Tài liệu Nam đàn trong cách mạng tháng tám (1939 1945)

Khãa luËn tèt nghiÖp 1 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh khãa luËn nµy, chóng t«i ®· nhËn ®îc sù quan t©m gióp ®ì cña Ban tuyªn gi¸o huyÖn ñy Nam §µn, Th viÖn huyÖn Nam §µn, ñy ban nh©n d©n c¸c x· ®· gióp ®ì chóng t«i vÒ mÆt t liÖu. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n tÊt c¶. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa vµ c¸c b¹n sinh viªn ®· ®éng viªn, gãp ý vµ tËn t×nh gióp ®ì. Vµ ®Æc biÖt t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn ngêi ®· tËn t×nh gióp ®ì, híng dÉn cho t«i hoµn thµnh khãa luËn nµy lµ thÇy gi¸o, PGS – TS NguyÔn Träng V¨n. Tuy ®· cã nhiÒu cè g¾ng nhng luËn v¨n nµy vÉn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ vµ thiÕu sãt. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n sù ®ãng gãp ý kiÕn cña mäi ngêi quan t©m. Sinh viªn: NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o Khãa luËn tèt nghiÖp 2 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o Môc lôc A. Më ®Çu………………………………………………………….. 3 1. Lý do chän ®Ò tµi………………………………………………… 3 2. LÞch sö ®Ò tµi…………………………………………………….. 4 3. §èi tîng, nhiÖm vô nghiªn cøu………………………………… 6 4. Nguån tµi liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu……………………… 6 5. Bè côc cña ®Ò tµi…………………………………………………. 7 B. PhÇn néi dung…………………………………………………... 8 Ch¬ng 1. Kh¸i qu¸t m¶nh ®Êt – con ngêi Nam §µn vµ phong trµo c¸ch m¹ng trong nh÷ng n¨m 1930 – 1939……….. 1.1. §Æc ®iÓm tù nhiªn……………………………………………… 8 1.2. §Æc ®iÓm lÞch sö – x· héi………………………………………. 11 1.3. Kh¸i qu¸t phong trµo c¸ch m¹ng trong nh÷ng n¨m 1930 - 1939. Ch¬ng 2. Qu¸ tr×nh vËn ®éng chuÈn bÞ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn (1939 – 1945)………………………………………… 22 2.1. Bèi c¶nh lÞch sö huyÖn Nam §µn sau khi chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø 2 bïng næ (tõ th¸ng 9/1939 – 3/1945)……………… 2.2. Qu¸ tr×nh vËn ®éng c¸ch m¹ng - chuÈn bÞ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn (3/1945 – 8/1945)…………………………………….. 28 Ch¬ng 3: Khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë Nam §µn (16/8 – 23/8/ 1945) ………………………………………………… 42 3.1. Chñ tr¬ng giµnh chÝnh quyÒn cña ViÖt Minh NghÖ TÜnh……… 3.2. DiÔn biÕn cuéc khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë Nam §µn (16/8 – 23/8/1945)……………………………………… 46 C. KÕt luËn…………………………………………………………. 69 Tµi liÖu tham kh¶o…………………………………………………. 74 8 17 22 42 Khãa luËn tèt nghiÖp 3 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o A. Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Bµn vÒ th¾ng lîi cña cuéc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, Trêng Chinh ®· nhÊn m¹nh: “C¸ch m¹ng th¸ng T¸m lµ kÕt qu¶ cña 80 n¨m ®Êu tranh kh«ng ngõng cña d©n téc ViÖt Nam chèng thùc d©n Ph¸p. Nã còng lµ mét biÕn cè lÞch sö vÜ ®¹i nhÊt cña níc ta tõ khi Quang Trung ®¸nh ®uæi x©m lîc M·n Thanh (1789) ®Õn nay” [22, 7 - 8]. Th¾ng lîi cña cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m më ra kû nguyªn míi trong lÞch sö d©n téc: Kû nguyªn ®éc lËp, tù do g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi ®em l¹i: “Mét cuéc ®æi ®êi cha tõng cã ®èi víi mçi ngêi ViÖt Nam” [26, 241] §¸nh gi¸ vÒ th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· nhËn xÐt: “Ch¼ng nh÷ng giai cÊp lao ®éng vµ nh©n d©n ViÖt Nam ta cã thÓ tù hµo mµ giai cÊp lao ®éng vµ nh÷ng d©n téc bÞ ¸p bøc c¸c n¬i kh¸c còng cã thÓ tù hµo r»ng: LÇn nµy lµ lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö c¸ch m¹ng cña c¸c d©n téc thuéc ®Þa vµ nöa thuéc ®Þa, mét §¶ng míi 15 tuæi ®· l·nh ®¹o c¸ch m¹ng thµnh c«ng ®· n¾m chÝnh quyÒn trong toµn quèc” [26, 241]. Díi sù l·nh ®¹o cña ViÖt Minh liªn tØnh NghÖ An vµ Hµ TÜnh nh©n d©n hai tØnh trªn ®· nçi dËy ®Êu tranh giµnh chÝnh quyÒn. MÆc dï NghÖ An giµnh chÝnh quyÒn sau Hµ TÜnh nhng tæng khëi nghÜa ë NghÖ An ®· ®îc tiÕn hµnh mét c¸ch nhanh chãng vµ Ýt ®æ m¸u. Nam §µn – M¶nh ®Êt giµu truyÒn thèng cña tØnh NghÖ An, n¬i ®©y ®îc xem lµ “®Þa linh nh©n kiÖt”. N¬i ®©y ®· tõng næ ra phong trµo chèng Ph¸p yªu níc cña TrÇn TÊn vµ §Æng Nh Mai, ®©y cßn lµ quª h¬ng cña chÝ sÜ yªu níc Phan Béi Ch©u, NguyÔn ¸i Quèc. Nam §µn cïng c¶ níc tiÕn hµnh cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m vÜ ®¹i. Nh©n d©n Nam §µn hµo høng ®oµn kÕt mét lßng, ph¸t huy cao ®é truyÒn thèng kiªn cêng bÊt khuÊt dòng c¶m trong chiÕn ®Êu vµ cÇn cï s¸ng t¹o trong lao ®éng, t¹o nªn nh÷ng th¾ng lîi to lín trong cuéc Tæng khëi nghÜa. Nh÷ng th¾ng lîi cña qu©n d©n Nam §µn trong tæng khëi nghÜa mïa thu th¸ng 8/1945 trªn quª h¬ng Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cßn cã ý nghÜa hÕt søc to lín m·i m·i ®îc lÞch sö kh¾c ghi vµ nh©n d©n Nam §µn rÊt tù hµo. Do ®ã viÖc nghiªn cøu lÞch sö huyÖn Nam §µn cã ý nghÜa to lín. Khãa luËn tèt nghiÖp 4 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o VÒ mÆt khoa häc: T×m hiÓu “Nam §µn trong C¸ch m¹ng th¸ng T¸m (1939 – 1945)” gióp ta hiÓu sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña c¸c ®¶ng bé ë ®Þa ph¬ng, sù thµnh lËp mÆt trËn chèng Ph¸p díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng. §ång thêi bæ sung nh÷ng thiÕu sãt mµ c¸c tµi liÖu cha ®Ò cËp ®Õn. VÒ mÆt thùc tiÔn: Nam §µn lµ mét trong nh÷ng huyÖn v¨n ho¸ cña tØnh NghÖ An. Do vËy nghiªn cøu lÞch sö huyÖn còng lµ mét yªu cÇu bøc thiÕt. §ång thêi viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi nµy cßn phôc vô viÖc gi¶ng d¹y lÞch sö ®Þa ph¬ng ë c¸c trêng phæ th«ng trung häc c¬ së – phæ th«ng trung häc trªn ®Þa bµn huyÖn lµ mét vÊn ®Ò rÊt quan träng. Qua ®ã gi¸o dôc truyÒn thèng c¸ch m¹ng cho thÕ hÖ trÎ, nhÊt lµ thÕ hÖ trÎ trªn quª h¬ng B¸c Hå kÝnh yªu. Lµ sinh viªn chuyªn ngµnh lÞch sö ViÖt Nam, sinh ra vµ lín lªn trªn m¶nh ®Êt Nam §µn. T«i m¹nh d¹n chän ®Ò tµi: “Nam §µn trong C¸ch m¹ng th¸ng