Tài liệu Một số điều kiện phát triển phật giáo tại huyện văn lâm, tỉnh hưng yên hiện nay

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN, ĐHQGHN KHOA TRIẾT HỌC ------------ DƢƠNG XUÂN KHẢI MỘT SỐ ĐIỀU KIỆN PHÁT TRIỂN PHẬT GIÁO TẠI HUYỆN VĂN LÂM, TỈNH HƢNG YÊN HIỆN NAY. KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC CHUYÊN NGÀNH: LỊCH SỬ TRIẾT HỌC VÀ TÔN GIÁO PHƢƠNG ĐÔNG Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học : QH-2015-X HÀ NỘI, 2019 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN, ĐHQGHN KHOA TRIẾT HỌC ------------ DƢƠNG XUÂN KHẢI MỘT SỐ ĐIỀU KIỆN PHÁT TRIỂN PHẬT GIÁO TẠI HUYỆN VĂN LÂM, TỈNH HƢNG YÊN HIỆN NAY. KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC CHUYÊN NGÀNH: LỊCH SỬ TRIẾT HỌC VÀ TÔN GIÁO PHƢƠNG ĐÔNG Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học : QH-2015-X Người hướng dẫn: PGS.TS Đỗ Thị Hòa Hới HÀ NỘI, 2019 LỜI CẢM ƠN Hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này, trước hết, em xin chân thành cảm ơn sự dạy dỗ nhiệt tình của các thầy cô giáo trong khoa Triết học trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội trong suốt thời gian em học tập và nghiên cứu tại trường. Đặc biệt, em xin chân thành cảm ơn PGS.TS Đỗ Thị Hòa Hới - người trực tiếp hướng dẫn em tận tình và chu đáo trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành khóa luận này. Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới những người thân đã động viên, khích lệ và chia sẻ với em trong suốt quá trình học tập và thực hiện khóa luận. Mặc dù đã cố gắng hết sức, nhưng chắc chắn rằng, khóa luận vẫn còn nhiều hạn chế và thiếu sót. Vì thế, em rất mong nhận được ý kiến đóng góp của các thầy cô và các bạn để khóa luận này được hoàn thiện hơn Trân trọng cảm ơn! Hà nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả Dƣơng Xuân Khải LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Khóa luận tốt nghiệp này là kết quả nghiên cứu của bản thân dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Đỗ Thị Hòa Hới, có kế thừa một số kết quả nghiên cứu liên quan đã được công bố. Những tài liệu sử dụng trong khóa luận có xuất xứ cụ thể, rõ ràng. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm trước hội đồng khoa học và khóa luận của mình. Hà nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả Dƣơng Xuân Khải MỤC LỤC 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................... 3 2. Tình hình nghiên cứu đề tài ................................................................................. 4 3. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài.............................................................................. 6 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu của khóa luận: ................................................. 7 5. Cơ sở lý luận và Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................ 7 6.Kết quả nghiên cứu khóa luận ............................................................................. 8 7. Ý nghĩa khóa luận: ............................................................................................... 8 8. Kết cấu khóa luận:................................................................................................ 8 CHƢƠNG 1: LÝ LUẬN VỀ NGUỒN GỐC CHO SỰ RA ĐỜI, TỒN TẠI VÀ PHÁT TRIỂN CỦA TÔN GIÁO THEO QUAN ĐIỂM CHỦ NGHĨA MÁC LÊNIN VÀ QUÁ TRÌNH DU NHẬP VÀ PHÁT TRIỂN PHẬT GIÁO Ở ViỆT NAM ........................................................................................................................... 9 1.1 Lý luận về nguồn gốc cho sự ra đời, tồn tại và phát triển của tôn giáo theo quan điểm chủ nghĩa Mác - lênin ............................................................................ 9 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ............................................................................ 10 1.1.2. Nguồn gốc xã hội cho sự ra đời, tồn tại và phát triển của tôn giáo theo quan điểm CN Mác - Lênin ................................................................................. 14 1.1.3 Nguồn gốc nhận thức, tâm lí của sự ra đời, tồn tại và phát triển của tôn giáo ................................................................................................................. 