình, chủ quan duy ý chí. Dựa vào quan điểm này trong quá trình nghiên cứu đi tìm bản chất của phát triển nông nghiệp ở miền núi, tiến hành đánh giá hiệu quả phát triển nông nghiệp một cách khoa hoc; xác định nguyên nhân của những hạn chế, yếu kém trong lĩnh vực phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa một cách khách quan, đúng đắn. - Quán triệt quan điểm phát triển bền vững của Đảng. Coi hiệu quả là tiêu chí quan trọng hàng đầu đối với phát triển kinh tế nói chung và phát triển nông nghiệp nói riêng. Phát triển có hiệu quả, bền vững vừa là mục tiêu vừa là phương cách quan trọng để thịnh vượng. - Quan điểm tổng hợp lãnh thổ. Khu vực miền núi không phát triển tự thân, trong quá trình phát triển, nó có quan hệ mật thiết, tương tác với các khu vực lãnh thổ khác (như với đồng bằng, ven biển và biển) của tỉnh và với các khu vực ngoài tỉnh. Miền núi tỉnh Thanh Hóa là một hệ thống luôn luôn vận động và phát triển theo thời gian và không gian xác định cũng như nó chịu sự ảnh hưởng của không chỉ các yếu tố bên trong mà còn chịu sự tác động của các yếu tố bên ngoài. 5.2. Phương pháp tiếp cận nghiên cứu Nghiên cứu hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi Thanh Hóa là vấn đề phức tạp cho nên tác giả tiếp cận nó một cách đa chiều theo các hướng như sau: Thứ nhất, Tiếp cận từ lý thuyết đến thực tiễn: từ việc làm rõ những vấn đề lý thuyết có liên quan như quan niệm thế nào về nông nghiệp giá trị kinh tế cao, giá trị gia tăng lớn; thế nào là hiệu quả phát triển nông nghiệp và đánh giá hiệu quả phát triển nông nghiệp ra sao ở miền núi tỉnh Thanh Hóa; rồi đi đến xem xét thực trạng hiệu quả phát triển thế nào? đề xuất phương hướng phát triển đến 2025 và kiến nghị giải pháp đảm bảo phát triển nông nghiệp ở vùng miền núi của tỉnh này ngày càng có hiệu quả và bền vững hơn. 7 Thứ hai, Tiếp cận từ vĩ mô đến vi mô: Trong quá trình nghiên cứu tác giả đi từ chủ trương đường lối của Nhà nước, của các cơ quan lãnh đạo của tỉnh đến phát triển cụ thể của các địa phương; đi từ lý thuyết hiệu quả chung của nền kinh tế đến hiệu quả phát triển doanh nghiệp nông nghiệp. Trong quá trình nghiên cứu cúng sẽ phải đi từ vi mô đến vĩ mô: Từ việc xem xét hiệu quả phát triển cây trồng, vật nuôi cụ thể hay phân tích hiệu quả phát triển sản xuất của một trang trại/gia trại/một hộ gia đình tác giả đi đến khái quát hiệu quả phát triển chung đối với cả ngành nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa. Thứ ba, Tiếp cận liên ngành, liên vùng: tức là tác giả tiếp cận theo chuỗi gía trị sản xuất (mang tính đa ngành) và tiếp cận theo các Tổ hợp sản xuất lãnh thổ với phương châm phát huy mối quan hệ liên vùng trong việc trồng nguyên liệu, chế biến nông sản và tiêu thụ sản phẩm nông sản. Thứ tư, tiếp cận theo nguyên lý nhân – quả. Theo tư duy và quan điểm triết học, mỗi kết quả có nguyên nhân của nó. Tiếp cận theo hướng này để truy tìm nguyên nhân của những thành công cũng như của những hạn chế, yếu kém trong quá trình phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa. 5.3. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành luận án, tác giả sử dụng các phương pháp chủ yếu theo nguyên tắc đáp ứng yêu cầu của mỗi nội dung nghiên cứu và thực hiện việc kết hợp các phương pháp để khắc phục các khiếm khuyết của từng phương pháp. Dưới đây là những phương pháp chủ yếu: + hương pháp phân tí h hệ thống: Phương pháp này được sử dụng để phân tích nông nghiệp miền núi của tỉnh Thanh Hóa như phân tích một hệ thống gồm trồng trọt, chăn nuôi và dịch vụ nông nghiệp. Đồng thời, phương pháp này được tác giả sử dụng để luận chứng các giải pháp sẽ được đề xuất một cách đồng bộ tại chương 4. + hương pháp phân tí h thống kê: được sử dụng để phân tích, đánh giá hiện trạng phát triển nông nghiệp trên quan điểm hiệu quả trong gian đoạn 2010-2018. Tác giả sử dụng phương pháp này để phân tích tình hình phát triển và hiệu quả phát triển nông nghiệp theo hệ thống các chỉ tiêu đã được tác giả đề xuất. Đồng thời, sử dụng phương pháp này để kiểm kê, phân tích và đánh giá các chính sách đã thực 8 hiện để phát triển nông nghiệp tại vùng miền núi tỉnh Thanh Hóa trong những năm vừa qua. + hương pháp so sánh: Tác giả sử dụng để so sánh kết quả phân tích thực trạng phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa cũng như sử dụng để so sánh năm 2025 với năm hiện trạng 2018. Trong quá trình nghiên cứu hiệu quả việc so sánh giá nông sản và