Tài liệu Một số giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện nghĩa đàn, tỉnh nghệ an

1 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trêng ®¹i häc vinh trÇn thÞ thanh h¶i mét sè gi¶i ph¸p qu¶n lý nh»m n©ng cao chÊt lîng d¹y häc ë c¸c trêng trung häc phæ th«ng huyÖn nghÜa ®µn, tØnh nghÖ an luËn v¨n th¹c sÜ khoa häc gi¸o dôc Vinh - 2010 2 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trêng ®¹i häc vinh trÇn thÞ thanh h¶i mét sè gi¶i ph¸p qu¶n lý nh»m n©ng cao chÊt lîng d¹y häc ë c¸c trêng trung häc phæ th«ng huyÖn nghÜa ®µn, tØnh nghÖ an luËn v¨n th¹c sÜ khoa häc gi¸o dôc CHUY£N NGµNH: qu¶n lý gi¸o dôc M· Sè: 60.14.05 ngêi híng dÉn khoa häc: pgs.ts. hµ v¨n hïng Vinh - 2010 3 LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành, cho phép tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến lãnh đạo nhà trường, các Thầy Cô giáo của Trường Đại học Vinh đã tạo mọi điều kiện và giúp đỡ cho chúng tôi được học tập để nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ. Tác giả xin cảm ơn đến Lãnh đạo Sở, các phòng ban Sở GD&ĐT Nghệ An, Huyện ủy, UBND, Phòng Giáo dục và Đào tạo huyện Nghĩa Đàn, các đồng chí trong Ban Giám hiệu, các đồng chí tổ trưởng, tổ phó chuyên môn và các giáo viên của hai nhà trường trên địa bàn huyện đã động viên, khuyến khích và tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ nhiệt tình trong quá trình chúng tôi nghiên cứu và hoàn thành đề tài. Đặc biệt, tác giả vô cùng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Hà Văn Hùng người hướng dẫn khoa học đã tận tình, chu đáo và hết sức giúp đỡ, hướng dẫn tác giả hoàn thành luận văn này. Trong quá trình nghiên cứu và viết luận văn mặc dù đã hết sức cố gắng nhưng chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong được sự chỉ dẫn và góp ý chân thành của các Thầy, Cô giáo và bạn bè, đồng nghiệp. Xin chân thành cảm ơn! Vinh, tháng 12 năm 2010 Tác giả Trần Thị Thanh Hải 4 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 1. Lý do chọn đề tài 1 2. Mục đích nghiên cứu 3 3. Cách thể và đối tượng nghiên cứu 3 4. Giả thuyết khoa học 3 5. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu 3 6. Phương pháp nghiên cứu 4 7. Những đóng góp của đề tài 4 8. Cấu trúc luận văn 4 Chương 1. Cơ sở lý luận của đề tài 6 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 6 1.2. Các khái niệm cơ bản của đề tài 7 1.2.1. Quản lý nhà trường và quản lý hoạt động dạy học 7 1.2.2. Chất lượng dạy học và quản lý chất lượng dạy học 16 1.3. Các hoạt động quản lý dạy học ở trường THPT 22 1.4. Các yếu tố ảnh hướng đến chất lượng dạy học 23 Kết luận chương 1 Chương 2. Thực trạng về công tác quản lý chất lượng hoạt động 25 dạy học ở các trường THPT huyện Nghĩa Đàn, Tỉnh Nghệ An 2.1. Đặc điểm về điều kiện kinh tế - văn hóa - xã hội huyện Nghĩa 26 Đàn, Tỉnh Nghệ An 2.1.1. Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên 2.1.2. Tình hình phát triển văn hóa, kinh tế - xã hội 2.2. Thực trạng về số lượng và chất lượng giáo dục ở các trường 26 26 26 THPT huyện Nghĩa Đàn, Tỉnh Nghệ An 27 2.2.1. Đội ngũ cán bộ quản lý và đội ngũ giáo viên 27 2.2.2. Mạng lưới trường lớp và kết quả các mặt giáo dục học sinh (5 năm gần đây) 31 5 2.3. Thực trạng công tác quản lý hoạt động dạy học ở các trường THPT huyện Nghĩa Đàn, Tỉnh Nghệ An 2.3.1. Thực trạng về việc thực hiện kế hoạch dạy học 2.3.2. Thực trạng về công tác xây dựng và phát triển đội ngũ giáo viên 2.3.3. Thực trạng về công tác quản lý hoạt động dạy của giáo viên 2.3.4. Thực trạng về công tác quản lý hoạt động học của học sinh 2.3.5. Thực trạng về việc đầu tư và quản lý việc sử dụng CSVC - TBDH 2.3.6. Thực trạng về việc phối hợp với các tổ chức xã hội để đẩy 35 35 36 37 38 39 mạnh công tác xã hội hóa giáo dục Chương 3. Một số giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng 40 dạy học ở các trường THPT huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An 3.1. Nguyên tắc đề xuất các giải pháp 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính mục tiêu 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính toàn diện 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn 3.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính hiệu quả 3.2. Một số giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở 41 41 41 41 42 42 các trường THPT huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An 3.2.1. Nhóm giải pháp 1: Nâng cao nhận thức về tư tưởng chính trị, 42 phẩm chất đạo đức 3.2.2. Nhóm giải pháp 2: Xây dựng và nâng cao chất lượng đội ngũ 43 giáo viên 45 3.2.3. Nhóm giải pháp 3: Quản lý tốt hoạt động của tổ chuyên môn và các tổ chức trong nhà trường 3.2.4. Nhóm giải pháp 4: Quản lý hoạt động dạy của giáo viên 3.2.5. Nhóm giải pháp 5: Quản lý hoạt động học tập của học sinh 47 48 36 3.2.6. Nhóm giải pháp 6: Quản lý chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học 63 65 3.2.7. Nhóm giải pháp 7: Tổ chức phong trào thi duda dạy tốt học tốt 3.2.8. Nhóm giải pháp 8: Tăng cường công tác kiểm tra đánh giá kết quả dạy và học 3.2.9. Nhóm giải pháp 9: Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và quản lý 66 việc sử dụng trang thiết bị dạy học nhằm kích thích hoạt động dạy và học 3.2.10. Nhóm giải pháp 10: Tạo điều kiện về vật chất, tinh thần nhằm 69 kích thích hoạt động dạy và học 71 6 3.3. Khảo nghiệm sự cần thiết và tính khả thi của các giải pháp KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 1. Kết luận 73 78 78 2. Kiến nghị 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 81 7 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BGH: CLDH: CNV: CSVC: CNH- HĐH: GV: GD&ĐT: GDTX: PPDH: QLGD: QTDH: TBDH: TƯ: Ban giám hiệu Chất lượng dạy học Công nhân viên Cơ sở vật chất Công nghiệp hoá - Hiện đại hoá Giáo viên Giáp dục và Đào tạo Giáo dục thường xuyên Phương pháp dạy học Quản lý giáo dục Quá trình dạy học Thiết bị dạy học Trung ương THPT: UBND: XHCN: Trung học phổ thông Ủy ban nhân dân Xã hội chủ nghĩa 8 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Về lý luận Giáo dục ngày nay được coi là nền móng của sự phát triển khoa học kỷ thuật và đem lại sự thịnh vượng cho nền kinh tế quốc dân. Cho nên có thể coi giáo dục đồng nghĩa với sự phát triển, và vì lẽ đó, sự nghiệp Giáo dục và Đào tạo luôn được Đảng và Nhà nước ta đặc biệt coi trọng. Nghị quyết TW4 khoá VII chỉ rõ: "Giáo dục và Đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài" [31]. Nghị quyết TW 2 khoá VIII khẳng