Tài liệu Một số đặc điểm Truyện Kiều dưới cái nhìn của một người Pháp qua bài viết "Truyện Kiều và xã hội Á Đông" của René Crayssac

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------- TR NH TH THANH HUYỀN ỘT S Đ NH N Ủ “TRU ĐIỂ TRU N IỀU ƢỚI ỘT NGƢỜI PH P QU N IỀU VÀ HỘI LUẬN VĂN THẠ SĨ huyên ngành Văn học Việt Nam Hà Nội - 2014 ÀI VI T Đ NG” Ủ R N CRAYSSAC I ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------- TR NH TH THANH HUYỀN ỘT S Đ NH N Ủ “TRU ĐIỂ TRU N IỀU ƢỚI ỘT NGƢỜI PH P QU N IỀU VÀ Ủ R N HỘI R ÀI VI T Đ NG” SS Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam Mã số: 60220121 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Trần Nho Thìn Hà Nội - 2014 I LỜI ĐO N Tôi cam đoan những luận điểm được trình bày trong Luận văn này là kết quả của quá trình học tập và nghiên cứu của tôi. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước những luận điểm khoa học mà tôi nêu ra trong Luận văn này. Người thực hiện Trịnh Thị Thanh Huyền LỜI CẢ ƠN Luận văn này là kết quả sau thời gian học tập và nghiên cứu của tôi tại khoa Văn học, trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn- Đại học Quốc gia Hà Nội. Để hoàn thành luận văn này, cho phép tôi được gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến các thầy cô giáo trong khoa Văn học đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến thầy – PGS.TS Trần Nho Thìn, người đã hết lòng giúp đỡ, hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn Người thực hiện Trịnh Thị Thanh Huyền MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 3 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 3 2. Mục đích nghiên cứu............................................................................................ 5 3. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu...................................................... 7 3.1. Cơ sở lý luận........................................................................................................ 7 3.2. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................. 7 4. Phạm vi đối tượng nghiên cứu............................................................................ 8 5. Nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................................ 8 6. Đóng góp của luận văn......................................................................................... 8 7. Cấu trúc của luận văn ............................................ .............................................. 8 hƣơng 1 Nhìn qua lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều và vấn đề nghiên cứu so sánh.................................................................................................... 9 1.1. Lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều................................................................... 9 1.2. Vấn đề nghiên cứu so sánh .............................. .............................................. 17 hƣơng 2 Vấn đề con ngƣời cá nhân và con ngƣời cộng đồng trong Truyện Kiều……………………………………………………………… 24 2.1. Con người trong văn học phương Đông nhìn từ góc độ lý thuyết……. 24 2.2. Ý kiến của René Crayssac về con người cá nhân qua bài viết “Truyện Kiều và xã hội Á- Đông”......................................................................... 42 hƣơng 3: Vấn đề thi pháp Truyện Kiều 53 3.1. Nhìn qua về đặc trưng thi pháp văn học trung đại Việt Nam…………. 53 3.2. Nhìn qua về lịch sử nghiên cứu thi pháp Truyện Kiều…………………. 3.3. Ý kiến của René Crayssac về thi pháp Truyện Kiều, thi pháp văn học trung đại Việt Nam qua bài viết “Truyện Kiều và xã hội Á 61 1 70 Đông”…………………………………....................................................................... K T LUẬN ........................................................................................................................ 