Tài liệu Một số vấn đề lý luận cơ bản về nhà nước pháp quyền và thực tiễn xây dựng nhà nước pháp quyền ở việt nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------- NGUYỄN THỊ THANH TRÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN VÀ THỰC TIỄN XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH TRIẾT HỌC Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học: QH-2015-X Hà Nội – 2019 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------- NGUYỄN THỊ THANH TRÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN VÀ THỰC TIỄN XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH TRIẾT HỌC Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học: QH-2015-X NGƯỜI HƯỚNG DẪN: TS. TRẦN THỊ ĐIỂU Hà Nội – 2019 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này, trước hết em xin chân thành cảm ơn sự dạy dỗ nhiệt tình của các thầy cô giáo trong khoa Triết học, trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội trong suốt thời gian em học tập tại khoa, tại trường. Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới TS. Trần Thị Điểu đã giúp đỡ và hướng dẫn em rất tận tình trong quá trình thực hiện và hoàn thiện khóa luận tốt nghiệp này. Mặc dù đã rất cố gắng, nhưng chắc chắn khóa luận sẽ không tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót. Vì vậy, em rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy, các cô, cùng toàn thể các bạn để khóa luận này được hoàn thiện hơn. Hà Nội, ngày 1 tháng 5 năm 2019. Sinh viên Nguyễn Thị Thanh Trà MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 NỘI DUNG....................................................................................................... 7 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM ............................... 7 1.1. Tư tưởng và học thuyết về nhà nước pháp quyền trong lịch sử nhân loại ............................................................................................. 7 1.1.1. Tư tưởng nhà nước pháp quyền thời kì cổ đại ..................................... 7 1.1.2. Tư tưởng nhà nước pháp quyền thời kì trung cổ và thời kì Phục hưng ........ 12 1.1.3.Tư tưởng nhà nước pháp quyền thời kì cận – hiện đại .......................... 15 1.2. Khái niệm và đặc trưng cơ bản của nhà nước pháp quyền ...... 20 1.2.1. Khái niệm .............................................................................................. 20 1.2.2. Đặc trưng cơ bản của nhà nước pháp quyền ........................................ 22 1.3. Quá trình nhận thức và đặc trưng cơ bản Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam ................................................. 23 1.3.1. Quá trình nhận thức về Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ......... 23 1.3.2. Đặc trưng của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam .......... 32 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 .................................................................... 35 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM. ....................................................... 37 2.1. Các nguyên tắc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam ................................................................................. 37 2.2. Những thành tựu đã đạt được và những khó khăn trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. ............. 41 2.2.1. Những thành tựu đã đạt được trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam................................................................................ 42 2.2.2. Những khó khăn trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam ...................................................................................... 48 2.3. Một số giải pháp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam ....................................................................... 54 KẾT LUẬN .................................................................................................... 