định: "Nhiệm vụ và mục tiêu cơ bản của Giáo dục - Đào tạo là nhằm xây dựng con người và thế hệ thiết tha gắn bó với lý tưởng độc lập dân tộc - Hiện đại hoá đất nước, giữ gìn và phát huy hiệu quả giá trị văn hoá dân tộc, có năng lực tiếp thu tinh hoa văn hoá nhân loại, phát huy tiềm năng của dân tộc và con người Việt Nam, có ý thức cộng đồng và phát huy tính tích cực của cá nhân" [32]. Điều 2 Luật Giáo dục ghi: "Mục tiêu giáo dục là đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khoẻ, thẩm mĩ và nghề nghiệp, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, hình thành và bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất và năng lực của công dân, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc" [16]. Điều 27 Luật Giáo dục: "Mục tiêu của giáo dục trung học phổ thông là giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ, và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân, chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc" [16]. 9 Những con người có nhân cách như Luật Giáo dục đã chỉ ra do nền giáo dục, do các nhà trường góp phần hình thành sẽ tạo ra cơ sở vững chắc cho sự tái sản xuất sức sản xuất của xã hội. Có thể nói trong những năm đổi mới, Giáo dục - Đào tạo đã có những cố gắng và đã có những thành tựu đáng trân trọng, tạo được một số nhân tố cần thiết để phát triển trong tương lai. Tuy vậy, nền Giáo dục và Đào tạo nước nhà vẫn đang còn ở trong tình trạng yếu kém, khó khăn nhiều mặt. Chất lượng giáo dục nói chung và chất lượng dạy học nói riêng vẫn còn nhiều hạn chế. Nghị quyết TƯ Đảng lần thứ IX đã khẳng định: "Tiếp tục nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đổi mới nội dung, phương pháp dạy và học, hệ thống trường lớp và hệ thống quản lý giáo dục..." [33]. 1.2. Về thực tiễn Dạy học là hoạt động trung tâm, là hoạt động đặc trưng nhất của nhà trường. Điều đó cũng có nghĩa dạy và học là yếu tố có ý nghĩa quyết định đến chất lượng của nhà trường. Đặc biệt trong xu thế hội nhập hiện nay thì việc nâng cao chất lượng dạy học trong nhà trường là vấn đề vô cùng cấp bách và là nhiệm vụ quan trọng nhất. Những năm trước đây, Nghĩa Đàn là trung tâm phát triển kinh tế của tỉnh ở khu vực miền núi phía tây bắc Nghệ An. Nay được tổ chức lại, sau khi chia tách thành lập thị xã Thái Hoà, Nghĩa Đàn được xác định là một huyện miền núi còn nghèo, cơ sở hạ tầng chưa phát triển. Tuy nhiên các cấp lãnh đạo đã xác định phát triển giáo dục là một trong những mục tiêu quan trọng của huyện nhà. Trong những năm qua chất lượng giáo dục trên địa bàn huyện đã từng bước được nâng lên, nhưng nhìn chung chất lượng dạy và học ở các trường trung học phổ thông chưa có chiều sâu, hiệu quả đạt được chưa cao. 10 Xuất phát từ những lý do trên chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục: "Một số giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An". 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn, đề xuất những giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quản lý chất lượng dạy học ở trường trung học phổ thông. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu các giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. 