T¸m (1939 “ 1945)“ lµm kho¸ luËn tèt nghiÖp §¹i häc víi mong muèn vµ hy väng ®ãng gãp mét phÇn nhá bÐ cña m×nh vµo viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò lín lao trªn. 2. LÞch sö ®Ò tµi §Õn thêi ®iÓm nµy cha cã mét c«ng tr×nh chuyªn s©u nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò “Nam §µn trong C¸ch m¹ng th¸ng T¸m (1939 “ 1945)“. Nã chØ ®îc ®Ò cËp r¶i r¸c, s¬ lîc trong mét sè cuèn s¸ch vµ chØ ®Ò cËp mét sè khÝa c¹nh cña ®Ò tµi, nh: 2.1. LuËn ¸n tiÕn sÜ: “Qu¸ tr×nh vËn ®éng c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ë NghÖ An thêi kú 1939 – 1945” cña thÇy gi¸o TrÇn V¨n Thøc nghiªn cøu mét c¸ch hoµn chØnh vµ hÖ thèng cuéc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m ë NghÖ An. 2.2. S¬ th¶o lÞch sö §¶ng bé huyÖn Nam §µn tËp 1 (1930 – 1945) do Ban tuyªn gi¸o huyÖn Nam §µn biªn so¹n cã viÕt vÒ Tæng khëi nghÜa th¸ng T¸m ë Nam §µn, nhng cßn hÕt søc s¬ lîc. 2.3. LÞch sö huyÖn Nam §µn, xuÊt b¶n 1991 cña t¸c gi¶ Quang §¹m, cã ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy nhng kh«ng ®¸ng kÓ. 2.4. C¸ch m¹ng th¸ng T¸m (1939 – 1945) cña Ban nghiªn cøu lÞch sö §¶ng tØnh uû NghÖ An. §Ò cËp ®Õn qu¸ tr×nh tæng khëi nghÜa ë NghÖ An. VÒ Tæng khëi nghÜa ë Nam §µn ®ang cßn Ýt t liÖu song ®©y lµ mét cuèn s¸ch hay xem nh phÇn lý luËn chung trong viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi nµy. 2.5. LÞch sö §¶ng bé c¸c x· trªn ®Þa bµn huyÖn. - LÞch sö §¶ng bé x· Nam Thanh.(1998) - LÞch sö §¶ng bé x· V©n Diªn.(2001) Khãa luËn tèt nghiÖp 5 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o - LÞch sö §¶ng bé x· Nam Trung (S¬ th¶o).(2003) - LÞch sö §¶ng bé x· Nam Kim (S¬ th¶o).(2003) - LÞch sö §¶ng bé x· Kim Liªn (S¬ th¶o).(2003) 2.6. LÞch sö §¶ng bé NghÖ An cña Ban nghiªn cøu LÞch sö §¶ng TØnh ñy NghÖ An (1967); LÞch sö §¶ng bé NghÖ TÜnh S¬ th¶o T1, (1925 - 1954) Nh×n chung c¸c t liÖu trªn cha nªu lªn mét c¸ch ®Çy ®ñ cuéc tæng khëi nghÜa th¸ng T¸m vÜ ®¹i cu¶ nh©n d©n Nam §µn mµ chØ giíi thiÖu mét c¸ch s¬ lîc vÒ bèi c¶nh lÞch sö, qu¸ tr×nh chuÈn bÞ lùc lîng vµ l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa. Nhng trong sè nh÷ng cuèn tµi liÖu trªn th× lÞch sö §¶ng bé c¸c x· ®ãng gãp mét phÇn quan träng ®Ó t×m hiÓu nghiªn cøu ®Ò tµi. §Ó cã ®îc mét c«ng tr×nh chuyªn kh¶o vÒ “Nam §µn trong C¸ch m¹ng th¸ng T¸m (1939 – 1945)” ®ßi hái ph¶i cã sù ®Çu t c«ng phu vµ chu ®¸o h¬n. §©y lµ mét c«ng tr×nh khoa häc t¬ng ®èi lín ®ßi hái ph¶i cã thêi gian nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn vµ s©u s¾c vÒ lÞch sö cña Nam §µn trong giai ®o¹n s«i sôc c¸ch m¹ng vµ rÊt oanh liÖt hµo hïng nµy. Trong kho¸ luËn tèt nghiÖp §¹i häc cña m×nh t«i cè g¾ng hÖ thèng ho¸ nh÷ng t liÖu thu thËp cã liªn quan ®Ó tiÖn theo dâi nghiªn cøu nh»m gãp phÇn t¸i hiÖn l¹i mét c¸ch toµn diÖn h×nh ¶nh vÒ cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m vÜ ®¹i cña nh©n d©n Nam §µn. Nh÷ng ®ãng gãp cña nh©n d©n Nam §µn vµo lÞch sö d©n téc. §ång thêi qua ®ã rót ra ®îc mét sè ®Æc ®iÓm riªng so víi mét sè ®Þa ph¬ng kh¸c trong tØnh lµm nçi bËt ®îc ®Æc ®iÓm tæng khëi nghÜa th¸ng T¸m ë Nam §µn. Nã kh¸c g× so víi mét sè huyÖn trong tØnh. §Ó qua ®ã biÕt ®îc hoµ theo dßng ch¶y cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m vÜ ®¹i cña NghÖ An vµ c¶ níc th× nh©n d©n Nam §µn khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn cã g× ®éc ®¸o h¬n riªng bÞªt h¬n. 3. §èi tîng, nhiÖm vô nghiªn cøu §Ò tµi: “Nam §µn trong C¸ch m¹ng th¸ng T¸m (1939 “ 1945)“ nh»m nghiªn cøu mét giai ®o¹n lÞch sö hµo hïng cña Nam §µn giai ®o¹n 1939 – 1945, ®Æc biÖt lµ Tæng khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn th¸ng T¸m – 1945, ®Ó thÊy ®îc nh÷ng ®ãng gãp cña nh©n d©n Nam §µn trong cuéc c¸ch m¹ng vÜ ®¹i cña d©n téc, luËn v¨n tËp trung lµm râ: * Thø nhÊt: Kh¸i qu¸t ®Æc ®iÓm tù nhiªn x· héi cña huyÖn Nam §µn vµ ®Æc ®iÓm t×nh h×nh Nam §µn tõ 1930 - 1939. * Thø hai: Qu¸ tr×nh vËn ®éng chuÈn bÞ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn trong thêi gian1939 – 1945. Khãa luËn tèt nghiÖp 6 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o * Thø ba: Khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn lµ vÊn ®Ò träng t©m nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy vÒ chñ tr¬ng giµnh chÝnh quyÒn cña ViÖt Minh Nam §µn vµ diÔn biÕn, ®Æc ®iÓm cña tæng khëi nghÜa th¸ng T¸m. 4. Nguån tµi liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Víi ®Ò tµi: “Nam §µn trong c¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1939 “ 1945“, t«i chñ yÕu khai th¸c c¸c nguån tµi liÖu sau ®©y: - ë c¸c x·: LÞch sö §¶ng bé cña nh÷ng x· tiªu biÓu. - ë huyÖn: LÞch sö §¶ng bé huyÖn, lÞch sö huyÖn Nam §µn, Nam §µn xa vµ nay, Nam §µn quª h¬ng Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ rÊt nhiÒu t liÖu ë Th viÖn huyÖn… - ë tØnh: LÞch sö §¶ng bé tØnh NghÖ An, NghÖ TÜnh h«m qua vµ h«m nay… c¸c t liÖu ë th viÖn tØnh NghÖ An. Ngoµi ra cßn t×m hiÓu lÞch sö mét sè ®Þa ph¬ng trong tØnh: LÞch sö huyÖn Hng Nguyªn, lÞch sö Thanh Ch¬ng vµ LuËn ¸n tiÕn sÜ cña thÇy TrÇn V¨n Thøc: “Qu¸ tr×nh vËn ®éng c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ë NghÖ An thêi kú 1939 1945”. §Ó tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi nµy, ph¬ng ph¸p cña t«i lµ: - §äc, ®èi chiÕu hÖ thèng c¸c t liÖu cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi ë c¸c Th viÖn huyÖn, Th viÖn tØnh vµ c¸c tµi liÖu ë ñy ban nh©n d©n c¸c x· tiªu biÓu trªn ®Þa bµn huyÖn. - §iÒn d· lÞch sö. - Sö dông ph¬ng ph¸p luËn sö häc M¸cxit – T tëng Hå ChÝ Minh. - Sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh: nh ®èi chiÕu, so s¸nh, ph©n tÝch, thèng kª 5. Bè côc cña ®Ò tµi Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, môc lôc, tµi liÖu tham kh¶o, phÇn néi dung khãa luËn ®îc chóng t«i ®îc tr×nh bµy trong 