65 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 67 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngay từ thời cổ đại, mầm mống của tư tưởng về Nhà nước pháp quyền đã xuất hiện ở cả phương Đông và phương Tây với tư cách là một phương pháp giữ gìn trật tự xã hội, chống lại việc lạm dụng quyền lực trong xã hội. Hiện nay, mô hình Nhà nước pháp quyền được coi là một cách thức tổ chức quyền lực nhà nước tối ưu dựa trên nguyên tắc công bằng, nhân văn và được nhiều quốc gia lựa chọn làm mô hình hoạt động của mình. Mỗi quốc gia, vùng lãnh thổ lại có những điều kiện cụ thể khác nhau nên việc xây dựng mô hình Nhà nước pháp quyền ở từng nước cũng có những đặc điểm riêng biệt khác nhau. Ở mỗi quốc gia, chế độ pháp quyền đều có sự điều chỉnh nhất định cho phù hợp với điều kiện cụ thể của đất nước. Tư tưởng về Nhà nước pháp quyền đã hình thành từ rất lâu đời từ trong lịch sử nhân loại (cả phương Đông và phương Tây) tuy nhiên hiện nay để phân định và đánh giá rạch ròi các tư tưởng này thì rất khó khăn với nhiều luồng ý kiến khác nhau. Thực tiễn xây dựng và phát triển nhà nước pháp quyền trên thế giới hiện nay đang đặt ra vấn đề cần có những khái quát chung về đặc trưng bản chất cũng nhờ tính quy luật cho sự phát triển của mô hình nhà nước này từ phương diện triết học. Tùy theo đặc điểm kinh tế, xã hội, truyền thống văn hóa, lập trường giai cấp, quan điểm nhận thức với những nét đặc thù riêng đã tạo nên các mô hình nhà nước pháp quyền khác nhau. Điều đó thể hiện tính đa dạng muôn vẻ của các quốc gia trong quá trình tồn tại và phát triển. Điều 2 Hiến pháp 1992 (đã được sửa đổi, bổ sung năm 2001) “Nhà nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với nông dân và tầng lớp trí thức”. Đó là cơ sở pháp lý và cũng là văn bản pháp luật quan trọng nhất để xây dựng đất nước, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội 1 chủ nghĩa Việt Nam, đồng thời cũng thể chế hoá đường lối của Đảng đề ra trong “cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội” và “chiến lược ổn định phát triển kinh tế - xã hội”. Theo đó, Nhà nước pháp quyền Việt Nam là Nhà nước của giai cấp công nhân với nông dân và tầng lớp trí thức, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Nhà nước pháp quyền Việt Nam là Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, tôn trọng và thực sự bảo vệ quyền con người. Do vậy việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trở thành một nguyên tắc bắt buộc trong hoạt động của Nhà nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam để tạo cơ sở thực thi nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, đảm bảo vai trò của nhân dân trong công cuộc xây dựng và quản lí đất nước và là giải pháp cho các vấn đề về tổ chức quyền lực Nhà nước, mối quan hệ giữa Nhà nước và công dân... Xây dựng nhà nước pháp quyền vừa tạo nên thiết chế phục vụ cho công cuộc đổi mới đất nước toàn diện vừa tạo ra các cơ cấu tổ chức, pháp luật phù hợp, cơ chế tuân thủ nghiêm chỉnh pháp luật để đảm bảo cho việc thực hiện đầy đủ các quyền, lợi ích của công dân, tổ chức và xã hội; đảm bảo cho các cơ quan nhà nước trở về với xã hội công dân, chấm dứt tình trạng Nhà nước đứng trên xã hội. Như vậy, việc xây dựng và từng bước hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa đã trở thành nhiệm vụ cấp thiết của công cuộc đổi mới toàn diện đất nước nói chung cũng như đổi mới hệ thống chính trị xã hội chủ nghĩa nói riêng. Tuy nhiên cho đến nay, vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam vẫn là một vấn đề có nội dung lớn, đòi hỏi phải có sự nghiên cứu toàn diện cả về lý luận và thực tiễn. Chính vì vậy, tôi đã mạnh dạn chọn đề tài “Một số vấn đề lý luận cơ bản về nhà nước pháp quyền và thực tiễn xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay” nhằm góp phần vào quá trình nghiên cứu về nhà nước pháp quyền hiện nay ở nước ta. Nghiên cứu vấn đề này trong thời điểm hiện nay không chỉ có ý nghĩavề mặt lý luận 2 mà còn có ý nghĩa lớn lao trong thực tế để xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề nhà nước nói chung và nhà nước pháp quyền nói riêng luôn được các học giả trong và ngoài nước đặc biệt quan tâm nghiên cứu. Nhà nước pháp quyền là một vấn đề không hề mới trong nhiều nghiên cứu khoa học bởi tính cấp thiết