4. Giả thuyết khoa học Bằng một số giải pháp quản lý được đề xuất hợp lý, có tính khả thi thì sẽ nâng cao được chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. 5. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu 5.1. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1.1. Vấn đề quản lý nâng cao chất lượng dạy học ở trường THPT. 5.1.2. Tìm hiểu cơ sở thực tiễn của vấn đề nâng cao chất lượng dạy học ở các trường THPT huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. 5.1.3. Đề xuất các giải pháp quản lý để nâng cao chất lượng dạy học ở các trường THPT huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. 11 5.2. Phạm vi nghiên cứu Chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. Nghiên cứu các giải pháp quản lý để nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận - Phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu, các văn bản, chỉ thị của Đảng, Nhà nước về giáo dục. - Khái quát hoá các nhận định độc lập. 6.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp quan sát. - Phương pháp điều tra (bằng phiếu khảo sát). - Phương pháp lấy ý kiến trực tiếp và xin ý kiến chuyên gia. - Phương pháp tổng kết kinh nghiệm giáo dục. 6.3. Nhóm phương pháp sử dụng toán học thống kê 7. Những đóng góp của đề tài 7.1. Hệ thống cơ sở lý luận về dạy học, quản lý dạy học và việc nâng cao chất lượng dạy học nói chung và ở các trường trung học nói riêng. 7.2. Đánh giá thực trạng và chỉ rõ những hạn chế, khó khăn, tồn tại trong hoạt động dạy học và quản lý hoạt động dạy học hiện nay ở các trường trung học phổ thông. 7.3. Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. 7.4. Đề xuất các kiến nghị cần thiết cho Sở Giáo dục, các Ban, Ngành trong việc nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông. 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận văn được chia thành 3 chương: 12 Chương 1. Cơ sở lý luận của đề tài Chương 2. Thực trạng về công tác quản lý chất lượng hoạt động dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. Chương 3. Một số giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở các trường trung học phổ thông huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An. 13 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Trong nhà trường phổ thông, mục tiêu cần đạt được của quản lý quá trình dạy và học là nhằm đảm bảo nâng cao chất lượng đào tạo. Các nhà nghiên cứu giáo dục Nga đã khẳng đinh: "Kết quả toàn bộ hoạt động quản lý của nhà trường phụ thuộc rất nhiều vào tổ chức đúng đắn và hợp lý hoạt động giảng dạy của đội ngũ giáo viên" [32]. Hiện nay, sự hội nhập và giao lưu Quốc tế đã đưa đến cho đất nước ta sự phát triển mới, trong đó có sự phát triển của ngành GD&ĐT. Có thể nói, giáo dục Việt Nam đã thu được những thành quả quan trọng về mở rộng quy mô, đa dạng hoá các hình thức đào tạo, nâng cấp CSVC cho các nhà trường. Trình độ dân trí đã được nâng cao, chất lượng giáo dục có những chuyển biến bước đầu. Tuy nhiên, để đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp CNH - HĐH đất nước thì giáo dục vẫn còn những yếu kém và hạn chế nhất định như: Chất lượng và hiệu quả giáo dục còn chưa cao; giáo dục chưa gắn bó chặt chẽ với thực tiễn; đào tạo chưa gắn với sử dụng; đội ngũ GV còn yếu; CSVC còn thiếu; PPDH và công tác