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, x· héi cña huyÖn Nam §µn vµ phong trµo c¸ch m¹ng trong nh÷ng n¨m 1930 - 1939. Ch¬ng 2: Qu¸ tr×nh vËn ®éng chuÈn bÞ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn cña §¶ng bé vµ nh©n d©n Nam §µn (“tõ th¸ng 9/1939 – th¸ng 3/1945”). Ch¬ng 3: Khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn ë Nam §µn (th¸ng 3/1945 – 8/1945). Khãa luËn tèt nghiÖp 7 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o B. PhÇn néi dung Ch¬ng 1. Kh¸i qu¸t m¶nh ®Êt – con ngêi Nam §µn vµ phong trµo c¸ch m¹ng trong nh÷ng n¨m 1930 - 1939 1.1. §Æc ®iÓm tù nhiªn Nam §µn ngµy nay lµ mét trong 18 huyÖn thµnh cña tØnh NghÖ An, n»m ë phÝa §«ng cña tØnh. §Þa giíi huyÖn Nam §µn, phÝa B¾c gi¸p huyÖn §« L¬ng, Nghi Léc. PhÝa Nam gi¸p §øc Thä vµ H¬ng S¬n (tØnh Hµ TÜnh), phÝa §«ng gi¸p huyÖn Hng Nguyªn, phÝa T©y gi¸p huyÖn Thanh Ch¬ng. Nam §µn cã t¹o ®é ®Þa lý tõ 18047’ vÜ b¾c, 105024’ ®Õn 105037’ kinh ®é ®«ng. C¸ch thµnh phè Vinh 21km vÒ phÝa §«ng. Thêi Hïng V¬ng, n¬i ®©y lµ trung t©m cña bé ViÖt thêng níc V¨n Lang ¢u L¹c. Díi thêi cai trÞ cña qu©n x©m lîc nhµ §êng (Trung Quèc). Vïng Nh¹n Th¸p (nay lµ x· Hång Long – huyÖn Nam §µn) lµ trô së Hoan Ch©u, thuéc An Nam ®« hé phñ cña chóng. §Õn thÕ kû XV, thêi vua Lª Th¸nh T«ng vïng ThÞnh L¹c (nay lµ x· Hïng TiÕn) lµ trô së phñ Anh §« cña Thõa Tuyªn NghÖ An – huyÖn Nam §êng lµ mét trong hai huyÖn cña phñ Anh §« n»m ë t¶ ng¹n s«ng Lam, cã ®Þa giíi tõ R¹ng (gi¸p §« L¬ng) ®Õn x· Trµng C¸t (gi¸p Hng Nguyªn). §Õn thêi NguyÔn lóc ®Çu vÉn gi÷ nguyªn tæ chøc hµnh chÝnh nh vËy, ®Õn 1822 ®æi phñ Anh §« thµnh phñ Anh S¬n, phñ lþ ®Æt t¹i lµng Hµ Nam (V©n Diªn ngµy nay). N¨m Minh MÖnh thø 21 (1840) c¾t 4 tæng cña Nam §êng vµ mét sè tæng cña huyÖn Thanh Ch¬ng lËp thµnh huyÖn D¬ng S¬n (2). Do phñ Anh S¬n kiÓm lý. HuyÖn D¬ng S¬n lµ ®Êt cña Anh S¬n vµ §« L¬ng hiÖn t¹i. N¨m 1886 v× tr¸nh gäi tªn huý cña vua §ång Kh¸nh lµ NguyÔn Phóc §êng, huyÖn Nam §êng ®îc ®æi tªn lµ huyÖn Nam §µn. N¨m 1911, thêi vua Duy T©n, ®Þa giíi cña 2 huyÖn Nam §µn vµ Thanh Ch¬ng ®îc s¾p xÕp l¹i. Tæng Nam Hoa (sau ®æi lµ Nam Kim) cña huyÖn Thanh Ch¬ng ë h÷u ng¹n s«ng Lam vÒ huyÖn Nam §µn. Hai tæng §¹i §ång vµ Xu©n L©m cña huyÖn Nam §µn. ë t¶ ng¹n s«ng Lam s¸t nhËp vµo huyÖn Thanh Ch¬ng. HuyÖn Nam §µn lóc nµy cã 4 tæng: Hai tæng ë t¶ ng¹n lµ Xu©n LiÔu vµ L©m ThÞnh, hai tæng ë H÷u Ng¹n lµ Xu©n Khoa vµ Nam Kim. Khãa luËn tèt nghiÖp 8 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o Cho ®Õn tríc 1945 Nam §µn cã 4 tæng vµ 83 x·, th«n. Sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m bá cÊp tæng. N¨m 1948 Nam §µn chia thµnh 10 x· lín, n¨m 1954 cã 33 x· vµ mét thÞ trÊn. N¨m 1968 s¾p l¹i lµ 23 x· vµ mét trÊn nh ngµy nay. ë tØnh NghÖ An hai d·y nói lín cã tiÕng §¹i HuÖ vµ Thiªn NhÉn n»m trªn ®Êt Nam §µn. D·y §¹i HuÖ ch¹y däc ®Þa giíi phÝa B¾c tõ §«ng sang T©y. D·y Thiªn NhÉn ch¹y däc ®Þa giíi phÝa T©y tõ b¾c ®Õn nam, c¸c d·y nói §ôn, nói Thung, Ngò Liªn Ch©u… n»m s¸t ®Çu phÝa T©y B¾c cïng víi hµng tr¨m con nói xÕp trïng ®iÖp díi ch©n §¹i HuÖ vµ Thiªn NhÉn nh nh÷ng ®µn voi, ngùa ruçi rong quanh bøc têng thµnh che ch¾n, b¶o vÖ cho vïng ®Êt th©n yªu cña Tæ quèc. Ngoµi c¸c d·y nói trªn ®©y, huyÖn Nam §µn cã hµng chôc hßn nói nhá n»m r¶i r¸c xen lÉn víi ruéng ®ång, lµng m¹c vµ lÊn ra c¶ hai bªn bê s«ng Lam. Díi ch©n nói ®åi lµ hµng tr¨m bµu, ®Çm, ba ha trë lªn. Lín nhÊt lµ bµu Nãn réng tíi hµng tr¨m ha n»m trªn ®Þa phËn 5 x· Nam Anh, Nam Xu©n, Xu©n Hoµ, V©n Diªn, Nam Thanh. S«ng Lam lµ con s«ng lín nhÊt cña tØnh, b¾t nguån tõ níc Lµo ch¶y qua c¸c huyÖn phÝa T©y ®Õn cuèi huyÖn Thanh Ch¬ng nhËn thªm níc nh¸nh s«ng Rµo Gang tõ phÝa T©y B¾c ra l¸ch vµo hai mâm nói §ôn vµ Thiªn NhÉn, tõ ®ã më réng dßng theo híng T©y §«ng uèn lîn quanh co trªn 16km ë phÝa Nam huyÖn Nam §µn råi ®æ xuèng h¹ lu. Ngoµi s«ng Lam tõ 1936 trë ®i huyÖn Nam §µn cã thªm con s«ng ®µo dÉn níc s«ng Lam tõ Bara thÞ trÊn Sa Nam lªn phÝa B¾c vµ §«ng B¾c huyÖn, th«ng sang huyÖn Hng Nguyªn vÒ cÇu Cöa TiÒn thµnh phè Vinh. S«ng Lam vµ ®êng tØnh lé 49 Vinh - §« L¬ng lµ hai tuyÕn giao th«ng thuû bé huyÕt m¹ch cña huyÖn Nam §µn. Hai tuyÕn giao th«ng nµy ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho Nam §µn më réng viÖc giao lu c¸c huyÖn trong tØnh, c¶ víi thµnh phè Vinh, c¶ng BÕn Thuû vµ níc Lµo anh em. S«ng, nói ®· ®iÓm t« cho c¶nh quan Nam §µn thªm hïng vÜ: “C©y bµy nói §ôn nh gi¸o dùng Buåm vÒ Lam Phè tùa cê ®¨ng”. Song s«ng nói còng t¹o ra ë Nam §µn mét ®Þa h×nh hÕt søc phøc t¹p vµ ®a d¹ng. Nam §µn lµ mét huyÖn t¬ng ®èi nhá hÑp so víi c¸c huyÖn trong tØnh, diÖn tÝch tù nhiªn cña Nam §µn lµ 29. 688ha trong ®ã 14. 234ha ®Êt n«ng nghiÖp 8. 395ha ®Êt l©m nghiÖp, cßn l¹i lµ s«ng bµu ®åi nói ao hå, ®Þa h×nh ë ®©y rÊt ®a d¹ng võa ®ång b»ng võa b¸n s¬n ®Þa. §Êt chñ yÕu lµ ®Êt pheralytich Khãa luËn tèt nghiÖp 9 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o vµ pheriminh chiÕm 37.9%. §Êt thêng xuyªn bÞ óng chiÕm 8,3% diÖn tÝch do vËy cã ¶nh hëng lín ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c¸c c«ng t¸c kh¸c. Kho¸ng s¶n th× cã má Mangan ë nói Thiªn NhÉn, má Coãc xÝt ë nói §¹i HuÖ, má ®¸ ong ë hÇu kh¾p ch©n ®åi nói, c¸t, sái lµm vËt liÖu x©y dùng rÊt phong phó. §Êt sÐt lµm g¹ch ngãi cã ë nhiÒu n¬i. Thêi tiÕt vµ khÝ hËu Nam §µn kh¸ kh¾c nghiÖt, chÞu ¶nh hëng t¸c ®éng lín cña khÝ hËu giã mïa. N»m trong vïng tiÓu khÝ hËu. Hµng n¨m cã mïa kh« hanh, mïa n¾ng vµ mïa ma. Mïa hanh kh« tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 3 cã giã mïa §«ng B¾c Èm ít, mïa n¾ng tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 8, cã giã T©y Nam quÇn quËt suèt ngµy ®ªm, nãng bøc cã lóc lªn tíi 39 0c. Mïa ma tõ th¸ng 9 ®Õn th¸ng 12 vµ lîng ma n¨m cao nhÊt lµ 2.228 mm, thÊp nhÊt lµ 1.402 mm, trung b×nh lµ 14,28 mm, b·o lôt thêng xuyªn x¶y ra vµo