biến động giá nông sản được thực hiện một cách thiết thực khi cần. + hương pháp ự báo: Sử dụng để dự báo triển vọng phát triển nông nghiệp và khả năng hiệu quả phát triển nông nghiệp của miền núi tỉnh Thanh Hóa đến 2025. Tác giả sử dụng phương pháp dự báo để xây dựng quan điểm, định hướng phát triển nông nghiệp bền vững của miền núi tỉnh Thanh Hóa đến 2025; dự báo các mục tiêu phát triển nông nghiệp và tính toán các chỉ tiêu phản ánh khả năng hiệu quả phát triển nông nghiệp miền núi vào năm 2025; Đồng thời, luận chứng các giải pháp đảm bảo phát triển nông nghiệp miền núi hiệu quả, bền vững trong điều kiện biến đổi khí hậu. Phương pháp này còn được sử dụng để dự báo thị trường nông sản và các tác động của toàn cầu hóa tới phát triển nông nghiệp ở miền núi tỉnh Thanh Hóa (xem thêm phần giải trình ở biểu dự báo các chỉ tiêu về phát triển nông nghiệp ở miền núi trong phần phụ lục). Trong quá trình sử dụng bốn phương pháp nêu trên, tác giả luận án kết hợp sử dụng phương pháp bản đồ, biểu bảng, biểu đồ và đồ thị: Sử dụng để minh họa cho những nhận định trong quá trình phân tích, đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp vùng miền núi tỉnh Thanh Hóa. + hương pháp huyên gia: Được tác giả sử dụng để tham vấn, thu thập thêm thông tin trong quá trình nghiên cứu và để kiểm định những nhận xét và kiến nghị của tác giả trong quá trình nghiên cứu luận án. Trong quá trình triển khai nghiên cứu các chuyên đề cũng như nghiên cứu luận án tác giả gặp gỡ, trao đổi với chuyên gia, các nhà quản lý am hiểu chuyên sâu về phát triển nông nghiệp ở trung ương cũng như ở địa phương Thanh Hóa. Đồng thời, tham khảo ý kiến của họ về những kết quả nghiên cứu của luận án để kiểm định những nhận định và kết luận của tác giả. + hương pháp phân tí h hính sá h: Sử dụng để đánh giá các chính sách, biện pháp mà Chính quyền địa phương đã và đang thực thi xem chúng tác động tới hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi đến đâu? đúng sai thế nào? có cần điều 9 chỉnh gì không?... và để xem xét những giải pháp mang tính chính sách dự kiến phải đề xuất thực thi mà tác giả sẽ kiến nghị ở chương 4. + hương pháp phân tí h h nh SWOT: được sử dụng để phân tích tiềm năng, thế mạnh, lợi thế so sánh nhằm tìm ra điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội thách thức đối với phát triển nông nghiệp miền núi tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn 2019 2025. + hương pháp hảo sát thực tế: Tác giả không có điều kiện để tiến hành điều tra xã hội học. Trong quá trình chỉ đạo phát triển, tác giả đã kết hợp khảo sát thực tế một số hộ gia đình (trong đó có một số gia đình phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao), hợp tác xã nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao. Tác giả tìm hiểu doanh thu – chi phí sản xuất của một số hộ trồng lúa, trồng đậu tương, trồng bưởi; khảo sát một số hợp tác xã trồng dưa lưới, dưa kim hoàng hậu ở Thọ Xuân. Đồng thời, tiến hành trao đổi trực tiếp với các nhà quản lý, các chuyên gia nông nghiệp ở tỉnh, huyện, xã để lấy thêm ý kiến phục vụ việc nghiên cứu luận án. Trong quá trình trao đổi tác giả nhận được nhiều gợi ý về sự cần thiết phải triển chợ nông sản, sàn nông sản, cần phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao nhưng phải có sự tham gia của doanh nghiệp lớn và cần phát triển nhiều tổ hợp nông – công nghiệp ở miền núi Thanh Hóa. Ngoài ra, luận án còn sử dụng phương pháp phân nhóm và tổng quát hóa để khái quát hóa các ý kiến của các học giả trong quá trình tổng quan các công trình khoa học đã công bố liên quan tới đề tài luận án; đồng thời sử dụng thêm phương pháp diễn giải, phương pháp quy nạp trong quá trình phân tích, đánh giá thực trạng và đề xuất phương hướng, giải pháp phát triển nông nghiệp có hiệu quả và bền vững ở tỉnh Thanh Hóa. 6. Những đóng góp mới của luận án 6.1. Về mặt lý luận và học thuật: Làm rõ hơn nội hàm, đặc điểm của nông nghiệp miền núi trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và trong bối cảnh toàn cầu hóa, biến đổi khí hậu; chỉ rõ nội dung, bản chất hiệu quả phát triển nông nghiệp miền núi cũng như nâng cao hiệu quả phát triển nông nghiệp ở miền núi; chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển nông nghiệp miền núi (tróng đó đặc biệt nhấn mạnh vai trò của nhà nước, tổ chức sản xuát nông nghiệp, thị trường), xác định các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả phát triển