quản lý chậm đổi mới; QLGD còn kém hiệu quả… Nguyên nhân của yếu kém đó ngoài những yếu tố khách quan còn có các yếu tố chủ quan là trình độ QLGD chưa theo kịp với thực tiễn và nhu cầu phát triển của xã hội; nhiều vấn đề lý luận phát triển giáo dục trong giai đoạn mới chưa được nghiên cứu đầy đủ. Chính vì thế trong chiến lược phát triển GD&ĐT 2001 2010 Đảng, Nhà nước và Ngành giáo dục đã xác định: “Trong đó, đổi mới chương trình giáo dục, phát triển đội ngũ nhà giáo là các giải pháp trọng tâm; đổi mới quản lý giáo dục là khâu đột phá” [6]. Thời gian qua, nghiên cứu về lĩnh vực QLGD đã được sự quan tâm của nhiều tác giả như: Phạm Minh Hạc, Nguyễn Ngọc Quang, Đặng Quốc Bảo, 14 Hà Thế Ngữ, Hà Sĩ Hồ, Nguyễn Gia Quý, Nguyễn Thị Mỹ Lộc... Một số đề tài luận án, luận văn đã tập trung giải quyết chất lượng dạy và học có liên quan đến công tác quản lý quá trình dạy học ở trường THPT. Vì vậy, nghiên cứu công tác quản lý, xây dựng và phát triển các hoạt động dạy học - giáo dục trong nhà trường là nhiệm vụ quan trọng và là điều kiện cơ bản để nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện. Chính vì vậy mà Bộ Giáo dục và Đào tạo đã đề ra nhiệm vụ của năm học là "năm học tiếp tục đổi mới quản lý, nâng cao chất lượng giáo dục". Trên địa bàn huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An từ trước đến nay chưa có đề tài nghiên cứu nào đưa ra các giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học trong các trường THPT. Chúng tôi nhận thấy, vấn đề quản lý hoạt động dạy học là nhiệm vụ hết sức quan trọng, vì vậy đã chọn vấn đề này làm đề tài nghiên cứu cho luận văn nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học giáo dục trong nhà trường, đáp ứng yêu cầu phát triển GD&ĐT, phát triển kinh tế - xã hội trong giai đoạn hiện nay. 1.2. Các khái niệm cơ bản của đề tài 1.2.1. Quản lý nhà trường và quản lý hoạt động dạy học 1.2.1.1. Quản lý Quản lý là hoạt động tất yếu nảy sinh khi có lao động chung của nhiều người, cùng theo đuổi một mục đích. Quản lý là dạng hoạt động đặc thù (lao động đặc thù) của con người và là một thuộc tính có trong xã hội ở bất cứ trình độ phát triển nào. Kể từ xã hội nguyên thuỷ, lao động chung nhiều người là săn bắn, hái lượm, cũng đã cần có sự quản lý, cho đến khi nền kinh tế tri thức vẫn cần phải có sự quản lý. Quản lý là một hệ thống xã hội, là khoa học và nghệ thuật tác động vào từng thành tố của hệ thống bằng những phương pháp thích hợp nhằm đạt được các mục tiêu đề ra cho hệ thống và từng thành tố của hệ thống. 15 Dưới góc độ khoa học, có nhiều quan niệm về quản lý theo những cách tiếp cận khác nhau. Từ sự đa dạng về tiếp cận, dẫn đến sự phong phú về các khái niệm quản lý. Theo Từ điển Tiếng Việt do Trung tâm Từ điển của Viện Ngôn ngữ Hà Nội, xuất bản năm 2002, quản lý có nghĩa là “trông coi và giữ gìn theo những yêu cầu nhất định” [26]. K. Marx cũng đã viết: “Tất cả mọi lao động xã hội trực tiếp hay lao động chung nào tiến hành trên quy mô tương đối lớn, thì ít nhiều cần có một sự lãnh đạo để điều hòa hoạt động cá nhân và thực hiện chức năng chung phát sinh từ mọi vận động của toàn bộ cơ thể sản xuất khác với sự vận động của những khí quan độc lập của nó. Một người độc tấu vĩ cầm thì tự