th¸ng 9 th¸ng 10 d¬ng lÞch. Mçi khi cã lò, níc s«ng vµ níc trong ruéng ®ång ®Òu d©ng nhanh, rÊt chËm, g©y óng lan réng kÐo dµi vµ g©y lò lôt trªn diÖn tÝch réng, cã lóc kÐo dµi trong mét thêi gian. Hoµn c¶nh thiªn nhiªn ®ã ®· hun ®óc truyÒn thèng cña con ngêi thuéc vïng xø NghÖ cam chÞu gian khæ, d¸m ®¬ng ®Çu víi thiªn nhiªn. HuyÖn Nam §µn bÞ ph©n chia bëi con s«ng Lam ch¹y qua huyÖn cã chiÒu dµi 16 km ph©n chia ®Þa giíi huyÖn lµm hai: bªn kia s«ng lµ 9 x· (nay lµ 5 x·) cßn gäi lµ vïng 9 nam, cßn bªn nµy s«ng lµ c¸c x· cßn l¹i vµ thÞ trÊn Nam §µn. S«ng Lam ®· cung cÊp níc tíi cho n«ng nghiÖp vµ sinh ho¹t, cung cÊp thùc phÈm cho d©n c vïng ven bê. Ngoµi s«ng Lam, tõ 1936 Nam §µn cßn cã thªm con s«ng ®µo dÉn níc tõ Bara Nam §µn ®Õn phÝa B¾c vµ §«ng B¾c cña huyÖn th«ng sang huyÖn Hng Nguyªn. Ngoµi ra cßn cã nhiÒu con s«ng nhá do søc d©n ®µo ra ®Ó phôc vô cho c«ng t¸c s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. S«ng Lam vµ tØnh lé 49 lµ 2 tuyÕn giao th«ng thuû bé quan träng cña huyÖn Nam §µn. Nèi Nam §µn – Vinh – Thanh Ch¬ng. TuyÕn ®êng s¾t B¾c – Nam qua Nam §µn dµi trªn 8km. Nam §µn cã tuyÕn ®ª 42 dµi hµng chôc km nèi liÒn Sa Nam víi huyÖn Hng Nguyªn t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c«ng t¸c giao th«ng vËn t¶i. §êng quèc lé 15A ®i qua trªn ®Þa phËn Nam §µn dµi h¬n 30km vµ quèc lé 30 tõ §« L¬ng qua Tru«ng Bån xu«i Nam §µn. §©y chÝnh lµ m¹ch m¸u giao th«ng v« cïng quan träng cña c¶ níc trong lÜnh vùc vËn t¶i quèc phßng. Ngoµi ra Nam §µn cßn cã hÖ thèng ®êng giao th«ng liªn huyÖn, liªn x·, liªn th«n ®îc x©y dùng vµ ngµy cµng ®îc cñng cè, t¹o nªn m¹ng líi giao th«ng vËn t¶i th«ng suèt trong toµn huyÖn. 1.2. §Æc ®iÓm lÞch sö – x· héi Khãa luËn tèt nghiÖp 10 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o Do ®iÒu kiÖn tù nhiªn t¸c ®éng vµ chi phèi ®· t¹o cho ruéng ®Êt canh t¸c ë Nam §µn mçi vïng mét kh¸c, nhng nh×n chung c d©n Nam §µn chñ yÕu lµ trång lóa, dùa vµo di tÝch mµ ngµnh kh¶o cæ häc ®· khai quËt, thu lîm ë nói Tr¨n (Nam Xu©n), nói §ai (V©n Diªn) ®· cho thÊy v¨n minh lóa níc ë vïng quª Nam §µn ®· ph¸t triÓn kh¸ sím. Tõ buæi ®Çu dùng níc c d©n trªn l·nh thæ nµy ®· chung lng ®Êu cËt, khai ph¸ ®Êt hoang, më mang diÖn tÝch canh t¸c, tõng bíc x©y dùng nªn nh÷ng c¸nh ®ång thuÇn thôc vµ nh÷ng lµng x· ®«ng ®óc. Bªn c¹nh trång lóa lµ chñ yÕu, c d©n ë ®©y ®· sím më mang c¸c lo¹i c©y trång kh¸c nh: ng«, khoai, s¾n, ®ç, võng, mÝa, l¹c… Ngoµi ra d©n c ven c¸c d·y nói lín cßn lµm vên trªn nói, khai th¸c l©m thæ s¶n… Nam §µn lµ mét vïng quª cã nhiÒu nghÒ truyÒn thèng, hÇu hÕt c¸c lµng trong huyÖn ®©u ®©u còng cã nghÒ riªng nh: dÖt v¶i, ®an l¸t, méc, rÌn, thî nÒ, trång d©u nu«i t»m, lµm g¹ch ngãi, lµm t¬ng, b¸nh ®óc… Ngoµi ra cßn cã mét sè nghÒ chèng bÌ, chèng nèc thuª cña nh÷ng chµng trai thuéc x· Xu©n L©m. cã thÓ nãi r»ng ë Nam §µn ai ai còng cã mét nghÒ phô ®Ó kiÕm sèng. D©n c ë ®©y lu«n ®oµn kÕt g¾n bã víi nhau b»ng tÝnh céng ®ång cao, h×nh ¶nh quen thuéc cña mçi lµng xãm lµ c©y ®a, bÕn níc, s©n ®×nh hÇu nh ®©u ®©u còng cã. Ngêi d©n Nam §µn lu«n biÕt yªu th¬ng ®ïm bäc lÉn nhau, t¹o nªn sù bÒn v÷ng trong mèi liªn hÖ t×nh lµng nghÜa xãm dï trong bÊt cø hoµn c¶nh nµo, dï cho thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt, x· héi cã nhiÒu biÕn ®éng nh÷ng ngêi d©n Nam §µn kh«ng bao giê tuyÖt väng mµ lu«n l¹c quan, d¸m coi thêng mäi gian khæ, chÊp nhËn mäi hy sinh ®Êu tranh kh«ng khoan nhîng víi thiªn nhiªn vµ kÎ thï. Nam §µn lµ mét trong nhiÒu ®Þa ph¬ng ë NghÖ An næi tiÕng hiÕu häc ®· “cèng hiÕn cho ®Êt níc nhiÒu vÞ khoa b¶ng nhÊt” [12, 20], dï ph¶i ¨n rau, ¨n ch¸o hä còng gãp tiÒn, gãp g¹o nu«i thÇy cho con ch¸u ®îc häc hµnh tö tÕ. Trong c¸c kú thi Nam §µn ®· cã nhiÒu nhµ khoa b¶ng næi tiÕng nh tr¹ng nguyªn Tr¬ng X¸n ®êi TrÇn, th¸m hoa NguyÔn H÷u Giao vµ NguyÔn §øc §¹t thêi NguyÔn. Gia ®×nh «ng V¬ng H÷u Phu ë lµng Long V©n (V©n Diªn) cha ®ç cö nh©n, anh ®ç phã b¶ng, em ®ç ®Çu tiÕn sÜ. Vµo cuèi thÕ kû XIX ë Nam §µn cã 4 nhµ nho häc ®îc giíi nho sü t«n lµ “tø hæ” th«ng minh bÊt nh song, uyªn b¸c bÊt nh san, tµi hoa bÊt nh quý, cêng ký bÊt nh l¬ng (nghÜa lµ kh«ng ai kh«ng minh b»ng NguyÔn Quý Song, kh«ng ai uyªn b¸c b»ng Phan V¨n Khãa luËn tèt nghiÖp 11 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o San (tøc Phan Béi Ch©u), kh«ng ai tµi hoa b»ng V¬ng Thóc Quý vµ kh«ng ai cã trÝ nhí b»ng TrÇn V¨n L¬ng) [13, 20]. Tuy: “S¸ng khoai, tra khoai, tèi khoai, khoai ba b÷a” song vÉn “«ng ®ç, con ®ç, ®ç c¶ nhµ” nh gia ®×nh «ng cö TrÇn, ®îc nh©n d©n ca ngîi. “Lµm trai cã chÝ th× nªn Häc trÇn ®ãi khæ mµ nghiÒn kinh thi ¸o s¸ch ®æi lÊy vâng ®iÒu Nãn mª ®æi lÊy ch÷ ®Ò vua ban” Nhng sù kÕt tinh cho truyÒn thèng th«ng minh hiÕu häc, ®ã lµ vÞ l·nh tô kÝnh yªu Hå ChÝ Minh trong thêi ®¹i ngµy nay. Trong suèt tiÕn tr×nh cña lÞch sö d©n téc, mäi biÕn ®éng cña ®Êt níc ®Òu t¸c ®éng ¶nh hëng ®Õn Nam §µn. Tõ thêi Hïng V¬ng dùng níc vµ tiÕp ®ã lµ An D¬ng V¬ng víi ®Êt níc mang tªn ¢u L¹c. Nam §µn lµ trung t©m cña bé ViÖt Thêng. Trong mét ngµn n¨m B¾c Thuéc, Nam §µn lµ n¬i thêng cã lþ së cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ph¬ng B¾c tõ H¸n ®Õn §êng. N¬i ®©y chøng kiÕn víi nh÷ng thö th¸ch ¸c liÖt gian nan h¬n bÊt cø n¬i nµo søc sèng m·nh liÖt, tinh thÇn bÊt khuÊt quËt cêng cña ngêi d©n Nam §µn ®îc thÓ hiÖn chÝnh b»ng cuéc khëi nghÜa cña Mai Thóc Loan n¨m 722 chèng l¹i ¸ch ¸p bøc ®« hé cña nhµ §êng. ¤ng ®· chän thung lòng gi÷a nói §ôn vµ nói VÖ ë Sa Nam – Vïng quª cña m×nh lµm n¬i x©y dùng c¨n cø cña cuéc khëi nghÜa. T¹i ®©y, «ng x©y thµnh V¹n An, chiªu tËp nghÜa binh, dùng ®ån ®¾p luü, s¾m sanh vò khÝ, cö ngêi ®i thuyÕt phôc c¸c ch©u trong níc vµ c¸c níc l¸ng giÒng cïng liªn kÕt hµnh ®éng, nh©n tµi kh¾p n¬i kÓ c¶ nh÷ng níc l©n cËn nh L©m Êp (Ch¨m Pa) ë phÝa Nam, Ch©n L¹p ë phÝa T©y vµ Kim L©n (tøc Malayxia