của nó trong việc đáp ứng nhu cầu cả về lý luận và thực tiễn đối với các lĩnh vực quan trọng trong đời sống như luật học, chính trị học… thu hút sự quan tâm của đông đảo các nhà nghiên cứu trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Tôi xin phép được điểm qua một số các công trình ở các mảng nghiên cứu sau: Thứ nhất, các công trình nghiên cứu về vấn đề lý luận cơ bản về khái niệm nhà nước pháp quyền Ở mảng nghiên cứu này, có thể kể đến các công trình: Tư tưởng pháp trị của pháp gia với sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam của nhóm tác giả Doãn Chính, Nguyễn Văn Trịnh; bài viết Tư tưởng đề cao pháp luật trong quản lý xã hội theo học thuyết pháp trị 3 của Hàn Phi Tử của Đỗ Đức Minh; Công trình triết học pháp quyền của Lão Tử của Bùi Ngọc Sơn... Đây là những công trình đi sâu nghiên cứu những tư tưởng về nhà nước pháp quyền ở phương Đông, thông qua một số tư tưởng của các nhà triết học Trung Quốc thời cổ, trung đại từ đó chỉ ra ý nghĩa, giá trị của những tư tương này trong xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Trong công trình Triết học chính trị Montesquieu với việc xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam, ngoài phần giới thiệu về Montesquieu với triết học chính trị phương Tây, tác giả Lê Tuấn Huy đặt ra vấn đề nhà nước pháp quyền, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam và học thuyết phân quyền của Montesquieu. Trong đó, tác giả chú ý đến sự chuyển hóa nhận thức trong tiến trình đổi mới và vấn đề phân quyền xã hội chủ nghĩa. Trong cuốn sách chuyên khảo Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các tác giả đã dùng 3 một dung lượng tương đối lớn để nghiên cứu quan niệm về nhà nước pháp quyền trong lịch sử tư tương ở cả phương Đông và phương Tây, phân tích sự thay đổi nội hàm của khái niệm nhà nước pháp quyền trong lịch sử để từ đó xác lập nên nội dung chủ yếu của khái niệm nhà nước pháp quyền. Công trình Cơ sở lý luận và thực tiễn xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân của Trần Hậu Thành cũng phân tích quá trình hình thành và phát triển tư tưởng nhà nước pháp quyền trong tiến trình lịch sử nhân loại, một số quan điểm và thực tiễn tổ chức nhà nước pháp quyền hiện nay trên thế giới, cũng như việc xây dựng nhà nước xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân. Bài viết Khái quát về tư pháp của mốt số nước trên thế giới của Nguyễn Đức Minh thiên về việc điểm qua những tư tưởng nhà nước pháp quyền ở phương Tây trong lịch sử, đặc biệt là quan niệm về quyền tư pháp. Nhìn chung, các nghiên cứu thuộc nhóm này đã khảo cứu lịch sử quan niệm về nhà nước pháp quyền, các tư tưởng chi phối quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền….Các tác giả khẳng định, trải qua quá trình phát triển nhà nước pháp quyền với các mô hình trên thế giới đã thể hiện tính hiệu quả và những giá trị ưu việt mà nhân loại hướng tới. Thứ hai, các công trình nghiên cứu về thực trạng xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Những năm qua, các văn kiện của Đảng và Nhà nước, các bài phát biểu của các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước tại các diễn đàn đã đề cập nhiều đến vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền. Đây là định hướng cơ bản và quan trọng nhằm hoàn thiện nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đây là mảng nghiên cứu nhận được sự quan tâm nghiên cứu đông đảo của giới học thuật Việt Nam. Có thể nêu tên một số công trình tiêu biểu sau: Công trình: Xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam – Một số vấn đề lý luận và thực tiễn của Nguyễn Văn Niên; sách chuyên khảo Xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân của Nguyễn Trọng Thóc; Nguyễn Thúy Vân, “Nhận thức triết học về nhà nước pháp quyền và sự vận dụng nó 4 trong thực tiễn xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt nam hiện nay”; công trình Cải cách hành chính và công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của Đoàn Trọng Truyến là những công trình nêu ra nội dung lý luận và thực tiễn quan trọng trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Công