mình điều khiển lấy còn một dàn nhạc thì cần có nhạc trưởng” [5]. Theo tác giả Đặng Quốc Bảo: “Bản chất của hoạt động quản lý bao gồm hai quá trình tích hợp vào nhau: quá trình “quản” gồm sự coi sóc, giữ gìn, duy trì hệ ở trạng thái “ổn định”; quá trình “lý” gồm sự sửa sang, sắp xếp, đổi mới hệ, đưa hệ vào thế “phát triển”… Trong “quản” phải có “lý”, trong “lý” phải có “quản” để động thái của hệ ở thế cân bằng động: hệ vận động phù hợp, thích ứng và có hiệu quả trong mối tương tác giữa các nhân tố bên trong (nội lực) với các nhân tố bên ngoài (ngoại lực)” [1]. Có thể nói quản lý là một nghệ thuật vì nó là hoạt động đặc biệt, đòi hỏi sự khéo léo và tinh tế, linh hoạt những tri thức, kinh nghiệm đã được đúc kết để áp dụng vào việc tổ chức con người và công việc. Với tư cách là nghệ thuật, quản lý đòi hỏi các nhà quản lý phải không ngừng rèn luyện để nâng cao hiệu quả quản lý. Quản lý vừa là một khoa học, vừa là một nghệ thuật, nó mang tính khoa học vì các hoạt động quản lý có tổ chức, có định hướng dựa trên những quy luật, những nguyên tắc và những phương pháp hoạt động cụ thể. Đồng thời 16 quản lý cũng mang tính nghệ thuật, vì nó vận dụng một cách sáng tạo trên những điều kiện cụ thể trong sự kết hợp và tác động nhiều mặt của các yếu tố khác nhau trong xã hội. Như vậy: “Quản lý không chỉ là một khoa học mà còn là một nghệ thuật” và “hoạt động quản lý vừa có tính chất khách quan, vừa mang tính chủ quan, vừa có tính pháp luật của Nhà nước, vừa có tính xã hội rộng rãi… chúng là những mặt đối lập trong một thể thống nhất” [19]. 1.2.1.2. Quản lý giáo dục Như chúng ta đã biết, giáo dục là hiện tượng xã hội đặc biệt, giáo dục ra đời và phát triển cùng với sự tồn tại và phát triển của xã hội. Giáo dục mang tính phổ biến, nó tồn tại trong bất kỳ chế độ nào, trong bất kỳ giai đoạn lịch sử nào. Giáo dục là nhu cầu tất yếu của mọi người, là một hoạt động đặc trưng của lao động xã hội. Đây là một hoạt động chuyên môn nhằm thực hiện quá trình truyền đạt và lĩnh hội kinh nghiệm lịch sử xã hội qua các thế hệ, đồng thời là động lực thúc đẩy sự phát triển của xã hội. Để hoạt động này vận hành có hiệu quả, có sự phối hợp chặt chẽ, đạt được mục tiêu chung thì tất yếu giáo dục phải được tổ chức theo một hệ thống các cơ sở giáo dục. Do đó, phải có một lĩnh vực hoạt động tương đối độc lập trong giáo dục đó là công tác QLGD để quản lý các cơ sở giáo dục. Như vậy, quản lý giáo dục là một dạng tất yếu nảy sinh khi có lao động chung của nhiều người cùng theo đuổi một mục tiêu. Vậy đương nhiên hoạt động giáo dục cũng cần được quản lý đó là: Quản lý giáo dục, giáo dục là một bộ phận của xã hội, nên quản lý giáo dục là một loại hình quản lý xã hội. Quản lý xã hội là tác động có ý thức của chủ thể quản lý tới khách thể quản lý hoặc những bộ phận của nó, trên cơ sở nhận thức và vận dụng những quy luật khách quan của đối tượng, nhằm đảm bảo cho nó vận động và phát triển hợp lý để đạt được mục tiêu đã định. Có nhiều tác giả đưa ra các quan niệm khác nhau về quản lý giáo dục. 17 Theo tác giả Nguyễn Gia Ký: “Quản lý giáo dục là sự tác động có ý thức của chủ thể quản lý lên khách thể quản lý, nhằm đưa hoạt động giáo dục tới mục tiêu đã định, trên cơ sở nhận thức và