18 1.2 Quá trình du nhập, tồn tại và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam ........... 21 1.2.1 Giai đoạn du nhập từ thế kỷ 1 sau Công nguyên đến trước thế kỷ X. ...... 21 1.2.2 Giai đoạn từ thế kỷ X đến năm 1981 .......................................................... 23 1.2.3 Giai đoạn từ năm 1981 đến nay. ................................................................ 25 CHƢƠNG 2: MỘT SỐ BIỂU HIỆN CHO SỰ PHÁT TRIỂN CỦA PHẬT GIÁO HUYỆN VĂN LÂM HIỆN NAY (TỪ SAU NĂM 1999) ......................... 29 2.1. Khái lƣợc về lịch sử địa lý, chinh trị, kinh tế, tôn giáo huyện Văn Lâm, tỉnh Hƣng Yên. ........................................................................................................ 29 2.2 Một số điều kiện khách quan cho sự phát triển Phật giáo ở huyện Văn Lâm, tỉnh Hƣng Yên hiện nay ............................................................................... 36 1 2.2.1 Quan điểm đường lối, chính sách đổi mới của Đảng và nhà nước về tôn giáo: điều kiện thuận duyên cho Phật giáo phát triển. ...................................... 36 2.2.2 Sự phát triển kinh tế thị trường tạo điều kiện cho sự phát triển của Phật giáo ở Văn Lâm .................................................................................................... 41 2.3 Điều kiện nội tại cho sự phát triển Phật giáo ở huyện Văn Lâm ................. 56 2.3.1 Vai trò chủ thể của Giáo hội Phật giáo Việt Nam nỗ lực thực hiện các chương trình hoạt động toàn diện hoằng pháp theo phương châm "Đạo pháp dân tộc - Chủ nghĩa xã hội". ............................................................................... 56 2.3.2. Điều kiện chủ quan .................................................................................... 60 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 65 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................. 67 2 1. Lý do chọn đề tài Phật giáo là một tôn giáo lớn đã du nhập và tồn tại lâu đời ở Việt nam. Phật giáo có bề dày lịch sử hai ngàn năm. Số lượng Tăng ni, Phật tử và những người có cảm tình, chịu sự ảnh hưởng của Phật giáo chiếm 70% dân số cả nước. Với sự hội nhập với văn hóa dan tộc Phật giáo Việt Nam đã sản sinh ra những giá trị văn hóa mang những nét đặc trưng riêng đóng góp cho nền văn hóa của dân tộc thêm đa dạng và phong phú. Phật giáo Việt Nam đã cùng với dân tộc vượt qua nhiều khó khăn, thử thách và đã đóng góp nhiều thành tựu. Gần đây xã hội Việt Nam đổi mới toàn diện nên biến động rất nhiều cùng với sự phát triển không ngừng của chính trị - kinh tế khoa học công nghệ, mới đây nhất là cuộc cách mạng khoa học công nghệ 4.0. Xã hội ngày càng thay đổi phức tạp theo nhiều chiều hướng. Bối cảnh mới tác động đến Phật giáo rất nhiều. Vậy Phật giáo Việt Nam đã và đang có những biến đổi nội tại và thích ứng trước những tác nhân đó như thế nào? Chủ đề này là vấn đề quan trọng nên thu hút được nhiều sự chú ý của các nhà nghiên cứu tìm hiểu và đã có nhiều công trình nghiên cứu có giá trị ra đời; trong đó đề cập đến các khía cạnh: Biến đổi xã hội Việt Nam tác động đến Phật giáo, Phật giáo thích ứng ảnh hưởng trở lại xã hội Việt Nam trên các lĩnh vực. Kế thừa các công trình này tôi muốn bước đầu vận dụng các phương pháp và tất cả ở tầm khái quát vĩ mô đó vào một trường hợp cụ thể xem xét về sự phát triển của Phật giáo và biến đổi thích ứng trước thời cuộc của Phật giáo tại một địa bàn huyện nhà là huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên. Bở vì đây là nơi rất điển hình Phật giáo đã có sự thích nghi, chịu ảnh hưởng tác động của các tác nhân mới khách quan và chủ quan, nên có những biến đổi nhanh trong thời kỳ đổi mới. Văn Lâm là một huyện trực thuộc của Tỉnh Hưng Yên, huyện có diện tích là 74,42 km2 và dân số là 119,229 người. Văn Lâm phía Bắc giáp Thuận Thành (Bắc Ninh), phía Tây giáp huyện Gia Lâm (Hà Nội), phía Nam giáp Huyện Yên Mỹ (Mỹ Hào), phía đông giáp huyện Cẩm Giàng (Hải Dương). Văn Lâm có địa hình tương đối bằng phẳng, cốt đất cao thấp không đều, độ dốc thoải dần từ Tây 3 bắc xuống Đông Nam, độ cao trung bình