trình Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của dân, do dân, vì dân – Lý luận và thực tiễn do Nguyễn Duy Quý, Nguyễn Tất Viễn chủ biên khái quát lịch sử hình thành và phát triển của học thuyết nhà nước pháp quyền; chủ nghĩa Mác- Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về nhà nước và nhà nước pháp quyền. Các tác giả nêu khái niệm, những đặc trưng cơ bản và chức năng của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân; thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội và các yếu tố quy định, chi phối quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Về cơ bản, phần lớn các vấn đề về nhà nước nói chung và về nhà nước pháp quyền nói riêng đã được các học giả, các nhà nghiên cứu đi trước nghiên cứu rất khoa học và chi tiết, do đó, khóa luận tốt nghiệp xin được tổng hợp các nghiên cứu của các học giả đi trước và đưa ra một số ý kiến mới cho công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. 3. Mục đích của khóa luận và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích: Nghiên cứu một số vấn đề về nhà nước pháp quyền, từ đó tìm ra những phương hướng để xây dựng và ngày càng hoàn thiện nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Với mục đích đó, nhiệm vụ chính của khóa luận là: Thứ nhất, làm rõ một số nội dung cơ bản về nhà nước pháp quyền. Thứ hai, khái quát về thực trạng xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay; từ đó đưa ra một số giải pháp trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta . 5 4. Phương pháp nghiên cứu Khóa luận triển khai dựa trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy vật lịch sử và sử dụng các phương pháp nhận thức cụ thể sau: Phương pháp văn bản học, phương pháp phân tích, tổng hợp, thống nhất lịch sử và logic… 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Khóa luận nghiên cứu về một số vấn đề lý luận cơ bản về nhà nước pháp quyền và thực tiễn xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Phạm vi nghiên cứu: Khóa luận chỉ nghiên cứu trong phạm vi các vấn đề lý luận cơ bản về nhà nước pháp quyền và thực tiễn xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam từ khi đổi mới (năm 1986) cho đến nay. 6. Kết cấu của khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tham khảo nội dung của khóa luận gồm có 2 chương, 6 tiết. 6 NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM 1.1. Tư tưởng và học thuyết về nhà nước pháp quyền trong lịch sử nhân loại 1.1.1. Tư tưởng nhà nước pháp quyền thời kì cổ đại Ngay từ thời cổ đại, mầm mống tư tưởng về nhà nước pháp quyền đã xuất hiện ở cả phương Đông và phương Tây Tư tưởng nhà nước pháp quyền ở phương Đông thời kì cổ đại. Trong lịch sử tư tưởng chính trị - pháp luật ở phương Đông thời kì cổ đại đã xuất hiện tư tưởng nhà nước pháp quyền tập trung chủ yếu ở Trung Quốc, được thể hiện trong quan điểm của một số nhà tư tưởng ở thời kì này. Đầu tiên không thể không nhắc đến Mạnh Tử (372 –289 TCN). Mạnh Tử cho rằng, vua vâng mệnh trời để trị dân, nhưng mệnh trời phải hợp với lòng dân, vai trò chủ chốt là của dân và sự phụ thuộc của nhà cầm quyền vào nhân dân. Nhà cầm quyền nếu có đạo đức sẽ cảm hóa được người dân. Giải pháp chính trị của Mạnh Tử có thể gọi là một nhà nước nhân nghĩa. Nền chính trị nhân nghĩa yêu cầu nhà cầm quyền phải coi trọng dân. “Nhà nước cầm quyền phải thực thi điều nghĩa đối với người dân: phải coi dân làm trọng, lấy dân làm gốc, làm cho dân đủ ăn đủ mặc, có đời sống vật chất đầy đủ sung túc, giáo hóa đạo đức cho dân. Một nhà nước nhân nghĩa đã gợi mở những tư tưởng về một nhà nước do dân và vì dân”[4,101]. Học thuyết thứ hai có thể kể đến trong hệ tự tưởng về nhà nước pháp quyền ở phương Đông thời kì cổ đại đó là học thuyết của Mặc Tử (479381TCN). Tư tưởng chính trị của Mặc gia mang tính nhân bản cao, và đã tiềm ẩn những quan điểm về bình đẳng và dân chủ. Kiêm ái có thể hiểu là vì hạnh phúc chung của mọi người. Thuyết kiêm ái muốn hướng tới một trật tự xã hội công bằng, mọi người yêu thương nhau không phân biệt đẳng cấp hay 7 bất cứ một lí do gì và cùng nhau xây dựng cuộc sống tốt đẹp, và xã hội đó cũng không có