vận dụng những quy luật khách quan của hệ thống giáo dục quốc dân” [22]. Tác giả Nguyễn Ngọc Quang viết: “Quản lý giáo dục là hệ thống những tác động có mục đích, có kế hoạch, hợp quy luật của chủ thể quản lý (hệ giáo dục), nhằm làm cho hệ vận hành theo đường lối và nguyên lý giáo dục của Đảng, thực hiện được tính chất của nhà trường XHCN Việt Nam mà điểm hội tụ là quá trình dạy học giáo dục thế hệ trẻ, đưa hệ giáo dục tới mục tiêu dự kiến, tiến lên trạng thái mới về chất” [20]. Tác giả Đỗ Hoàng Toàn lại cho rằng “Quản lý giáo dục là tập hợp những biện pháp tổ chức, phương pháp giáo dục, kế hoạch hóa tài chính, cung tiêu… nhằm đảm bảo sự vận hành bình thường của các cơ quan trong hệ thống giáo dục, đảm bảo sự tiếp tục phát triển và mở rộng hệ thống cả về mặt số lượng, cũng như về chất lượng” [27]. Từ các khái niệm trên về quản lý giáo dục, ta có thể hiểu quản lý giáo dục là quản lý hệ thống giáo dục, là sự tác động có mục đích, có hệ thống, có kế hoạch, có ý thức của chủ thể quản lý lên đối tượng quản lý theo những quy luật khách quan, nhằm đưa hoạt động sư phạm của hệ thống giáo dục đạt tới kết quả mong muốn. Quản lý giáo dục là một dạng hoạt động quản lý chuyên biệt, thông qua đó chủ thể quản lý tác động vào khách thể quản lý nhằm thực hiện một mục tiêu quản lý giáo dục nhất định. Ngày nay, với quan điểm học tập thường xuyên, học tập suốt đời, đảm bảo đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng được những đòi hỏi của đất nước trong thời kỳ mới, nhất là trong quá trình hội nhập quốc tế, QLGD được hiểu là sự điều hành hệ thống giáo dục quốc dân nhằm đảm bảo mục tiêu: Nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. 18 1.2.1.3. Quản lý nhà trường * Nhà trường Trên cơ sở thế giới quan duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin và xem xét quá trình lịch sử phát triển của nhà trường cùng với sự phát triển của loài người thì thấy: Nhà trường là một dạng tổ chức chuyên biệt đặc thù của xã hội, được hình thành từ nhu cầu mang tính tất yếu khách quan của xã hội. Việc tổ chức các hoạt động nói trên được thông qua quá trình sư phạm (quá trình giáo dục được tổ chức một cách khoa học), nhằm xây dựng và hoàn thiện nhân cách người học, mà nhân cách đó là những tiêu chuẩn về đạo đức và năng lực của người học đáp ứng được những yêu cầu phát triển của xã hội mà không một dạng tổ chức nào trong xã hội khác với tổ chức nhà trường có thể thay thế được nó. Ngày nay nhà trường được thành lập và hoạt động dưới sự điều chỉnh bởi các quy định xã hội, nó có tính chất và nguyên lý hoạt động, có mục đích rõ ràng và có nhiệm vụ cụ thể, có nội dung giáo dục được chọn lọc, có một tổ chức bộ máy và đội ngũ được đào tạo có kế hoạch hoạt động và được hoạt động trong môi trường (Tự nhiên - Xã hội) nhất định, có sự đầu tư của người học, cộng đồng, nhà nước và xã hội, các cơ quan quản lý, các cấp trong xã hội [29]. Vậy nhà trường là cơ quan giáo dục chuyên biệt, có đội ngũ các nhà giáo được đào tạo, nội dung chương trình được chọn lọc, phương pháp giáo dục phù hợp với mọi lứa tuổi, các phương tiện kỹ thuật phục vụ cho giáo dục. Mục đích giáo dục của nhà trường phù hợp với xu thế phát triển của xã hội và thời đại. Nhà trường là một tổ chức chuyên biệt trong xã hội, thực hiện chức năng tái tạo nguồn nhân lực phục vụ cho duy trì và phát triển của xã hội. Trường học là tổ chức giáo dục cơ sở mang tính Nhà nước, xã hội, là nơi trực tiếp làm công tác giáo dục, đào tạo thế hệ trẻ. 19 Theo tác giả Nguyễn Ngọc Quang: “Trường học là thành tố khách thể cơ bản của tất cả các cấp quản lý giáo dục, vừa là hệ thống độc lập tự quản của xã hội. Do đó quản lý nhà trường nhất thiết phải vừa có tính nhà nước vừa có tính xã hội, nhà nước và cộng đồng xã hội hợp tác trong việc quản lý nhà trường” [27]. * Quản lý nhà trường Có nhiều tác giả quan niệm về quản lý nhà trường khác nhau: Tác giả Trần Kiểm viết: “Quản lý nhà trường là thực hiện đường lối giáo dục của Đảng trong phạm vi trách nhiệm của mình, tức là đưa nhà trường vận hành theo nguyên lý giáo dục để tiến tới mục tiêu giáo dục, mục tiêu đào tạo đối với ngành giáo dục với thế hệ trẻ và với từng học sinh” [14]. Theo tác giả Nguyễn Ngọc Quang: “Quản lý nhà trường phổ thông là tập hợp những tác động tối ưu (cộng tác, tham gia, hỗ trợ, phối hợp, huy động, can thiệp) của chủ thể quản lý đến tập thể cán bộ, giáo viên và học sinh nhằm tận dụng nguồn nhân lực dự trữ cho nhà nước đầu tư, các lực lượng xã hội đóng góp và lao động xây dựng vốn tự có, hướng vào việc đẩy mạnh mọi hoạt động của nhà trường và tiêu điểm hội tụ là đào tạo thế hệ trẻ, thực hiện có chất lượng mục tiêu và kế hoạch đào tạo, đưa nhà trường tiến lên một trạng thái mới” [21]. Từ các khái niệm trên ta có thể hiểu “quản lý nhà trường bao gồm quản lý bên trong nhà trường (nghĩa là quản lý các thành tố mục đích, nội dung phương pháp dạy học, hình thức tổ chức dạy học, đội ngũ giáo viên cán bộ, tập thể học sinh, cơ sở vật chất thiết bị dạy học, các thành tố này quan hệ qua lại với nhau và tất cả đều nhằm thực hiện các chức năng giáo dục) và quản lý các mối quan hệ giữa nhà trường với môi trường xã hội bên ngoài” [28]. Vậy ta có thể hiểu quản lý nhà trường là tập hợp các tác động của chủ thể quản lý đến khách thể quản lý nhằm đẩy mạnh mọi hoạt động của nhà trường 20 và thực hiện được các mục tiêu dự kiến. Vậy quản lý giáo dục trong nhà trường chính là quản lý các thành tố của quá trình dạy học, có thể được biểu diễn bằng sơ đồ sau: M N P QL Tr Th M: N: P: Th: Tr: QL: §K: Môc tiªu DH Néi dung DH Ph¬ng ph¸p DH ThÇy Trß Qu¶n lý §iÒu kiÖn §K Sơ đồ 1. Quản lý các thành tố của quá trình dạy học [29] 1.2.1.4. Dạy học Dạy học là một bộ phận của quá trình sư phạm tổng thể, là quá trình tác động qua lại giữa giáo viên và học sinh nhằm truyền thụ và lĩnh hội những tri thức khoa học, những kỹ năng, kỹ xảo hoạt động nhận thức và thực tiễn, để trên cơ sở đó phát triển năng lực tư duy và hình thành thế giới quan khoa học. Hoạt động dạy học có ý nghĩa vô cùng to lớn: + Dạy học là con đường thuận lợi nhất giúp học sinh trong khoảng thời gian ngắn có thể nắm được một lượng khối lượng tri thức nhất định. + Dạy học là con đường quan trọng nhất, giúp học sinh phát triển một cách có hệ thống năng lực hoạt động trí tuệ nói chung và đặc biệt là năng lực tư duy sáng tạo. + Dạy học là một trong những con đường chủ yếu góp phần giáo dục cho học sinh thế giới quan khoa học và những phẩm chất đạo đức.