ngµy nay), ®· hëng øng vµ quy tô díi ngän cê l·nh ®¹o cña «ng. Sau khi lµm chñ ®îc ®Êt Hoan Ch©u, «ng ®em qu©n chiÕm c¸c ch©u phÝa B¾c bao v©y thµnh Tèng B×nh (Hµ Néi ngµy nay) lµ thµnh tr× cña An Nam §« Hé phñ. Tríc khÝ thÓ næi dËy vµ hëng øng s«i næi, ®ång ®Òu cña c¸c ch©u trong níc vµ sù tÊn c«ng µo ¹t cña nghÜa qu©n. Quang Së Kh¸ch cïng bän quan qu©n nhµ §êng ph¶i bá ch¹y vÒ Trung Quèc. §Êt níc ®îc gi¶i phãng, Mai Thóc Loan lªn ng«i hoµng ®Õ, thµnh lËp níc V¹n An, ban bè chÝnh lÖnh. X©y dùng nÒn ®éc lËp tù chñ trªn toµn bé l·nh thæ th©n yªu cña tæ quèc, lÊy thµnh V¹n An lµm thñ ®« cña níc nhµ. Tuy chØ tån t¹i 5 n¨m nhng cuéc Khãa luËn tèt nghiÖp 12 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o khëi nghÜa nµy cã ý nghÜa lín lao kh«ng thÓ phai mê trong lÞch sö ®Êu tranh gi¶i phãng ®Êt níc cña nh©n d©n ta. N¨m 983 Ng« QuyÒn chiÕn th¾ng qu©n Nam H¸n trªn s«ng B¹ch §»ng më ra mét thêi kú míi cña d©n téc ta, thêi kú x©y dùng ®éc lËp tù chñ. TiÕp nèi c¸c triÒu ®¹i: §inh, TiÒn Lª, Nam §µn lµ phªn dËu v÷ng ch¾c cña níc nhµ. Sang thêi kú nhµ Lý (1010 – 1225) quèc gia phong kiÕn ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn, kinh tÕ ®îc chó träng h¬n n¨m 1041, Lý Th¸i Tæ cho con trai thø 8 cña m×nh lµ Lý NhËt Quang vµo NghÖ An më mang bê câi. T¹i ®©y «ng ®· tæ chøc ®¾p ®ª, ®¾p ®Ëp däc s«ng Lam, chÝnh ngêi d©n Nam §µn ®· gãp phÇn to lín c«ng søc cña m×nh vµo viÖc ®¾p ®ª ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ngêi d©n Nam §µn ®· “nhiÒu lÇn gãp søc ®¸nh tan qu©n Ch¨m Pa sang quÊy nhiÔu” [11,53], b¶o vÖ bê câi cña ®Êt níc, ra søc x©y dùng quª h¬ng, dùng nhiÒu chïa miÕu cã gi¸ trÞ. Nhµ TrÇn thay nhµ Lý (1226 – 1400) lÞch sö oanh liÖt chèng ngo¹i x©m Nguyªn M«ng cña d©n téc ®· chøng tá søc sèng m·nh liÖt cña qu©n d©n ta ®Ó ®¶m b¶o nÒn ®éc lËp cho x· t¾c non s«ng, ®ã lµ søc m¹nh ®oµn kÕt g¾n bã, quËt cêng cña c¶ d©n téc mµ vã ngùa M«ng Cæ kh«ng thÓ khuÊt phôc ®îc. Còng nh nh©n d©n Hoan DiÔn xa – Nam §µn lµ hËu ph¬ng lín v÷ng m¹nh cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng ngo¹i x©m oanh liÖt. Cuéc khëi nghÜa cña Hå Quý Ly råi tiÕp ®Õn Lª Lîi chèng giÆc Minh. Nam §µn lµ c¨n cø cña cuéc khëi nghÜa, gãp phÇn to lín trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh x©m lîc, x©y dùng thµnh lòy Hå V¬ng ë ch©n nói §¹i HuÖ lµm c¨n cø kh¸ng chiÕn. 1409 TrÇn Quý Kho¸ng lªn lµm vua lÊy niªn hiÖu lµ Trïng Quang vµ chän ®Êt Nam Hoa (Nam Kinh) – huyÖn Nam §µn lµm n¬i x©y dùng hµnh dinh phÊt cê khëi nghÜa. Tõ ®©y cuéc kh¸ng chiÕn lan réng ra c¶ níc. NghÖ An nãi chung, Nam §µn nãi riªng l¹i trë thµnh c¨n cø ®Þa cña cuéc khëi nghÜa Trïng Quang kÐo dµi gÇn 5 n¨m. Cuéc khëi nghÜa cña Trïng Quang chÊm døt, cuéc khëi nghÜa cña Lª Lîi bïng næ. Theo kÕ ho¹ch cña NguyÔn ChÝch, Lª Lîi vµ NguyÔn Tr·i chuyÓn trung t©m cuéc khëi nghÜa tõ vïng c¨n cø Lam S¬n (Thanh Ho¸) vµo NghÖ An lµ n¬i “hiÓm yÕu, ®Êt réng ngêi ®«ng” ®Ó lµm bµn ®¹p tiÕn lªn gi¶i phãng d©n téc. Sau khëi nghÜa Trïng Quang 10 n¨m, nh©n d©n Nam §µn l¹i kÒ vai s¸t c¸nh víi nh©n d©n trong tØnh tham gia tÝch cùc vµo cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. Vïng nói Thiªn NhÉn ®îc «ng chän lµm n¬i x©y dùng thµnh Lôc Niªn, chØ Khãa luËn tèt nghiÖp 13 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o huy së cña nghÜa qu©n. Th¸ng 2/1425 Lª Lîi, NguyÔn Tr·i chuyÓn ®¹i b¶n doanh tõ §ç Gia (H¬ng S¬n) ra thµnh Lôc Niªn ë Nam Kim Nam §µn. Nh©n d©n ë ®©y “giµ trÎ ®em trÇu rîu ®Õn ®ãn vµ khao qu©n”. [11, 22]. Nhµ Lª suy yÕu, ®Êt níc r¬i vµo c¶nh binh ®ao khèc liÖt cña cuéc chiÕn tranh, cña 2 tËp ®oµn phong kiÕn TrÞnh – NguyÔn (1527 – 1592) m¶nh ®Êt Nam §µn l¹i lµ n¬i xuÊt ph¸t, n¬i “®øng ch©n” cña nhiÒu cuéc khëi nghÜa n«ng d©n trong giai ®o¹n nµy. TiÕp ®ã lµ cuéc chiÕn tranh §µng Ngoµi - §µng Trong khèc liÖt lµm cho ®êi sèng nh©n d©n hÕt søc cùc khæ ®iªu ®øng, ngêi d©n Nam §µn liªn tiÕp ®øng dËy khëi nghÜa, n¨m 1661 do NguyÔn H¹o l·nh ®¹o n¨m 1742 cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn Diªn bïng næ lÊy vïng H¬ng L©m (V©n Diªn) huyÖn Nam §µn lµm c¨n cø tËp hîp lùc lîng kh¸ng chiÕn chèng chÝnh quyÒn phong kiÕn Lª - TrÞnh. TiÕp ®Õn lµ cuéc khëi nghÜa cña Lª Duy MËt còng chän Nam §µn lµm ®ån tr¹i kÐo dµi cuéc khëi nghÜa. MÆc dï cuéc khëi nghÜa cña Lª Duy MËt bÞ thÊt b¹i, song nh©n d©n Nam §µn vÉn cha chÞu khuÊt phôc. Sau khi tÝch cùc ®ãng gãp søc ngêi vµ søc cña phôc vô cho cuéc hµnh qu©n thÇn tèc ra B¾c cña ngêi anh hïng ¸o v¶i cê ®µo Quang Trung, gãp phÇn lµm nªn chiÕn c«ng hiÓn h¸ch nµy cña d©n téc ta tiªu diÖt tËp ®oµn phong kiÕn chóa TrÞnh. C¨n cø §µng Ngoµi råi tiÕn lªn quÐt s¹ch 29 v¹n qu©n Thanh lµm chñ ®Êt níc thèng nhÊt non s«ng. Díi chÕ ®é phong kiÕn nhµ NguyÔn, chÝnh s¸ch t« thuÕ nÆng nÒ vµ sù hµ kh¾c cña luËt lÖ phong kiÕn lµm cho ®êi sèng nh©n d©n thªm cùc khæ. Do vËy nhiÒu cuéc khëi nghÜa cña NguyÔn TuÊn (1818) cña Lª ChÊn (1813 – 1823) ®îc ®«ng ®¶o nh©n d©n Nam §µn tham gia ®· chøng tá søc sèng m·nh liÖt vµ quËt cêng cña ngêi d©n n¬i ®©y. N¨m 1858 thùc d©n Ph¸p x©m lîc níc ta triÒu ®×nh phong kiÕn nhµ NguyÔn ®Çu hµng giÆc b»ng c¸c hiÖp íc 1862, 1883 vµ hiÖp íc Patanèt (1884) ®a níc ta trë thµnh níc thuéc ®Þa nöa phong kiÕn. MÆc cho quan qu©n nhµ NguyÔn ®Çu hµng giÆc nh©n d©n ta ®· vïng dËy chèng kÎ thï x©m lîc. Còng nh ngêi Nam Kú lôc tØnh anh dòng. N¨m 1874 trªn ®Êt Nam §µn næ ra cuéc khëi nghÜa cña TrÇn TÊn, §Æng Nh Mai chèng “c¶ triÒu lÉn T©y” ®îc ®«ng ®¶o nh©n d©n ñng hé m¹nh mÏ. Thêi Ph¸p thuéc, phong trµo cÇn v¬ng rÇm ré diÔn ra trªn ®Êt Nam §µn, tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa cña V¬ng Thóc MËu ë Ró Chung ®· g©y cho thùc d©n Ph¸p nhiÒu phen kinh hoµng. Khãa luËn tèt nghiÖp 14 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o NhÊt lµ ®Õn nh÷ng thËp kû ®Çu cña thÕ kû XX, ®Æc biÖt lµ trong cao trµo 1930 – 1931 ®Ønh cao lµ X« ViÕt NghÖ TÜnh víi sù ra ®êi cña X« ViÕt n«ng d©n huyÖn Nam §µn ®· gãp phÇn chøng minh vµ lµm nçi bËt vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng… Nam §µn xøng ®¸ng lµ mét trong nh÷ng ®Ønh cao cña cao trµo 1930 – 1931. Nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ lÞch sö x· héi chi phèi ®· t¹o ra cho con ngêi trªn m¶nh ®Êt nµy mét khÝ ph¸ch, mét cèt c¸ch riªng cña con ngêi xø NghÖ: cÇn cï trong lao ®éng, gan d¹ mu trÝ trong ®Êu tranh chèng l¹i kÎ thï vµ trong suèt tiÕn tr×nh cña lÞch sö d©n téc, nh÷ng mèc son chãi läi; Chi L¨ng, X¬ng Giang, chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ, chiÕn dÞch Hå ChÝ Minh… ®Òu cã ®ãng gãp to lín cña nh©n d©n Nam §µn. ChÝnh nh÷ng truyÒn thèng, nh÷ng cèt c¸ch Êy t¹o nªn søc m¹nh to lín cho nh©n d©n Nam §µn bíc vµo cuéc tæng khëi nghÜa th¸ng 8/1945 víi nh÷ng chiÕn th¾ng rÊt vÎ vang. 1.3. Kh¸i qu¸t phong trµo c¸ch m¹ng trong nh÷ng n¨m 1930 - 1939 Ngµy 3/2/1930 §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam ra ®êi ®¸nh dÊu bíc ngoÆt vÜ ®¹i trong lÞch sö d©n téc ViÖt Nam chÊm døt thêi kú khñng ho¶ng vÒ ®êng lèi vµ giai cÊp l·nh ®¹o. Më ra mét thêi kú míi trong lÞch sö d©n téc ViÖt Nam thêi kú ®Êu tranh díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng. Díi t¸c ®éng cña sù kiÖn lÞch sö träng ®¹i nµy th× ë Nam §µn vµ NghÖ TÜnh tiÓu tæ Héi thanh niªn vµ §¶ng T©n ViÖt còng c¬ b¶n chuyÓn thµnh nh÷ng thµnh viªn cña mét §¶ng tiÒn phong thèng nhÊt – §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam. Ngµy 25/4/1930 t¹i lµng Kim Liªn, ph¸i viªn xø uû Trung Kú lµ NguyÔn Xu©n Thµnh (tøc Ch¾t B¶y) c«ng nh©n Trêng Thi vÒ chñ tr× héi nghÞ thµnh lËp §¶ng bé Nam §µn vµ thay mÆt tØnh uû chØ ®Þnh mét ban HuyÖn uû l©m thêi. Toµn §¶ng bé huyÖn bao gåm bèn tæng lµ: L©m ThÞnh, Xu©n LiÔu, Xu©n Khoa vµ Nam Kim, mçi liªn chi bé t¬ng øng víi mét sè lµng x· trong tæng. MÊy th¸ng sau, ban chÊp hµnh huyÖn ñy Nam §µn ®îc bÇu chÝnh thøc do §Æng Ch¸nh Kû (tøc N¨ng), ngêi lµng Hoµnh S¬n lµm BÝ th. Ch¼ng bao l©u §Æng Ch¸nh Kû ®îc ®a lªn phô tr¸ch ban tuyªn truyÒn cña TØnh ñy, th× Phan §×nh §ång ®îc TØnh ñy ph©n c«ng lµm bÝ th huyÖn Nam §µn. Do sù chÝnh thøc thµnh lËp §¶ng bé huyÖn, nh÷ng ngêi trong héi quÇn chóng vèn ®· tõng tham gia héi thanh niªn vµ §¶ng T©n ViÖt, hoÆc ®· tõng tá râ nhiÖt t×nh ñng hé hai tæ chøc Êy ®Òu ®îc HuyÖn ñy tiÕp xóc vµ t×m hiÓu kÕt n¹p vµo §¶ng bé. Khãa luËn tèt nghiÖp 15 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o Trong qu¸ tr×nh diÔn ra bíc tiÕn vät cña phong trµo v« s¶n, vÒ mÆt tæ chøc nh trªn, th× ngµy 9/2/1930 ViÖt Nam Quèc D©n §¶ng tiÕn hµnh mét cuéc næi dËy ë Yªn B¸i vµ mét sè ®Þa ph¬ng trªn miÒn B¾c. Thùc d©n Ph¸p ®· nhanh chãng dËp t¾t ngän löa khëi nghÜa. Nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng l·nh ®¹o cuéc b¹o lo¹n ®· dòng c¶m vµ hiªn ngang biÓu thÞ tinh thÇn v× níc hy sinh vµ h« vang tiÕng nãi chÝnh nghÜa trªn ph¸p trêng. Tõ ®ã, ngän cê cña §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam lµ ngän cê ®¹i nghÜa duy nhÊt l·nh ®¹o sù nghiÖp vÜ ®¹i chung cña toµn thÓ d©n téc vµ nh©n d©n. KÎ thï tung mäi thñ ®o¹n tµn b¹o nhÊt, th©m ®éc nhÊt ®èi phã víi §¶ng Céng S¶n, bän thùc d©n Ph¸p vµ bÌ lò phong kiÕn ph¶n ®éng lµm tay sai cho chóng, chóng ®iªn cuång tÝnh chuyÖn nhanh chãng quËt ng· ®Þch thñ míi, lÇn ®Çu tiªn lªn vò ®µi. Nhng thêi thÕ kh«ng ñng hé chóng, sù t¨ng cêng ®µn ¸p bãc lét lµm cho m©u thuÉn ®èi kh¸ng gi÷a chóng víi Tæ quèc ta, ®ång bµo ta ngµy cµng thªm gay g¾t ®Õn cùc ®é. Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ trong toµn thÕ giíi t b¶n chñ nghÜa tiÕp tôc ®Èy chóng vµo thÕ bÝ. Sù thèng trÞ cña chóng, xÐt vÒ mäi mÆt lµ kh«ng cßn cã thÓ duy tr× nh tríc n÷a. Ngän löa khëi nghÜa bÞ dËp t¾t ë Yªn B¸i, song kh«ng thÓ bÞ dËp t¾t trong chÝ khÝ d©n téc ViÖt Nam ta vµ trong thùc tiÔn chiÕn ®Êu cña nh©n d©n ViÖt Nam. HuyÖn Nam §µn cã §¶ng bé cña huyÖn còng nh×n râ ch©n lý h¬n vµ chiÕn ®Êu chèng ®Þch kiªn cêng h¬n. B¸o chÝ bÝ mËt cña xø ñy trung kú nh tê “c«ng, n«ng, binh” tê “ngêi lao khæ” sau ®æi tªn lµ “V« s¶n” cña TØnh ñy NghÖ An nh tê “NghÖ An ®á” vµ tê “tiÕn lªn” cña thÞ ñy Vinh – BÕn Thñy nh tê “sãng c¸ch m¹ng” ®Òu lµ nh÷ng nguån trÝ thøc vµ c¸ch m¹ng thêng ngµy ®Õn ngêi céng s¶n ë Thanh Thñy vµ Kim Liªn, Xu©n Hå, §an NhiÔm, Trung CÇn vµ Hoµnh S¬n… §«i khi cã nh÷ng ®ång chÝ tõ xø ñy ra hoÆc tõ ph¬ng xa ®Õn truyÒn ®¹t nh÷ng ®iÒu rÊt c¬ b¶n, vµ còng cè nh÷ng trêng hîp cã sù bæ sung lùc lîng cho Nam §µn. T×nh c¶nh ®ãi khæ vµ nçi lßng c¨m phÉn cña ®«ng ®¶o nh©n d©n lao ®éng hµng ngµy thóc ®Èy nh÷ng ngêi l·nh ®¹o. Tõ nhiÒu n¬i, trong Nam ngoµi B¾c vang tíi nh÷ng tiÕng giôc gi· hµnh ®éng. Ngµy 3/2/1930 trïng víi sù kiÖn thµnh lËp §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam, 5.000 c«ng nh©n Phó RiÒng b·i c«ng, 22 ngµy sau ®ã 25/3, 4.000 c«ng nh©n nhµ m¸y sîi Nam §Þnh b·i c«ng, 25 ngµy sau n÷a 19/4, 400 c«ng nh©n nhµ m¸y diªm vµ nhµ m¸y ca BÕn Thñy ë ngay ®Êt Vinh b·i c«ng. Råi kÓ tõ ngµy quèc tÕ lao ®éng 1/5 n¨m Êy lµ b¾t ®Çu bèc lªn cao trµo c¸ch m¹ng 1930 – Khãa luËn tèt nghiÖp 16 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o 1931 ph¸t triÓn tíi quy m« to lín trªn kh¾p ba kú. Phong trµo ®Êu tranh cña §¶ng bé vµ nh©n d©n Nam §µn, gåm cã h¬n 600 ngêi kÐo lªn huyÖn lþ ph¶n ®èi sù khñng bè cña thùc d©n Ph¸p ®èi víi anh chÞ em c«ng nh©n Vinh – BÕn Thñy. Nh÷ng ngêi biÓu t×nh còng ®· nªu ra nh÷ng yªu s¸ch sau ®©y: 1. Ho·n thu thuÕ th©n, thuÕ ®iÒn ®Õn th¸ng 10. 2. Bá lÖ tuÇn canh. 3. Båi thêng cho c¸c gia ®×nh nh÷ng ngêi b·i c«ng, biÓu t×nh bÞ b¾n chÕt trong c¸c cuéc ®Êu tranh nh©n ngµy quèc tÕ lao ®éng 1/5. 