những cuộc chiến tranh. Mục đích của chính sách kiêm ái là vì người dân, có ý nghĩa xác định trách nhiệm của nhà nước trong việc phục vụ những lợi ích cho nhân dân. Nhân dân được đặt vào trung tâm của những chính sách của nhà nước. Có thể nói rằng đó chính là những tư tưởng dân chủ sơ khai. Lão Tử (nhiều học giả hiện đại cho rằng ông sống vào thế kỉ IV TCN) nổi tiếng với thuyết vô vi về nhà nước và pháp luật. Những quan điểm của Lão Tử về nhà nước vô vi có một mức độ trừu tượng hóa rất cao, không đơn thuần chỉ là những tư tưởng chính trị - pháp lý đơn thuần mà đã được nâng lên đến tầm triết học. Lý thuyết vô vi của ông thực chất là muốn đặt vấn đề rằng nhà nước và pháp luật phải tôn trọng bản tính tự nhiên của con người, tự do của con người. Đây là một tư tưởng có nhiều nét gần gũi với lý thuyết tự nhiên của triết học phương Tây. Học thuyết pháp lý tự nhiên chủ trương cũng giống như lý thuyết vô vi của Lão Tử rằng các đạo luật do nhà nước ban hành phải phù hợp với sự tự nhiên vốn có của con người, tôn trọng tự do của con người. Lý thuyết vô vi, cũng như lý thuyết pháp lí tự nhiên có ý chống lại sự chuyên chế của nhà nước, nó vạch ra những giới hạn là những sự tự nhiên của con người, tự do của con người mà nhà nước và pháp luật của nhà nước phải tôn trọng, không được vi phạm, và chỉ có những tác động phù hợp. Chủ trương xây dựng nhà nước pháp quyền trong lịch sử tư tưởng chính trị pháp lý phương Tây có nội dung nhằm giới hạn sự lộng quyền của nhà nước, sự can thiệp quá mức của quyền lực công vào khu vực tư nhân. Nhà nước pháp quyền được chỉ ra nhiều dấu hiệu đặc trưng. Nhưng suy cho cùng, thì những dấu hiệu đặc trưng của nhà nước pháp quyền đều hướng đến mục đích hạn chế sự lạm quyền của nhà nước, chống lại sự can thiệp quá mức của quyền lực nhà nước và xã hội dân sự, bảo vệ các quyền tự do, dân chủ của con người. Nhà nước pháp quyền là một nhà nước thừa nhận và có nghĩa vụ bảo đảm tự do của con người, không được can thiệp vào đời sống cá nhân của con người. Tư tưởng này rất gần với tư tưởng vô vi của Lão Tử. Lý thuyết vô 8 vi của Lão Tử có sự gặp gỡ với học thuyết nhà nước pháp quyền. Nếu như có tư tưởng về nhà nước pháp quyền ở phương Đông thì có lẽ đầu tiên phải kể đến tư tưởng của Lão Tử [4, 144 -145]. Đối lập với thuyết đức trị của Khổng Tử là thuyết pháp trị của các học giả phái pháp gia, sản sinh cùng thời với đạo Khổng Tử do Quản Trọng, Tử Sản, Thương Ưởng, Thân Bất Hại, Thận Đáo đề xướng. Sau này Hàn Phi Tử phát triển và hoàn chỉnh. Nội dung cơ bản và quan điểm cai trị của phái này là: pháp trị là phương pháp duy nhất dùng để cai trị. Vì vậy, học thuyết này không thừa nhận Nho giáo. Theo thuyết pháp trị thì Vua trị nước phải có ba yếu tố: pháp, thế, thuật. Nghĩa là: pháp luật, mệnh lệnh, chiếu chỉ của Vua là khuôn mẫu của thiên hạ; nhằm trừng trị, răn đe, dân phải sợ, phải tuân thủ. Vua phải có thế, phải tạo ra uy quyền tuyệt đối của mình. Vua phải có thuật dùng người và chế độ thưởng phạt. Một khi Vua đã có đủ ba yếu tố pháp, thế, thuật thì vua phải chuyên quyền, độc đoán, thẳng tay dùng nghiêm hình phạt để cai trị. Quản Trọng và Tử Sản chủ trương dùng pháp luật làm công cụ cơ bản để cai trị đất nước và đề ra nguyên tắc “pháp bất vị thân”[19, 25], bất cứ ai đều phải tuân thủ pháp luật. Pháp luật ban ra phải cẩn trọng và ít thay đổi, pháp luật của Vua phải rành mạch về luật - hình - chính. Đây là luận điểm của phái pháp trị chống lại phái đức trị là phái chủ trương “hình phạt chỉ dành cho hạng thứ dân mà bậc trương phu không phải chịu hình phạt”[1,17]. Đến Hàn Phi Tử (280 -233TCN) là người phát triển tư tưởng pháp trị lên đỉnh cao, nội dung chủ yếu của tư tưởng này là lấy pháp luật thay cho lễ làm công cụ trị nước, an dân. Theo Hàn Phi Tử, hình phạt không trừ bậc đại phu “pháp luật không thể a dua người sang cũng như dây mực không thể uốn theo gỗ cong (cho nên) trị tội thì không chừa các quan lớn, thưởng công thì không bỏ sót dân thường”[4, 165]. Mô hình pháp luật Trung Quốc đã ảnh hưởng lớn đến các quốc gia phương Đông thời cổ đại, trung đại, cận đại và cả đến ngày nay. Tóm lại, tư tưởng về nhà nước ở phương