từ 3- 4 mét, là Huyện có độ cao trung bình cao nhất tỉnh Hưng Yên. Nằm trong vành đai nhiệt đới có khí hậu nhiệt đới gió mùa, có bốn mùa rõ rệt. Văn Lâm là một vùng đất có lịch sử lâu đời. Khảo cổ học cho biết từ buổi bình minh của lịch sử, đã có nhiều dấu tích của con người trên mảnh đất này. Người Việt cổ đã sinh tồn ở đây, cùng với lịch sử phát triển của đất nước và con người Việt Nam qua hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước. Huyện Văn Lâm là huyện sát với trung tâm Phật giáo lớn là Luy Lâu (Bắc Ninh) (có một đợt thuộc huyện Thuận Thành), việc tiếp xúc với Phật giáo từ sớm và tiếp nhân ảnh hưởng Phật giáo lâu dài là điều tất yếu. Hiện nay là một huyện thuần nông nghiệp nằm "sát nách" thủ đô Hà Nội, được tiếp xúc với với văn minh đô thị, khoa học công nghệ tiên tiến từ sớm các nhân tố mới tác động mạnh là không thể tránh khỏi. Đặc điểm của địa bàn huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên rất điển hình cho việc khảo sát biến đổi Phật giáo bối cảnh mới trong tiến trình hiện nay. Và Văn Lâm là quê hương của em, điều đó cũng là một phần thúc đẩy em muốn đi sâu vào tìm hiểu thực trạng biến đổi của Phật giáo hiện nay. Để hiểu rõ về những tác nhân đến Phật giáo chuyển biến nội tại, cũng là làm rõ những thích ứng nội lực của Phật giáo trước sự tác động của các tác nhân, điều kiện khách quan bên ngoài. Với những lý do trên, em lựa chọn đề tài: Một số điều kiện cho sự phát triển Phật giáo tại huyện Văn Lâm, tỉnh Hƣng Yên hiện nay làm đề tài nghiên cứu cho khóa luận tốt nghiệp của mình. Hy vọng khóa luận sẽ góp phần nhỏ bé vào bức tranh nghiên cứu Phật giáo hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Phật giáo có lịch sử phát triển lâu dài và có nhiều đóng góp tư tưởng cho người dân Việt Nam, chính vì vậy mà Phật giáo có sức hút đặc biệt đối với giới nghiên cứu khoa học xã hội và cả những trí tuệ Phật học. Có thể nói các đề tài, các công trình nghiên cứu Phật giáo đã được khai thác hết sức phong phú với số 4 lượng rất phong phú và đồ sộ. Về các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài, tác giả Nguyễn Lang với “Việt Nam Phật giáo sử luận” (Nxb Văn học Hà Nội 1992) đã đề cập đến các giai đoạn du nhập của Phật giáo vào Việt Nam, vai trò của các thiền sư trong công cuộc dựng nước và giữ nước của các triều đại phong kiến Việt Nam. Trong sách “Lịch sử Phật giáo Việt Nam” (Nxb KHXH, Hà Nội 1998), các tác giả đã bàn về lịch sử du nhập và quá trình phát triển của Phật giáo từ thời kỳ đầu mới du nhập đến thế kỷ XX, bàn về các tông phái Phật giáo và đã phân tích vai trò của Phật giáo đối với lĩnh vực tư tưởng chính trị trong suốt chiều dài lịch sử Việt Nam. Trong cuốn“Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và tôn giáo đối với con người Việt Nam hiện nay” (Nxb CTQG, Hà Nội 1997) do Giáo sư Nguyễn Tài Thư chủ biên, các tác giả đã đề cập đến vai trò của Phật giáo trên một số lĩnh vực như: ảnh hưởng của Phật giáo đối với hệ tư tưởng, đối với sự hình thành nhân cách con người Việt Nam hiện nay. Nguyễn Dăng Duy trong “Phật giáo và văn hoá Việt Nam”(Nxb Hà Nội 1999) đã đề cập đến vai trò của Phật giáo trong đời sống chính trị, văn hoá, đạo đức của dân tộc Việt Nam. Hay trong tác giả Vũ Minh Tuyên có tác phẩm "Cơ duyên tồn tại và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam hiện nay (Qua một số tỉnh đồng bằng Bắc Bộ) (Nxb chính trị quốc gia, 2010). Từ những kết quả nghiên cứu của tác giả về Phật giáo ở Việt Nam, tác giả đã phân tích những cơ duyên kinh tế xã hội, cơ duyên tâm lý, cơ duyên nhận thức quy định sự tồn tại và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam hiện nay… Tác giả đã phân tích sự phát triển của Phật giáo ở các mặt: tín đồ, cơ sở thờ tự, bộ máy tổ chức, lễ hội, quan hệ quốc tế… đã cho thấy một bức tranh về tình hình Phật giáo khá toàn diện ở Việt Nam hiện nay. Về đề tài liên quan đến Phật giáo Hưng Yên nói chung, Văn Lâm nói riêng tác giả Nguyễn Đại Đồng có tác phẩm "Phật giáo Hưng Yên xưa và nay",Nxb Văn học, năm 2012. Tác phẩm nói về tình hình phát triển Phật giáo ở Hưng Yên từ trước đến nay, thực trạng Phật giáo Hưng Yên ngày nay và sự 5 đánh giá về các di tích Phật giáo