4. Th¶ c¸c tï chÝnh trÞ vµ nh÷ng ngêi míi bÞ b¾t trong c¸c cuéc b·i c«ng biÓu t×nh. Mét hiÖn tîng ®Æc biÖt trong ®êi sèng n«ng th«n vïng ®Êt Lam Hång lµ sù ra ®êi cña c¸c X« viÕt x· gi÷ vai trß chñ yÕu. Trªn thùc tÕ, n«ng héi hoµn toµn n¾m gi÷ quyÒn hµnh gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò, c¸c c«ng viÖc quan träng ®Òu ®a ra bµn b¹c gi÷a ®×nh, mäi ngêi ®Òu ®Õn dù, thùc hiÖn viÖc trÞch thu ruéng ®Êt cña ®Þa chñ phó n«ng ®Ó chia cho d©n lµng nghÌo, thiÕt lËp tßa ¸n c¸ch m¹ng ®Ó xö b¾n bän “trÝ, phó, ®Þa, hµo” coi nh cã téi víi c¸ch m¹ng. Theo nhËn ®Þnh cña cÊp trªn, trong mét b¶n th«ng b¸o cña trung ¬ng §¶ng nh thÕ lµ “vÊn ®Ò chÝnh quyÒn vµ thæ ®Þa c¸ch m¹ng ®· ®îc gi¶ quyÕt” [8, 30]. Ngµy 12/9/30, trªn díi t¸m tr¨m n«ng d©n Nam §µn, Hng Nguyªn kÐo nhau tiÕn hµnh cuéc biÓu t×nh lín trªn ®Þa bµn Hng Nguyªn. ChÝnh phñ Ph¸p cho m¸y bay tõ Hµ Néi mang bom vµo, nÐm xuèng ®¸m biÓu t×nh lµm 217 ngêi chÕt. Ngay tèi h«m ®ã, theo sù ph¸t ®éng cña huyÖn ñy Nam §µn, nh©n d©n Sa Nam, Thanh Thñy, Xu©n Hå, Xu©n LiÔu, §an NhiÔm… tËp hîp t¹i huyÖn lþ biÓu t×nh ph¶n ®èi tri huyÖn NguyÔn Tuy míi ®Õn thay tri huyÖn Lª Kh¾c Tëng ®· ra lÖnh cho lÝnh b¾n vµo d©n chóng, lµm chÕt 12 ngêi. 16 ngµy sau, ph¶n ®èi thùc d©n Ph¸p tµn s¸t, n«ng d©n ë Th¸i L·o – H ng Nguyªn, 2000 nh©n d©n Nam §µn tËp trung t¹i ró T¸n vµ tru«ng Cån §äi råi kÐo lªn huyÖn lþ biÓu t×nh. Tri huyÖn NguyÔn Tuy mét lÇn n÷a ra lÖnh cho chÝnh quyÒn næ sóng trÊn ¸t lµm 17 ngêi chÕt, bÞ th¬ng 22 ngêi, bÞ b¾t 36 ngêi. V× thÕ mµ c¸ch m¹ng cã nh÷ng cao trµo vµ nh÷ng tho¸i trµo, kh«ng ph¶i mét chiÒu tiÕn lªn th¼ng t¾p. §îc rÌn luyÖn trong thùc tiÔn chiÕn ®Êu, NguyÔn TiÒm con ngêi l·nh ®¹o tuæi míi 20 vµ lÇn ®Çu tiªn ra trËn ®· tá râ khÝ ph¸ch vµ b¶n lÜnh ngêi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng v« s¶n qua nh÷ng th¸ng ngµy tham gia x©y dùng c¬ së, phong trµo ë quèc häc Vinh vµ ë huyÖn Nam §µn, råi tiÕn tíi ®¶m nhiÖm nh÷ng träng Khãa luËn tèt nghiÖp 17 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o tr¸ch do §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam giao phã. Th¸ng 6 n¨m 1930, NguyÔn TiÒm ®îc Trung ¬ng Trung kú chØ ®Þnh vµo ban chÊp hµnh tæng bé l©m thêi NghÖ An vµ phô tr¸ch c«ng t¸c tuyªn truyÒn. Th¸ng 10 n¨m 1930, mét th¸ng sau vô giÆc Ph¸p nÐm bom ngµy 12 th¸ng 9, t¹i ®¹i héi ®¹i biÓu cña §¶ng bé tØnh NghÖ An häp ë lµng §«ng LiÖt huyÖn Nam §µn ®Ó bÇu ra ñy ban chÊp hµnh tØnh NghÖ An. NguyÔn TiÒm ®îc bÇu lµm BÝ th TØnh ñy, lµm viÖc cùc kú vÊt v¶ vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt søc gay go, NguyÔn TiÒm l©m bÖnh råi bÞ ®Þch b¾t. Tr¶i qua hµng n¨m bÞ giam cÇm tra tÊn t¹i së mËt th¸m vµ trong nhµ lao Vinh råi ®Õn nh÷ng ngµy th¸ng cuèi cïng bÞ ®äa ®µy trong nhµ tï Lao B¶o theo chÕ ®é man rî ®èi víi tï chung th©n vµ tö h×nh. Ngêi bÝ th TØnh ñy NghÖ An ®Çu tiªn ®ång thêi lµ ñy viªn thêng vô Xø ñy Trung Kú cña §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam ®· tõ trÇn ngµy 11/10/1932 vµo lóc tuæi ®êi míi 20 ®· ®Ó l¹i lßng tiÕc th¬ng v« h¹n cña nh÷ng ngêi con Nam §µn, tõ ®ã hä quyÕt t©m chiÕn ®Êu, ®Èy m¹nh sù nghiÖp c¸ch m¹ng tiÕn lªn. §Çu n¨m 1933, kÎ ®Þch l¹i g©y thªm mét mèi thï n÷a ®èi víi nh÷ng ngêi yªu níc vµ c¸ch m¹ng cña NghÖ TÜnh, Nam §µn ®ã lµ vô chóng giÕt Lª Hång S¬n - ngêi chiÕn sÜ Nam §µn. Gãp phÇn vµo téi ¸c man rî cña toµn quyÒn vµ kh©m sø viÖn c¬ mËt Nam triÒu cßn ra lÖnh hñy diÖt x· Thanh Thñy, mét x· anh hïng ®Êu tranh liªn tôc tõ buæi ®Çu v¨n th©n cho ®Õn nh÷ng trËn quyÕt liÖt cuèi cïng cña phong trµo X« viÕt NghÖ TÜnh. Bän ®Þch cay có ®èi phã víi Thanh Thñy mµ chóng coi lµ “Sµo huyÖt céng s¶n” [8,125], nhng chóng ®· thÊt b¹i hoµn toµn. C¸ch m¹ng Nam §µn tõ 1935 ®Õn 1939 ®· bíc ®i nh÷ng bíc th¨ng trÇm theo dßng ch¶y cña lÞch sö thÕ giíi vµ lÞch sö d©n téc, thÕ giíi cã nhiÒu chuyÓn biÕn, th¸ng 7 n¨m 1936, Héi nghÞ trung ¬ng §¶ng diÔn ra, §¶ng bé Nam §µn ®· thu ®îc mét sè thµnh qu¶ cÇn thiÕt cho thêi kú míi. C¬ së §¶ng cÊp x· ®îc phôc håi, nhiÒu tæ chøc míi ®îc x©y dùng. ChÝnh nh÷ng sù biÕn chuyÓn Êy lµ tiÒn ®Ò ®Ó nh©n d©n Nam §µn bíc vµo mét giai ®o¹n míi giµnh chÝnh quyÒn khi nh÷ng biÕn chuyÓn trªn thÕ giíi cã lîi. §ã chÝnh lµ giai ®o¹n tiÕp theo cña c¸ch m¹ng thêi kú 1939 – 1945 vËn ®éng c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ë Nam §µn. Khãa luËn tèt nghiÖp 18 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o Ch¬ng 2. Qu¸ tr×nh vËn ®éng chuÈn bÞ khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn (1939 – 1945) 2.1. Bèi c¶nh lÞch sö huyÖn Nam §µn sau khi chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø 2 bïng næ (tõ th¸ng 9/1939 – 3/1945) Ngµy 01/09/1939 ngän löa §¹i chiÕn thÕ giíi thø 2 do ph¸t xÝt §øc, ý g©y ra ®· bïng næ t¹i Trung ¢u, lan sang T©y ¢u råi ch¸y m¹nh sang Liªn X«. ë phÝa ®«ng ph¸t xÝt NhËt ch©m ngßi löa chiÕn tranh Th¸i B×nh D¬ng vµ cho qu©n ®éi x«ng vµo c¸c níc thuéc ®Þa vµ phô thuéc cña Anh, Mü, Ph¸p, Hµ Lan ë §«ng Nam ¸. ChiÕn tranh thÕ giíi thø 2 ®· diÔn ra víi møc ®é ¸c liÖt vµ quy m« lín h¬n thêi kú chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 - 1918) nhng cuéc chiÕn tranh Êy ®· më ra c¬ héi míi cho phong trµo gi¶i phãng d©n téc trªn thÕ giíi. Cuéc chiÕn tranh thÕ giíi thø 2 bïng næ, còng lµ lóc phong trµo c¸ch m¹ng ë NghÖ An, Hµ TÜnh nãi chung vµ Nam §µn nãi riªng bÞ dËp t¾t võa ®îc 2 th¸ng th× Trung ¬ng ®· häp Héi nghÞ nhËn ®Þnh t×nh h×nh vµ ®Ò ra nh÷ng chñ tr¬ng míi. Trung ¬ng dù ®o¸n: "Tríc sau ph¸t xÝt NhËt còng x©m chiÕm §«ng D¬ng, Ph¸p sÏ ®Çu hµng NhËt, nh©n d©n §«ng D¬ng sÏ l©m vµo c¶nh ®ãi rÐt, chÕt chãc díi chÕ ®é cai trÞ cña bän ph¸t xÝt, m©u thuÉn gi÷a nh©n d©n §«ng D¬ng vµ ®Õ quèc cµng ngay g¾t quyÕt liÖt, v× vËy môc tiªu cña c¸ch m¹ng §«ng D¬ng vµ ViÖt Nam lµ trùc tiÕp ®¸nh ®æ ®Õ quèc tay sai vµ gi¶i phãng d©n téc lµm cho c¸c níc §«ng D¬ng hoµn toµn ®éc lËp..." [10, 29]. Tõ ®ã Trung ¬ng quyÕt ®Þnh: Thµnh lËp chÝnh quyÒn céng hoµ d©n chñ thay cho chÝnh quyÒn