Đông thời kì cổ đại do có các quan điểm khác nhau, cách đánh giá xã hội khác nhau, chính vì vậy mà có nhiều luận giải khác nhau. Nếu Nho gia chủ trương dùng Nhân trị hay “Đức 9 trị” để lấy “nhân nghĩa làm gốc” để cải tạo xã hội, để xoá bỏ tình trạng loạn lạc; Mặc gia lấy “Kiên ái”, “Thượng đồng”, “Thượng hiền” để xoả bỏ tình trạng đó; Đạo gia thì lại chủ trương “Vô vi nhi trị”, “thuận theo tự nhiên”,… Còn riêng đối với pháp gia, để trị nước họ đã dùng các căn cứ, thực tiễn lịch sử xã hội và những tiền đề lý luận của mình và có chủ trương dùng pháp luật của Nhà nước làm công cụ quan trọng để thúc đẩy sự phát triển của đời sống xã hội và củng cố, cải tạo trật tự xã hội phong kiến Trung Hoa lúc bấy giờ. Có thể nói, những tư tưởng này có để lại những giá trị nhất định về vấn đề xây dựng nhà nước ở Trung Hoa lúc bấy giờ và các nước phong kiến chịu ảnh hưởng bởi văn hóa Trung Hoa, song, phần lớn những tư tưởng trên vẫn có những hạn chế về thời đại, về văn hóa. Tư tưởng nhà nước pháp quyền ở phương Tây thời kì cổ đại Arixtot (384 - 322 TCN) - nhà tư tưởng vĩ đại nhất của thời cổ đại cho rằng pháp luật cần thống trị trên tất cả. Theo ông thì yếu tố cấu thành cơ bản của phẩm chất chính trị trong luật pháp là sự phù hợp của tính đúng đắn về chính trị của nó với tính pháp quyền; không thể có pháp luật nếu như việc cầm quyền không tuân theo pháp luật, chà đạp lên pháp luật, mưu toan thống trị bằng bạo lực. Pôlybi (Polybe, 201-120 tr. CN) là người La Mã đầu tiên nêu lên những tư tưởng quan trọng về Nhà nước pháp quyền. Theo ông, ''không phải lý trí mà kinh nghiệm đã dạy chúng ta rằng hình thức chính phủ hoàn hảo nhất là hình thức được tạo nên từ ba chính thể quân chủ, quý tộc và cộng hoà". Trong đó cơ quan chấp chính tối cao thuộc về vua, nguyên lão viện (nghị viện) thuộc về quý tộc và các cơ quan dân biểu (hội đồng) thuộc về nhân dân (chủ nô). Phân bố và giám sát quyền lực hợp lý, chặt chẽ là hai yếu tố cơ bản bảo đảm một Nhà nước vững mạnh và phát triển quốc gia La Mã thành một đế quốc hùng mạnh. Xixêrôn (Ceceron, 106 - 43 TCN) cho rằng, Nhà nước là ''một cộng đồng pháp lý''. Nhà nước là của chung nhân dân và là trật tự chung. Nhà nước 10 chỉ có ở nơi nào không có bạo lực và chuyên quyền. Sự cần thiết của Nhà nước bắt nguồn từ bản chất trốn chạy sự cô đơn và khao khát đời sống cộng đồng của con người. Công bằng là mệnh lệnh từ lý trí của con người mà Nhà nước phải tuân theo. Pháp luật là ''lẽ phải chính trực phù hợp với bản chất có trong tất cả mọi sinh vật''. Pháp luật là công pháp giữ vai trò điều chỉnh các mối quan hệ xã hội. ''Phục tùng pháp luật là bắt buộc đối với tất cả mọi người”. Xixêrôn đã xác định được pháp quyền tự nhiên, nhưng pháp quyền đó chưa tìm thấy điểm tựa trong hiện thực. Như vậy có thể thấy, ngay từ thời cổ đại đã có những tư tưởng đề cao vấn đề dân chủ như một hình thức Nhà nước. Theo đó, Nhà nước chỉ là sự thể hiện quyền lợi chung của công dân và lấy việc phục vụ con người cá nhân và xã hội làm mục đích. ý tưởng về sự kết hợp giữa Nhà nước và pháp luật là cách tốt nhất để khách quan hoá Nhà nước, hạn chế ý muốn chủ quan của nhà cầm quyền. Nhà nước tuân theo pháp luật là tuân theo ý chí chung của xã hội. Xuất hiện yêu cầu về Nhà nước pháp quyền nhằm bảo đảm sự phát triển của kinh tế - xã hội, vừa bảo đảm sự tồn tại của bản thân Nhà nước. Bên cạnh đó, quyền lực Nhà nước dù của vua, của quý tộc hay của dân đều thông qua các cá nhân cầm quyền và có xu hướng bị lạm dụng. Quyền lực Nhà nước luôn luôn cũng có xu hướng bành trướng và hạn chế quyền tự do của con người. Để khắc phục tình trạng này cần phân biệt quyền lực Nhà nước thành các quyền khác nhau theo chức năng, nhiệm vụ của nó. Cùng với tư tưởng quản lý xã hội bằng pháp luật, tư tưởng phân chia, kiểm soát quyền lực trong một Nhà nước đã bắt đầu có những mầm mống xuất hiện. Socrates, Platon, Democritus, Arixtot, Polibius và Ciciro là những người đã đưa ra quan niệm về sự liên hệ tương tác giữa pháp luật và quyền lực nhà nước và về nhà nước như một tổ chức thực hiện hoạt động của mình trên cơ sở luật. Theo họ, quyền lực nhà nước được xem là công bằng, khi nó thừa nhận luật pháp và đồng thời bị hạn chế bởi luật pháp. Socrates, Polibius và Ciciro thì đưa ra các luận điểm về vị thế quyền lực của luật như là sự kết 11 hợp giữa sức mạnh và luật pháp, về việc phân biệt giữa các hình thức cẩm quyền đúng đắn và không đúng đắn. Democritus và các nhà ngụy biện thì đưa ra các luận điểm về vai trò của luật pháp trong các loại hình nhà nước, về môì quan hệ giữa các quyền tự nhiên và quyền do ý chí xác lập. Một số nhà ngụy biện đưa ra tư tưởng khởi đầu vềs ự bình đẳng của các cá nhân, về quyền tự nhiên. Đặc biệt, Polybius (200-118 TCN), một sử gia Hy Lạp cổ đại đã đưa ra tư tường phân quyền mà sau này được Montesquieu kế thừa trong tác phẩm “Tinh thần pháp luật“. Ciciro (106 TCN – 43 TCN), một nhà tư tưởng chính trị nổi tiếng trong thời kỳ La Mã cổ đại, coi nhà nước là “công việc của nhân dân”, như là sự liên kết về mặt luật và như là “trật tự luật pháp chung”. Tư tưởng nhà nước pháp quyền trong thời kỳ Hy Lạp, La Mã cổ đại có ảnh hưởng quan trọng đến sự hình thành và phát triển các quan niệmvề nhà nước pháp quyền sau này. 1.1.2. Tư tưởng nhà nước pháp quyền thời kì trung cổ và thời kì Phục hưng Trong suốt hơn một nghìn năm thời kỳ Trung cổ ở Tây Âu, mô hình nhà nước thần quyền ngự trị trong đó có sự thống trị công khai, toàn bộ của thần học và học thuyết nhà thờ. Trong bổi cảnh đó, chưa xuất hiện lý thuyết chính trị tự do có khả năng phản ánh một cách rõ ràng sự xung đột giữa cá nhân và nhà nước. Tuy nhiên, ngay trong lòng xã hội phong kiến, đã xuất hiện những lực lượng mới đề cao quốc gia có chủ quyền và quyền tự trị của cá nhân, gắn liền với sự hình thành đạo Tin lành và các tư tưởng nhân văn của thời kỳ Phục hưng. Trong thời kỳ Phục hưng ở Tây Âu, khi chủ nghĩa tư bản đang được hình thành để thay thế cho chế độ phong kiến đang dần suy tàn, xuất hiện các tư tưởng và quan niệm mới hướng đến việc xây dựng lý thuyết về nhà nước pháp quyền, được khởi xướng bởi các nhà tư tưởng chính trị tiên phong đại diện cho thế giới quan của giai cấp tư sản thời kỳ đó như N. B. Machiavelli ở Ý, Lev Sapega ở Lithuania và Jean Bodin ở Pháp. 12 Trên cơ sở khái quát các kinh nghiệm hình thành và phát triển của các nhà nước qua nhiều thế kỷ, cố gắng lý giải nguyên tắc của chính trị, N.B.Machiavelli (1469-1527) xem xét nhà nước trong mối quan hệ giữa chính phủ và thần dân dựa vào nỗi sợ hãi và tình yêu của các thần dân. Nhà nước trở nên vững chắc, khi chính phủ không tạo ra lý do đưa đến sự phẫn uất và các âm mưu lật đổ, khi nỗi sợ hãi của các thần dân không chuyển thành lòng hận thù, và khi tình yêu không chuyển thành sự khinh bỉ. Là người đầu tiên chú ý đến vai trò của vĩ nhân trong lịch sử, Machiavelli đề cao năng lực thực tế của chính phủ trong việc điều khiển các thần dân. Trong tác phẩm nổi tiêng “Quân vương” (hoàn thành năm 1513 và xuất bản năm 1532), Machiavelli đã hệ thống hóa các tri thức về nhà nước và quản lý nhà nước, đưa ra các nguyên tắc giành quyền lực và duy trì chế độ quân chủ và nền cộng hòa[11]. Cơ sở cho sự bền vững của nhà nước, theo ông, là việc bảo đảm an toàn cho cá nhân và tính bất di bất dịch của sở hữu tư nhân. Ông cho rằng, điều nguy hiểm nhất đối với nhà cầm quyền là động chạm đến tài sản của các thần dân, bởi vì đây là yếu tố đưa đến sự hận thù. Kế thừa tư. tưởng của Polybius về sự xuất hiện của nhà nước và vòng tuần hoàn của các hình thức cai trị, Machiavelli ủng hộ hình thức nhà nước hỗn hợp (giữa chế độ quân chủ, chế độ quý tộc và chế độ dân chủ). Tuy vậy, ông vẫn coi nền chế độ quân chủ tuyệt đối là hình thức quản lý tốt nhất. Trong các hình thức nhà nước, Machiavelli đề cao nền cộng hòa, vì nền cộng hòa có khả năng tốt nhất trong việc thực hiện quyền tự do và bình đẳng của công dân.Với việc tách chính trị khỏi thần học, đưa ra cách giải thích duy lý về nhà nước và pháp quyền, và chủ trương gắn nhà nước và pháp quyền với các lợi ích của các thần dân, quan niệm của Machiavelli về nhà nước đã có ảnh hường đáng kể đến các quan niệm sau này. Trong khi đó, các nguyên tắc của nhà nước pháp quyền như phân chia quyền lực hay ưu thế của luật có thể thấy rất sớm ở Quy chế