trên địa bàn hiện nay như chùa Nôm, chùa Pháp Vân,… Điểm qua tình hình nghiên cứu trên, chúng ta có thể rút ra vài nhận xét sau: Thứ nhất, quá trình phát triển và vai trò của Phật giáo trong đời sống xã hội là lĩnh vực thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Các công trình nghiên cứu tiếp cận Phật giáo và vai trò của Phật giáo dưới nhiều quan điểm và góc độ khác nhau. Thứ hai, Trong một số công trình nghiên cứu về Phật giáo, các học giả đã chú ý nghiên cứu về những giá trị, quá trình phát triển, tồn tại của Phật giáo. Những tác phẩm trên cũng ít nhiều đề cập đến vấn đề nghiên cứu, tuy nhiên một công trình nghiên cứu về điều kiện cho sự phát triển Phật giáo tại huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên hiện nay. Một huyện điển hình cho tình hình đổi mới, tiếp xúc với Phật giáo từ rất sớm, lại là một huyện gần sát thủ đồ vẫn bị bỏ ngỏ. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài - Mục tiêu: Trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về vấn đề tôn giáo, Khóa luận tập trung luận giải các điều kiện, tiền đề cho sự trình phát triển của Phật giáo ở huyện Văn Lâm hiện nay. - Nhiệm vụ: Để thực hiện mục đích nghiên cứu nêu trên, đề tài có nhiệm vụ: Một là: Làm rõ các khái niệm liên quan trong đề tài, phân tích cơ sở tồn tại,phát triển của tôn giáo theo quan điểm CN Mác-lênin và khái quát tình hình Phật giáo ở Việt nam nói chung, Phật giáo huyện Văn Lâm (tỉnh Hưng Yên) nói riêng. 6 Hai là: Tìm hiểu về các điều kiện chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa và tôn giáo ở huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên. Tác động đến sự phát triển Phật giáo ở đây. Ba là: Khái quát một số biểu hiện sự phát triển của Phật giáo ở huyện Văn lâm, tỉnh Hưng Yên hiện nay, từ ba phương diện: Ý thức tôn giáo, nghi lễ thờ cúng Phật giáo và thiết chế tổ chức của Phật giáo ở Văn Lâm. 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu của khóa luận: * Đối tượng nghiên cứu: Là bước phát triển của Phật giáo ở huyện Văn Lâm từ sau năm 1999 đến nay. * Phạm vi nghiên cứu của khóa luận: Chủ yếu khảo sát sự phát triển của Phật giáo Văn Lâm từ ba phương diện là: Ý thức tôn giáo, nghĩ lễ thờ cúng Phật giáo và thiết chế tổ chức của Phật giáo ở Văn Lâm. Trong thời gian hạn hẹp chúng tôi chưa thể phân tích lý giải được những bất cập và hạn chế của sự tác động khách quan đến Phật giáo ở Văn Lâm. 5. Cơ sở lý luận và Phƣơng pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận: Đề tài dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quán triệt đường lối đổi mới của Đảng, Nhà nước nói chung, đổi mới trong lixng vực tôn giáo nói riêng. - Phương pháp nghiên cứu: Khóa luận vận dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu của Triết học như: lôgíc và lịch sử, phân tích và tổng hợp. Ngoài ra còn kết hợp sử dụng các phương pháp của xã hội học như điều tra xã hội học; phương pháp thống kê so sánh, đối chiếu, phương pháp nghiên cứu vùng,v.v.. 7 6.Kết quả nghiên cứu khóa luận Khóa luận đã:  Khái quát được về tình hình chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa và tôn giáo ở huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên như là những điều kiện cho sự phát triển Phật giáo ở đây trong giai đoạn hiện nay.  Khái quát chỉ ra được biểu hiện sự phát triển một số của Phật giáo và trong đời sống tinh thần thể hiện của Phật giáo ở huyện Văn Lâm hiện nay ở các phương diện: Ý thức tôn giáo, nghĩ lễ thờ cúng Phật giáo và thiết chế tổ chức của Phật giáo ở Văn Lâm, quan hệ giữ Phật giáo với các cấp chính quyền và với các tôn giáo khác. 7. Ý nghĩa khóa luận: Khóa luận góp một phần nhỏ vào nghiên cứu thực trạng Phật giáo ở huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên, góp phần lý giải các điều kiện khách quan và chủ quan tác động đến Phật giáo góp phần làm cơ sở cho Phật giáo phát triển, từ đó góp phần vào công tác nghiên cứu tôn giáo nói chung, phật giáo nói riêng Khóa luận có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc học tập, giảng dạy và nghiên cứu về Phật giáo, đặc biệt là Phật giáo Việt Nam hiện nay. 8. Kết cấu khóa luận: Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục. Khóa