X« viÕt c«ng n«ng, thµnh lËp mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt ph¶n ®Õ, thay cho mÆt trËn d©n chñ, kÕt hîp võa x©y dùng c¸c tæ chøc c«ng khai hîp ph¸p võa x©y dùng lùc lîng bÝ mËt ®Ó tËp hîp lùc lîng vµ híng cuéc ®Êu tranh vµo môc tiªu trªn. Ngµy 11/9/1939 trong lóc phong trµo ®ang cã bíc ph¸t triÓn nhng cuéc ®¹i chiÕn thÕ giíi thø 2 ®· bïng næ th× c¸c ®ång chÝ NguyÔn Gia, Ph¹m Nghiªm ®îc tØnh uû NghÖ An triÖu tËp ®i dù cuéc häp (NguyÔn Gia lóc nµy lµ bÝ th huyÖn Nam §µn, Ph¹m Nghiªm lµ uû viªn Ban chÊp hµnh huyÖn uû) ®i dù cuéc héi nghÞ c¸n bé toµn tØnh häp ë lµng Phï X¸ huyÖn Hng Nguyªn ®Ó bµn kÕ ho¹ch ho¹t ®éng trong t×nh h×nh míi. Héi nghÞ võa bÕ m¹c th× ngµy 12/9/1939 theo lÖnh cña toµn quyÒn §«ng D¬ng, kh©m sø Trung kú ra Khãa luËn tèt nghiÖp 19 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o nghÞ ®Þnh cÊm viÖc héi häp trong nh©n d©n, cÊm s¸ch b¸o c«ng khai, cÊm tuyªn truyÒn vÒ céng s¶n ... Ngay khi cã lÖnh nµy chÝnh quyÒn thùc d©n ph¸p vµ phong kiÕn tØnh NghÖ An, tËp trung lùc lîng tÊn c«ng quyÕt liÖt phong trµo c¸ch m¹ng. NghÞ quyÕt héi nghÞ toµn tØnh cha kÞp thùc hiÖn th× c¸c tæ chøc §¶ng ®· bÞ chóng ®¸nh ph¸. Dùa vµo chØ ®iÓm cña §inh V¨n Di, mét tªn ph¶n béi nguy hiÓm tõng gi÷ c¸c chøc vô l·nh ®¹o chñ chèt trong nhiÒu n¨m ë tØnh uû, së mËt th¸m Vinh ®· lÇn lît b¾t gÇn hÕt c¸n bé l·nh ®¹o cña §¶ng tõ tØnh ®Õn huyÖn. Ban chÊp hµnh HuyÖn uû Nam §µn cã 5 ngêi th× 2 ngêi bÞ chóng b¾t ®ã lµ ®ång chÝ NguyÔn Gia, Ph¹m Nghiªm. Tuy cha bÞ ®Þch khñng bè nhng khi huyÖn uû tan vì, mÊt liªn l¹c víi trªn th× chi bé §¶ng còng ngõng ho¹t ®éng, c¸c phêng, héi t¬ng tÕ ¸i h÷u ®Òu bÞ bän tæng lý ®¸nh ph¸ vµ tÞch thu tµi s¶n. Còng nh trªn c¶ níc cuéc vËn ®éng d©n chñ ë huyÖn Nam §µn kÕt thóc vµ chuyÓn sang thêi kú ®Êu tranh míi. Th¸ng 11/1939, Héi nghÞ Bµ §iÓm cña Trung ¬ng §¶ng ®Ò ra chiÕn lîc vµ ph¬ng ph¸p c¸ch m¹ng nh»m ®¸nh ®æ chÝnh quyÒn ®Õ quèc vµ tay sai. Trung ¬ng ®· nhËn ®Þnh: §«ng D¬ng ®· bÞ l«i cuèn vµo guång m¸y chiÕn tranh cña ®Õ quèc, chÕ ®é cai trÞ cña Ph¸p ë §«ng D¬ng ®· trë thµnh ph¸t xÝt, mét thø ph¸t xÝt qu©n phiÖt v« cïng tµn b¹o. Sang n¨m 1940 ®Õ quèc Ph¸p ®Çu hµng ph¸t xÝt §øc ë Ch©u ©u vµ d©ng §«ng D¬ng cho ph¸t xÝt NhËt. Tríc t×nh h×nh ®ã, ®Çu n¨m 1940 xø uû Trung Kú cö ®ång chÝ TrÇn M¹nh Quú vÒ thµnh lËp vµ kh«i phôc tØnh uû NghÖ An vµ x©y dùng phong trµo. TiÕp ®ã xø uû cö ®ång chÝ Lª TÊt §¾c vÒ Nam §µn ®Ó trùc tiÕp chØ ®¹o, x©y dùng phong trµo vµ kh«i phôc ®¶ng trong toµn huyÖn. Ba ®ång chÝ huyÖn uû Nam §µn cßn sãt l¹i sau ®ît khñng bè cuèi n¨m 1939 ®· cïng víi ®¶ng viªn cha bÞ b¾t trong huyÖn gåm ®ång chÝ Duy T×nh, Hoµng Di, NguyÔn ThÞ T häp Héi nghÞ bµn t×nh h×nh vµ th¶o luËn chñ tr¬ng míi cña §¶ng. Trong khi ®ã ë trong níc tõ th¸ng 9/1940 ®Õn th¸ng 1/1941 ®· næ ra ba cuéc khëi nghÜa: Cuéc khëi nghÜa B¾c S¬n (27/9/1940), cuéc khëi nghÜa Nam Kú (23/11/1940) vµ khëi nghÜa §« L¬ng (14/1/1941). C¸c cuéc khëi nghÜa Êy ®· thøc tØnh tinh thÇn c¸ch m¹ng cña nh©n c¶ níc vµ ®Ó l¹i nhiÒu kinh nghiÖm quý vÒ khëi nghÜa vò trang ®¸nh dÊu thêi kú c¸ch m¹ng ®· b¾t ®Çu - Thêi kú khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn. Khëi nghÜa B¾c S¬n vµ khëi nghÜa Nam Kú mÆc dï thÊt b¹i song ®©y lµ nh÷ng hµnh ®éng vÜ ®¹i, ®Çy khÝ Khãa luËn tèt nghiÖp 20 NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o ph¸ch anh hïng, nã lµ nh÷ng ph¸t sóng ®Çu tiªn b¸o hiÖu mét thêi kú ®Êu tranh míi – thêi k× khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn. Nh©n d©n Nam §µn tÝch cùc ñng hé b»ng c¸c cuéc diÔn thuyÕt, mÝt tinh. ChÝnh trong thêi ®iÓm n¸o nøc Êy, Nam §µn nhËn ®îc tin tõ kinh ®« HuÕ mét tin ®au th¬ng: ngµy 29/10 ngêi chiÕn sü yªu níc vµ c¸ch m¹ng Phan Béi Ch©u ®· trót h¬i thë cuèi cïng. Nh©n d©n c¶ níc nãi chung vµ nh©n d©n Nam §µn nãi riªng nghÑn ngµo ®au xãt tríc sù ra ®i cña mét vÞ anh hïng, mét ®Êng x¶ th©n v× ®éc lËp tù do cña ®Êt níc. H¬n 40 n¨m chiÕn ®Êu vµ 10 n¨m l¨n lén bÞ giam láng ë HuÕ nhng lóc nµo Phan còng híng vÒ tæ quèc. Sµo Nam cã thÓ tin vÒ cuéc khëi nghÜa B¾c S¬n. Cuéc khëi nghÜa Êy thÊt b¹i nhng «ng tin tëng ch¾c ch¾n c¸ch m¹ng ViÖt Nam sÏ giµnh ®îc nh÷ng th¾ng lîi cuèi cïng. Nh©n d©n Nam §µn - quª h¬ng cña Phan, mÆc dï rÊt ®au xãt tríc sù ra ®i cña Sµo Nam nhng còng mét phÇn v× thÕ mµ nh©n d©n Nam §µn cµng quyÕt t©m h¬n n÷a ®Ó ®¸nh ®uæi kÎ thï ®ang giµy xÐo trªn quª h¬ng Phan vµ c¶ níc. NhËn thÊy nh÷ng dÊu hiÖu ph¸t triÓn kh«ng b×nh thêng trong x· héi ViÖt Nam. Ch¸nh mËt th¸m Trung Kú ®· ra lÖnh cho së mËt th¸m cña tØnh Trung Kú ph¶i thi hµnh tøc kh¾c nh÷ng biÖn ph¸p ®· ®Þnh trong s¸ch luËt ngµy 2/1/1940 (tøc b¾t bí vµ khñng bè). Thi hµnh lÖnh ®ã chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p vµ Nam TriÒu ë NghÖ An ®· tung lùc lîng ®¸nh ph¸ c¸c tæ chøc §¶ng vµ c¬ së cña c¸ch m¹ng trong tØnh, nhÊt lµ hai huyÖn Anh S¬n vµ Thanh Ch¬ng lµ n¬i næ ra cuéc khëi nghÜa R¹ng - §« L¬ng. Tõ Thanh Ch¬ng, bän chóng lÇn mèi ®¸nh ph¸ c¶ §¶ng bé Nam §µn g©y cho ta nh÷ng tæn thÊt lín. §Õn ngµy 10/4/1941 hÇu hÕt c¸n bé l·nh ®¹o cña HuyÖn Nam §µn bÞ sa líi ®Þch. C¸c chi bé §¶ng mÊt liªn l¹c víi cÊp trªn nªn tan ra dÇn, phong trµo t¹m thêi l¾ng xuèng. Th¸ng 7/1940 mËt th¸m ë Trung Kú ra mËt lÖnh: "B»ng mäi c¸ch ®Ó tiªu diÖt céng s¶n, nh÷ng ngêi t×nh nghi cha cã b»ng chøng cã thÓ b¾t ®i tr¹i tËp trung" [1, 114] theo lÞch sö §¶ng bé huyÖn Nam §µn, n¨m 1939- 1940, Nam §µn cã 258 ngêi bÞ b¾t giam. Mét lÇn n÷a phong trµo céng s¶n ë huyÖn Nam §µn l¹i bÞ ®Þch khñng bè truy lïng r¸o riÕt, nªn c¸c chi bé mÊt liªn l¹c ngõng ho¹t ®éng, g©y tæn thÊt nÆng nÒ cho §¶ng céng s¶n vµ lùc lîng c¸ch m¹ng cña Nam §µn. ChØ trong vßng 3 th¸ng, tuyÖt ®¹i ®a sè c¸n bé l·nh ®¹o ®· bÞ ®Þch b¾t giam kh«ng liªn l¹c ®îc víi cÊp trªn vµ thêng xuyªn bÞ ®Þch s¨n lïng r¸o riÕt, c¸c chi bé dÇn dÇn tan r· hÇu hÕt.