của Lithuania năm 1529, một trong những bộ luật được hệ thống hóa đầu tiên ở châu Âu được Lev Sapega (1557-1633), một nhà tư tưởng chính trị Lithuania soạn 13 thảo. Theo Sapega, không phải con người, mà các luật thống trị trong quốc gia. Trong quy chế này, ông chia quyền lực nhà nước thành quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp. Quyền lập pháp thuộc nghị viện, quyết hành pháp thuộc quốc vương hay quận vương, quyền tư pháp thuộc các tòa án trung ương và các địa phương. Trong tác phẩm “Sáu cuốn sách về nhà nước” xuất bản năm 1586, Jean Bodin (1530-1596) cho rằng, nhà nước là sự quản lý về mặt pháp luật được thực hiện bởi quyền lực tối cao đối với tập hợp các hộ gia đình và đối với các tài sản chung. Theo ông, quyền lực tự chủ của nhà nước là quyền lực thường xuyên và tuyệt đối, không bị hạn chế bởi bất cứ điều kiện nào. Chủ thể của quyền lực đó có thể chuyển nó cho người khác. Quyển lực tự chủ của nhà nước có tính thống nhất, tức là nó không thể bị phân chia, không thể đồng thời thuộc về quốc vương, tầng lớp quý tộc và dân chúng. Bodin chống lại quan niệm về hình thức nhà nước hỗn hợp được đưa ra bởi Polybius, Ciciro, và Machiavelli. Đưa ra ba kiểu nhà nước: dân chủ, quý tộc và quân chủ, Bodin cho rằng hạn chế chung của nhà nước dân chủ và nhà nước quý tộc là ở chỗ trong các kiểu nhà nước này, các phiếu bầu được kiểm, nhưng không được cân theo trọng lượng của phẩm hạnh. Theo Bodin, chế độ quân chủ là kiểu nhà nước tốt nhất có thể giúp khắc phục cuộc khủng hoảng về chính trị và tôn giáo, vì chế độ đó phù hợp với bản chất của quyền lực tự chủ, vói tính thống nhất và tính không thể bị phân chia của quyền lực đó. Ông chỉ ra ba hạn chế có thể đối với quyền lực tuyệt đối, liên quan đến: (1) các luật do Thượng Đế xác lập; (2) Các quy luật do giới tự nhiên xác lập và (3) các luật của con người, được xác lập bởi quyền lực tự chủ, bởi thỏa thuận chung và bởi các dân tộc [11] . Theo Bodin, mục đích của nhà nước không phải là mang đến hạnh phúc cho con người, mà là đảm bảo hòa bình bên trong, công bằng và sự hài hòa xã hội, đặc biệt là bảo vệ khỏi kẻ thù bên ngoài. Kế thừa tư tưởng của Machiavelli, Bodin cho rằng, nguyên nhân của các xung đột xã hội là do sự 14 phân chia tài sản không đều, do cuộc đấu tranh của các đảng phái và do sự thiêu kiên nhẫn về tôn giáo. 1.1.3.Tư tưởng nhà nước pháp quyền thời kì cận – hiện đại Trong thời kỳ cận đại thế kỷ XVII – XVIII, xuất hiện một loạt quan niệm có tính cách mạng của các nhà Khai sáng Tây Âu về nhà nước pháp quyển Hugo Grotius (1583-1645) và Benedictus de Spinoza (1583-1645) ở Hà Lan, Thomas Hobbes (1588 -1679), John Locke (1632-1704) ở Anh, B. Montesquieu (1588-1679), Denis Diderot (1713-1784), Jean Jacques Rousseau (1712-1778) ở Pháp, Thomas Jefferson (1743-1826) ở Mỹ, v.v… Đây là các quan niệm nền tảng cho các cuộc cách mạng tư sản ở các nước phương Tây. Được coi là nhà lý luận đầu tiên của trường phái về quyền tự nhiên, xem thể chế pháp luật phong kiến là trái với bản chất con người, Hugo Grotius (1583-1645) đòi hỏi thể chế pháp quyền mới phải đáp ứng được các quy luật của lý tính. Theo ông, mục đích của nhà nước là duy trì sở hữu tư nhân thông qua các quy định của pháp luật nhằm đảm bảo cho mỗi người quyền sử dụng các tài sản của mình phù hợp với tất cả mọi người. Grotius coi khế ước xã hội là nguồn gốc của bất kỳ hình thức nhà nước nào, vì khi xây dựng nhà nước, nhân dân có thể lựa chọn một hình thức nhà nước nào đó, nhưng một khi đã chọn, nhân dân không thể không tuân thủ các nhà cầm quyền. Mặc dù là người bảo vệ chế độ quân chủ tuyệt đối ở Anh, phát triển quan niệm về nhà nước pháp quyền, Thomas Hobbes (1588 -1679) đã đưa ra những luận điểm tiến bộ về sự thông trị của pháp quyền trong đời sống xã hội, trong đó có luận điểm về bình đẳng hình thức trước pháp luật và luận điểm về tính bất di bất dịch của các khế ước. Đặc biệt, theo Hobbes, quyền tự ảo của con người là quyền làm tất cả những gì mà luật không cấm [11]. Với luận điểm này, Hobbes đã đóng góp vào việc hoàn thành cơ sở lý luận cho một nguyên tắc điều tiết về mặt pháp quyền các mối quan hệ xã hội. 15