luận có nội dung chính gồm: 2 chương, 5 tiết. 8 CHƢƠNG 1 LÝ LUẬN VỀ NGUỒN GỐC CHO SỰ RA ĐỜI, TỒN TẠI VÀ PHÁT TRIỂN CỦA TÔN GIÁO THEO QUAN ĐIỂM CHỦ NGHĨA MÁC LÊNIN VÀ QUÁ TRÌNH DU NHẬP VÀ PHÁT TRIỂN PHẬT GIÁO Ở VIỆT NAM 1.1 Lý luận về nguồn gốc cho sự ra đời, tồn tại và phát triển của tôn giáo theo quan điểm chủ nghĩa Mác - lênin Khi tìm hiểu sự phát triển của Phật giáo ở huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên hiện nay, tôi cho rằng cần phải các lập trở lại những vấn đề cơ sở lý luận củ CN Mác về nguồn gốc sự ra đời, tồn tại, phát triển của ton giáo đó bao hàm cả nguyên nhân và điều kiện. Theo các nhà kinh điển CN Mác, nguyên nhân của sự phát triển của Phật giáo nằm chính trong xã hội mà chính nó đang tồn tại. Đó chính là các hoàn cảnh chính trị, kinh tế, văn hóa, đao đức, đời sống tôn giáo của xã hội hiện tại. Tất cả đều trực tiếp hoặc gián tiếp quy định, tác động đến sự biến đổi Phật giáo. Với việc đi sâu tìm hiểu chính là cần nhưng chưa đầy đủ để lý giải sự phát triển Phật giáo ở Văn Lâm. Để có căn cứ lý giải phát triển được Phật giáo còn có những điều kiện nội tại tự thân Phật giáo (Chính bản thân Phật giáo cũng tích cực, chủ động, vận động, thích nghi, nỗ lực tự điều tiết. Các phương diện về ý thức Phật giáo, sự thờ cúng nghi lễ Phật giáo và nhất là hoàn bị thiết chế tổ chức mới vận dụng “thời cơ” để phát triển. Một điểm cần lưu ý rằng, xã hội luôn vận động và biến đổi, luôn nảy sinh những yên cầu mới, chính vì vậy cơ sở cho sự tồn tại, phát triển của Phật giáo hiện nay, đã không còn giống căn nguyên những nguồn gốc mà Mác, Ăngghen đã chỉ ra khi nghiên cứu ề tôn giáo ở Tây Âu thế kỷ XIX, đã được bổ sung những yếu tố thời đại mới cùng biến chuyển thực tế hiện tại. Nhưng trở lại quan điểm Mác, Ăngghen, Lênin về nguồn gốc tôn giáo coi đó là cơ sở lý luận để vận dụng nghiên cứu vấn đề vẫn là việc làm cần thiết. Ở chương 2 tiếp theo khóa luận sẽ chỉ ra những cần vận dụng mới trong xem xét sự tồn tại, phát triển của một Phật giáo, cụ thể là Phật giáo, ở một không gian, thời gian cụ thể là huyện Văn Lâm hiện nay, mà những điều kiện 9 mới ấy là chưa có, chưa nảy sinh trong thế kỷ XIX đặt ở bối cảnh chủ nghĩa Mác ra đời, nên ông cũng chưa đề cập đến. Chính vì vậy để phục vụ cho quá trình nghiên cứu đạt đến mục đích, nhiệm vụ đề ra tôi trước tiên cần phải làm rõ một số khái niệm có liên quan. 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản Khái niệm tôn giáo, nguồn gốc, kết cấu chức năng của tôn giáo: Tôn giáo ra đời từ rất sớm, tuy nhiên khái niệm “tôn giáo” hiện nay, khó có duy nhất một định nghĩa nào có thể hàm chứa được những nội dung đầy đủ của "cái" được gọi là “tôn giáo” từ cổ chí kim, từ Đông sang Tây. Cũng như khái niệm Văn hóa, định nghĩa về tôn giáo cũng có nhiều nội hàm đã được các nhà khoa học, nhà nghiên cứu nêu ra rất phong phú, phụ thuộc vào góc độ tiếp cận. Dựa trên việc xác lập các yếu tố cấu thành nên tôn giáo gồm: Ý thức tôn giáo, sự thờ cúng tôn giáo và thiết chế tổ chức tôn giáo. Trong đó phần ý thức tôn giáo có vị trí quan trọng hơn cả. Trong ý thức tôn giáo cho hai trình độ là tâm lý tôn giáo và hệ tư tưởng của tôn giáo. Hạt nhân của hệ tư tưởng tôn giáo là Thần học tôn giáo. Thần học tôn giáo có bộ phận, cốt lõi là niềm tin tôn giáo. Đó là niềm tin của con người đặt vào Thần Thánh cơ sở quan niệm chủ nghĩa duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, đồng thuận với quan niệm của C. Mác về tôn giáo, mà trong tác phẩm " Chống Duyhring" Ăngghen đã đưa ra một định nghĩa có tính chất kinh điển từ góc độ triết học về tôn giáo rằng: “Tất cả mọi tôn giáo chẳng qua chỉ là sự phản ánh hư ảo vào đầu óc con người – của những thế lực bên ngoài chi phối cuộc sống hàng ngày của họ, chỉ là sự phản ánh trong đó những lực lượng siêu trần thế” [54, tr.437]. Trong định nghĩa trên Ăngghen đã bao quát được cả bản chất của tôn giáo hạt nhân đó chính là "niềm tin tôn giáo". Đồng thời ông đã chỉ rõ con đường hình thành hình thái ý thức đặc biệt "Niềm tin tôn giáo". Qua định nghĩa này đã khẳng định mối quan hệ cơ bản giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, vai trò độc lập của ý thức xã hội cũng được thể hiện rõ ở định nghĩa này. "Niềm tin tôn giáo" ra đời phản ánh một cách "hư ảo" toàn bộ 10 đời sống hiện thực, trong đó có cả con người hiện thực trong tổng hòa các quan hệ với tự nhiên, xã hội và chính mình cũng bị "lộn ngược". Một trong những tiền đề lý luận của quan niệm Mác xít về tôn giáo phải kể đến luận điểm mang tính duy vật về tôn giáo của Phoi bách được các ông kế thừa: Không phải chúa trời sáng tạo ra con người, mà chính con người sáng tạo ra Chúa trời theo "hình ảnh" của mình. Trong định nghĩa trên, ta thấy rằng Ăngghen đã tiếp thu khẳng định luận điểm này: Bằng toàn bộ sự phản ánh "hư ảo" các mối quan hệ hiện thực trong đời sống xã hội mà con người đã sáng tạo ra tôn giáo. Tất nhiên con người ở đây là "Con người hiện thực" theo quan điểm của C.Mác, chứ không phải con người trừu tượng chung chung của Phoiơbách. Chính vì vậy, con người là chủ thể "sáng tạo" ra tôn giáo, thế giới hiện thực đối tượng của sự phản ánh. Con người "sáng tạo" ra tôn giáo là sự " Thiêng" hóa sức mạnh bên ngoài thống trị, chi phối cuộc sống hàng ngày của con người. Phương thức nhận thức để sáng tạo ra tôn giáo là thiêng hóa, phương thức hư ảo. Kết quả của sự sáng tạo đó là tạo ra cái "siêu nhiên", "thần thánh" trong đầu óc con người, thuộc lĩnh vực ý thức, niềm tin vào "tính siêu nhiên", "niềm tin thần thánh", "niềm tin tôn giáo". Qua định nghĩa này của Ăngghen cũng chỉ ra được bản chất, đặc trưng của niềm tin tôn giáo, đó là niềm tin vào "lực lượng siêu nhiên" hay "thế giới quan hoang đường", "hư ảo" của con người. Sự ra đời niềm tin tôn giáo là một tất yếu, kết quả nhận thức của lịch sử tiến hóa của con người: Khi con người không đủ sức chống lại thế giới tự nhiên bên ngoài, họ tưởng tượng đó là Thánh Thần, họ cần thiết lập sự thân thiện với thế lực siêu nhiên đó nhằm cầu sự chở che, "bù đắp hư ảo" của tôn giáo. Điều này cũng khẳng định bản chất tôn giáo thể hiện rõ nhất thông qua chức năng "đền bù hư ảo" của nó. Về luận điểm này, C.Mác cũng khẳng định: “Tôn giáo là tiếng thở dài của chúng sinh bị áp bức, là trái tim của thế giới không có trái tim, cũng giống như nó là tinh thần của những trật tự không có tinh thần. Tôn giáo là thuốc phiện của nhân dân” [53,tr.570]. 11 Đây là định nghĩa từ góc độ triết học về tôn giáo, cơ sở lý luận giúp lý giải các điều kiện, tiền đề cho sự ra đời, tồn tại và phát triển của tôn giáo. Như vậy, tôn giáo hạt nhân là ý thức tôn giáo, là một hình thức "phản ánh đặc biệt" của con người trước thế giới hiện thực. Nhưng không phải chỉ sự phản ánh hư ảo đơn thuần, mà nó có khả năng tác động ngược lại trở lại với các yếu tố tồn tại xã hội nhất là bởi các tôn giáo đều có yếu tố thiết chế tổ chức. Vì vậy để nghiên cứu vai trò tôn giáo hiệu quả, chúng ta cần phải xem xét khía cạnh khác xem tôn giáo vừa như một tiểu kiến trúc thượng tầng, vừa xem tôn giáo có kết cấu xã hội, thực thể xã hội được cấu thành bao gồm ba yếu tố cơ bản: ý thức tôn giáo, sự thờ cúng tôn giáo và tổ chức tôn giáo. Trong đó ý thức tôn giáo là yếu tố cốt lõi quan trọng nhất. Nhưng sự lan tỏa, tác động, vai trò ảnh hưởng của tôn giáo lại được thực thi, quy định bằng yếu tố tổ chức tôn giáo và các thiết chế của tôn giáo. Thực thi các sinh hoạt tôn giáo và các lập các quan hệ tôn giáo trong chỉnh thể hình thái kinh tế xã hội. Ở Việt Nam kế thừa quan điểm Mác xít, Hồ Chí Minh còn phát triển sáng tạo và cho rằng tôn giáo là văn hóa, là một thành tố của văn hóa: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn hóa, nghệ thuật, những công cụ sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng và phát minh đó tức là văn hóa” [57, tr.431]. Tôn giáo là thành tố văn hóa đến lượt nó cũng bị quy định bởi nền văn hóa và có vai trò tác động trở lại chỉnh thể văn hóa. Sự xem xét bước phát triển Phật giáo ở huyện Văn Lâm cũng được chỉ dẫn bởi quan điểm Hồ Chí Minh. Dựa trên những cơ sở lý luận quan điểm cơ bản của học thuyết Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và căn cứ vào đặc điểm tín ngưỡng, tôn giáo ở Việt Nam trong thời kỳ đổi mới, Đảng và Nhà nước ta quan niệm xác đáng về nguồn gốc, bản chất của tôn giáo: Tôn giáo phát sinh và tồn tại do sự bất lực của con người trong cuộc đấu tranh chống lại thiên tai và áp bức xã hội. Khi cuộc sống còn chưa tốt đẹp lý tưởng, trình độ mọi mặt của xã hội, văn hóa dân 12 trí hạn chế và chưa có thế giới quan khoa học, thì con người vẫn còn tin vào "sức mạnh huyền bí" nào đó của tôn giáo. Tuy nhiên, tôn giáo còn là thành tố văn hóa, còn tồn tại lâu dài trong sự nghiệp cách mạng. Đạo đức tôn giáo còn có nhiều điểm đồng thuận với sự nghiệp đổi mới. Công tác tôn giáo còn là nhiệm vụ của cả hệ thống chính trị và căn bản nó là công tác dân vận. Khái niệm nguyên nhân: Trong sáu cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật có phạm trù nguyên nhân và kết quả. Trong mối liên hệ với phạm trù thì nguyên nhân được hiểu: là phạm trù chỉ sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong mỗi sự vật hoặc giữa các sự vật với nhau, gây ra biến đổi nhất định nào đó. Một phần nào đó của nguyên nhân có thể tham gia cấu thành nên cơ sở tồn tại của đối tượng, nghĩa là sự tác động của nó nhiều lần liên tục chứ không phải một lần là xong. Khái niệm điều kiện, tiền đề: - Tiền đề: là những sự vật hiện tượng có trước tham gia kết hợp để cho sự vật, hiện tượng mới được hình thành, ra đời - Điều kiện là: 1. Cái cần phải có để cho một cái khác có thể xảy ra; 2. Điều nếu ra như một đòi hỏi trước khi thực hiện một việc nào đó; 3. Những gì có thể tác động đến tính chất, sự tồn tại hoặc sự xảy ra của một cái gì đó Tóm lại, điều kiện là những yếu tố ngoai cảnh và nội tại đối với đối tượng có thể góp phần thúc đẩy sự ra đời, phát triển, có thể cản trở, kìm hãm sự ra đời, phát triển của sự vật hiện tượng nào đó. Do vậy, những điều kiện chính trị - kinh tế - văn hóa của Việt Nam và thế giới là yếu tố khác quan của Phật giáo nên tôi chia ra phân tích cả điều kiện khách quan và nội tại cho sự phát triển Phật giáo ở huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên chương 2 sau này. 13 1.1.2. Nguồn gốc xã hội cho sự ra đời, tồn tại và phát triển của tôn giáo theo quan điểm CN Mác - Lênin Các nhà kinh điển chủ nghĩa Mác -Lênin đã để lại cho nhân loại những giá trị lớn lao trên các lĩnh vực khoa học tự nhiên và khoa học xã hội, trong đó có các nghiên cứu về tôn giáo. Mặc dù các nhà kinh điển Mác, Ăngghen không coi tôn giáo là đối tượng nghiên cứu chính của mình, nhưng tiến trình sự nghiệp cách mạng xã hội mà các nhà Mác xít thực hiện vấp phải lực cản không nhỏ từ phía lực lượng bảo thủ - đó là các nhà nước tôn giáo Giáo Hội. Một số thế lực tư sản cấu kết với giáo sĩ phản động ra sức chống phá cách mạng, trên cả phương diện học thuyết cho tới hình thức bạo lực. Dù các ông không có tác phẩm chuyên biệt bàn về tôn giáo, nhưng trong mối liên hệ với các vấn đề bảo vệ thế giới quan triết học, những vấn đề đấu tranh giai cấp, thì vấn đề tôn giáo đã được C.Mác Ăngghen đề cập ngay ở những tác phẩm thời trẻ: Vấn đề Do Thái (1843), Phê phán triết học pháp quyền của Heghen, Lời nói đầu (1843), Chống Duyhrinh… và nhiều tác phẩm sau này khác. Các nhà kinh điển chủ nghĩa Mác đã có những cống hiến to lớn cho nhân loại trong nghiên cứu lý luận về tôn giáo. Đáng chú ý là trong đó vấn đề hiểu được bản chất kết cấu của tôn giáo, thì việc cắt nghĩa nguồn gốc ra đời của tôn giáo là đặc biệt quan trọng. Cũng nhờ vạch ra được điều kiện nguyên nhân xuất hiện và tồn tại của tôn giáo mà đem lại cơ sở hiện thực sự giải thích về nó mang tính khoa học. V.I.Lênin gọi toàn bộ những phát hiện về nguyên nhân và điều kiện tất yếu làm nảy sinh, tồn tại tôn giáo là những nguồn gốc của tôn giáo. Các nguồn gốc đó nằm trong chính xã hội và con người hiện thực, nguồn gốc đó bao gồm: Nguồn gốc xã hội, nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc tâm lý. Nghiên cứu nguồn gốc xã hội tôn giáo, C.Mác đã đưa ra nhưng luận điểm nổi tiếng: “Con người sáng tạo ra tôn giáo chứ tôn giáo không sáng tạo ra con người” [53,tr569]. Mác hiểu con người chính là thế giới của con người, là xã hội tồn tại thực chứ không phải con người chung chung. Con người sáng tạo nên tôn giáo nhưng lại bị tôn giáo tác động ngược trở lại. Trong ba nguồn gốc của tôn 14 giáo, Mác - Ăngghen, Lênin đều khẳng định nguồn gốc xã hội là nguồn gốc quan trọng nhất, giữ vai trò chủ đạo nhất cho sự ra đời và tồn tại của tôn giáo. Nguồn gốc xã hội của tôn giáo bao gồm những nguyên nhân, điều kiện khách quan của đời sống làm nảy sinh và duy trì tái hiện niềm tin tôn giáo. Trong đó một số nguyên nhân và điều kiện gắn với mối quan hệ giữ con người với tự nhiên, một số khác gắn với mối quan hệ giữa con người với con người. Trong lịch sử tiến hóa của mình, ban đầu ở thời kỳ sơ khai con người sống phụ thuộc vào tự nhiên (thời kỳ săn bắt, hái lượm). Sau dần, con người có nhu cầu cải tạo tự nhiên để tạo ra của cải vật chất ngày càng nhiều hơn so với nhu cầu sinh tồn và phát triển khi mà số lượng thành viên trong cộng đồng ngày càng nhiều thêm, nguồn sẵn có của tự nhiên không còn đáp ứng đủ và tái sản xuất kịp. Mối quan hệ giữa con người với tự nhiên được thực hiện thông qua từng phương tiện và công cụ lao động mà con người có. Khi những công cụ đó thô sơ kém phát triển bao nhiêu thì con người lại yếu đuối trước giới tự nhiên bấy nhiêu và các lực lượng tự nhiên càng chi phối, thống trị con người mạnh bấy nhiêu. Sự bất lực của con người nguyên thủy trong cuộc đấu tranh với tự nhiên là do sự hạn chế, yếu kém của lực lượng sản xuất của họ. Những phương tiện mà người nguyên thủy có là thô sơ, đơn giản so với tự nhiên hùng vĩ, đầy sức mạnh quyền uy. Và chính không đủ phương tiện và công cụ để đảm bảo kết quả mong muốn trong lao động, người nguyên thủy sáng tạo ra thần thánh, đã tìm đến với tôn giáo. Ăngghen đã nhấn mạnh, sự xuất hiện của tôn giáo trong xã hội nguyên thủy là do kết quả phát triển trình độ lực lượng sản xuất còn thấp. Con người lúc này chưa có khả năng chế ngự, nắm bắt được một cách thực tiễn những lực lượng tư nhiên. Thế giới bao quanh người nguyên thủy trở thành cái thù địch, bí hiểm vĩ đại đối với họ. Con người thấy mình bất lực trước tự nhiên, họ tưởng tượng ra các thần thánh tự nhiên. Chính vì vậy mà ta thấy những nghi lễ có tính chất ma thuật có liên hệ chặt chẽ với tính chất của những hoạt động, lao động của người nguyên thủy. Ma thuật luôn đi kèm với những hoạt động lao động ở những nơi nào mà người nguyên thủy bị phụ thuộc tự nhiên, không có hy vọng 15 kết quả của hoạt động lao động của mình, cũng như những nơi hiện tượng tự nhiên đóng vai trò lớn, ảnh hưởng đến cuộc sống con người. Như vậy, trong lịch sử tiến hóa, trước hết con người có nhu cầu cải tạo tự nhiên để tạo ra của cải vật chất ngày càng nhiều hơn để đáp ứng nhu cầu sinh tồn và phát triển của mình. Nhưng khi ở trình độ, khả năng tái tạo tự nhiên còn thấp kém, con người luôn cảm thấy yếu đuối, bất lực trước các hiện tượng tự nhiên nên họ tưởng tượng gán cho tự nhiên những sức mạnh huyền bí, siêu nhiên không thể giải thích nổi. Đó là cơ sở cho sự nảy sinh biểu tượng thờ cúng các lực lượng thiêng là thần thánh tự nhiên. Ăngghen luận giải như sau: “Trong thời kỳ đầu của lịch sử, chính những lực lượng thiên nhiên là những cái phán ánh như thế và trong quá trình phát triển hơn nữa thì ở những dân tộc khác nhau, những lực lượng thiên nhiên ấy đã được nhân cách hóa một cách hết sức hỗn tạp” [54,Tr473]. Trong cuộc sống, con người luôn tham gia vào các mối quan hệ: Quan hệ con người – tự nhiên, con người – con người (quan hệ xã hội). Con người với nội tại của mình trong mối quan hệ xã hội, có hai yếu tố giữ vai trò quyết định là, "tính tự phát" của sự phát triển xã hội ở những thời kỳ đầu lịch sử và ách áp bức giai cấp cùng chế độ người bóc lột người phổ biến còn kéo dài đến nay. Bởi vậy, khi viết về nguồn gốc xã hội này chính là nguyên nhân cơ bản làm xuất hiện thần thánh tôn giáo và duy trì tôn giáo, Ăngghen đã luận giải: "Về sau bên cạnh những lực lượng thiên nhiên lại có những lực lượng xã hội tác động - những lực lượng này đối lập với con người, một cách cũng xa lạ lúc đầu cũng không thể hiểu được đối với họ và cũng thống trị họ với cái vẻ tất yếu bề ngoài cũng giống như bản thân của các lực lượng tự nhiên vậy" [54, Tr.437,438]. Những nhân vật siêu tưởng, siêu nhiên lúc đầu chỉ là sự phản ánh những sức mạnh huyền bí của các lực lượng tự nhiên, thì nay lại vì thế, có cả những thuộc tính xã hội và trở thành những đại biểu cho lực lượng lịch sử, xã hội. 16