79 PHỤ LỤC ............................................................................................................................ TÀI LI U THAM KHẢO........................................................................................... 2 81 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Truyện Kiều là một trong những tác phẩm văn học nổi tiếng nhất của Việt Nam. Nó ăn sâu vào căn cơ văn hóa dân tộc, nó đi vào lối sống, vào các câu ca, vào cả trong tiềm thức của con người Việt Nam. Truyện là tác phẩm đỉnh cao của truyện Nôm, được viết bằng nghệ thuật điêu luyện nhất, và cũng chứa đựng những giá trị hiện thực, nhân đạo vô cùng sâu sắc. Nội dung chính của truyện xoay quanh quãng đời lưu lạc sau khi bán mình chuộc cha của Thúy Kiều, nhân vật chính trong truyện, một cô gái “sắc nước hương trời” và có tài “cầm kỳ thi họa”. Ngay từ khi ra đời, Truyện Kiều của Nguyễn Du đã khẳng định được vị thế của mình trong tâm hồn dân tộc Việt Nam. Tác phẩm đã trở thành mảnh đất lí tưởng cho bao nhà nghiên cứu tìm tòi, “đào xới”. “Truyện Kiều từng là niềm say mê lớn trong hàng trăm năm, đối với hàng triệu người. Truyện Kiều sẽ mãi mãi là một niềm say mê lớn”. Theo thống kê của Trần Đình Sử, có khoảng 661 bài viết về Truyện Kiều. Truyện Kiều từ trước tới nay đã được nghiên cứu trên rất nhiều phương diện: khảo đính, chú giải, tìm hiểu khám phá những giá trị nội dung và nghệ thuật, dịch và giới thiệu ra nước ngoài...Trong quá trình tiến hành những nghiên cứu đó, các nhà nghiên cứu chắc chắn không ít thì nhiều đều từng làm công việc so sánh. Hiện nay, văn học so sánh đang là xu hướng phổ biến trong nghiên cứu văn học, nhất là văn học trung đại. Vì trong mỗi thời kì văn học trung đại, các nhà văn khi sáng tác dù bằng chữ Hán hay chữ Nôm cũng ít nhiều có sử dụng nguồn văn liệu ngoại nhập. Văn hoá Trung Hoa và các nước quanh vùng trở thành nguồn ảnh hưởng chủ yếu trong sáng tác của các nhà văn, nhà thơ Việt Nam nói riêng và các nước đồng văn nói chung. Nghiên cứu văn học Việt Nam, đặc biệt là văn học viết, không thể không có cái nhìn của văn học so sánh. Vì chỉ có so sánh mới có thể khẳng định được mức độ sáng tạo, trình độ 3 văn hoá, bản sắc dân tộc thể hiện trong tác phẩm. Chỉ có so sánh như thế mới thấy đâu là tư tưởng của Nguyễn Du gửi gắm trong Truyện Kiều, đâu là sự ảnh hưởng của văn hoá, văn học các nước vào sáng tác của ông. So sánh áp dụng trong nghiên cứu Truyện Kiều có thể diễn ra theo nhiều hướng như sau: So sánh các văn bản Truyện Kiều; so sánh Truyện Kiều với các tác phẩm văn học trung đại trong nước; hoặc so sánh Truyện Kiều với các hiện tượng văn học nước ngoài…[58]. Bất cứ phương pháp so sánh nào cũng đều rất cần thiết cho việc nghiên cứu, đánh giá Truyện Kiều. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu Truyện Kiều từ góc độ so sánh: So sánh Truyện Kiều của Nguyễn Du với Kim Vân Kiều Truyện của Thanh Tâm Tài Nhân; so sánh Truyện Kiều và Truyện Xuân Hương của Hàn Quốc, so sánh Truyện Kiều và Truyện Evgeny Onegin của Pushkin…Nhưng so sánh Truyện Kiều với văn học Pháp thì chưa có công trình nghiên cứu nào thật sự có ý nghĩa. Bài viết “Truyện Kiều và xã hội Á- Đông” có lẽ là công trình nghiên cứu Truyện Kiều từ điểm nhìn so sánh với văn học phương Tây (Pháp) đầu tiên ở Việt Nam. René Crayssac đã đặt Truyện Kiều trong tầm nhìn so sánh văn hóa, văn học Đông- Tây để đưa ra những kiến giải mới lạ về Truyện Kiều. Bài viết này của Crayssac tuy đã ra đời hơn 90 năm nhưng với điểm nhìn so sánh mới lạ, những kiến giải của ông vẫn gợi mở ra những hướng nghiên cứu mới, hấp dẫn, mới mẻ, có giá trị nhất định trong việc tiếp nhận Truyện Kiều. Cho đến nay chưa có một ai đi sâu phân tích cụ thể, chi tiết vấn đề nêu ra trong bài viết này, có rất nhiều luận điểm bài viết đưa ra, có thể là những hướng tìm tòi mới cho việc tiếp nhận tác phẩm Truyện Kiều. Tính cấp thiết và cái mới của đề tài này chính là khai thác nhận thức của một trí thức phương Tây nửa đầu thế kỷ XX về Truyện Kiều- Tập đại thành của văn học dân tộc từ điểm nhìn văn học so sánh Đông- Tây. Qua đó ta cũng thấy được ý nghĩa vô cùng to lớn của phương pháp so sánh tác phẩm qua so 4 sánh liên văn hóa (chữ dùng của PGS.TS Trần Nho Thìn). Đồng thời, với phương pháp so sánh này, luận văn cũng khái quát một số nét đặc trưng của thi pháp văn học trung đại Việt Nam. 2. Mục đích nghiên cứu Việc nghiên cứu, bàn luận Truyện Kiều theo hướng so sánh hiện nay không còn là việc làm mới, đã có không ít công trình nghiên cứu lớn nhỏ bàn về điều này. Nhưng các công trình này đều thể hiện cái nhìn của người Việt Nam đương đại, mà ý thức về văn hóa và văn học dân tộc của lớp người Việt đương đại có phần khác với điểm nhìn của các thế hệ phê bình văn học trước Cách mạng tháng Tám. Hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ thắng lợi đã mang lại sự tự tin và niềm tự hào dân tộc, từ đó, xuất hiện xu hướng tìm kiếm và khẳng định văn học trung đại Việt Nam có sự tương đồng với những gì có trong văn học phương Tây, ví dụ như sự hiện diện của chủ nghĩa hiện thực, của con người cá nhân… Ta cần nói thêm: khái niệm văn học trung đại dùng ở đây nhằm chỉ nền văn học Việt Nam truyền thống, nằm trong khung thời gian từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIX. Nhưng nếu chỉ gọi tên nền văn học này dựa vào khung thời gian mười thế kỷ như vậy thì rất khó xác định bản chất của nó vì ở những thập niên cuối thế kỷ XIX, đã manh nha những yếu tố của nền văn học hiện đại, trước hết là những yếu tố của nền văn học viết bằng chữ quốc ngữ, nền văn học báo chí. Theo Giáo sư Lê Trí Viễn thì có thể ông thuộc những người đầu tiên sử dụng khái niệm này. Trong mục Khái niệm văn học trung đại của sách Đặc trưng văn học trung đại Việt Nam, ông cho hay chính nhà nghiên cứu người Nga Niculin đã là người trước nhất dùng khái niệm “văn học trung đại”, một khái niệm dựa trên cơ sở văn hóa trung đại. “Văn học trung đại nằm trong văn hóa trung đại. Cách gọi ấy phát xuất trước tiên từ bản chất của văn học, sau đó mới tới lịch sử, chính trị, xã hội ngụ trong khái niệm 5 trung đại” [54, 672]. Nhận thức này đã được nhiều nhà nghiên cứu tán đồng và khái niệm “văn học trung đại” cho đến hôm nay đã được sử dụng rộng rãi. Trong một cuốn sách gần đây, nhà nghiên cứu Trần Nho Thìn cũng giải thích ý nghĩa của cách định danh này một cách cụ thể: “Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIX” trong sách này còn được định danh là văn học trung đại. Cách định danh như vậy không chỉ vì sự ngắn gọn mà chủ yếu vì lý do học thuật. Khái niệm trung đại tự nó đã ẩn chứa một nghĩa so sánh với khái niệm hiện đại, giúp người đọc nhớ đến đặc trưng có tính loại hình của văn học trung đại vốn mang những đặc điểm của văn học phương Đông so với văn học hiện đại vốn là sản phẩm của giao lưu văn hóa, văn học giữa phương Đông và phương Tây [45, 7]. Trở lại với nội dung luận văn, chúng ta đều biết: điểm nhìn của nhà phê bình có ý nghĩa to lớn đối với nội dung những vấn đề mà nhà phê bình nêu lên. Cũng với mục đích tìm hiểu đặc điểm của Truyện Kiều dưới góc nhìn so sánh, nhưng một nhà phê bình người nước ngoài hẳn sẽ quan tâm đến những vấn đề không hoàn toàn tương đồng với những quan tâm của nhà phê bình trong nước. Vấn đề quan tâm trong luận văn này là điểm nhìn rất riêng của một độc giả phương Tây về Truyện Kiều và về thi pháp văn học trung đại Việt Nam trong thế đối chiếu giữa văn học phương Đông và văn học phương Tây. Ai cũng biết những năm đầu thế kỷ XX là giai đoạn diễn ra tiến trình hiện đại hóa nền văn học dân tộc. Trong mấy thập kỷ nửa đầu thế kỷ XX, giữa bối cảnh ảnh hưởng văn hóa và văn học Pháp,nhà phê bình này đã chọn điểm nhìn so sánh văn học trung đại Việt Nam với văn học phương Tây, lấy văn học phương Tây làm hệ quy chiếu để đánh giá, phân tích văn học trung đại. Cái nhìn so sánh Đông- Tây của ông đã đem đến những nhận thức rất khác lạ về tác phẩm với các điểm nhìn khác. Qua bài viết của nhà phê bình này, người ta đã phát hiện nhiều vấn đề của Truyện Kiều nói riêng và của nền văn học 6 trung đại Việt Nam nói chung nhờ có lý thuyết đọc của phương Tây mà cách đọc theo lý thuyết phản ánh hiện thực cũ không thấy được. Tóm lại, tính cấp thiết và cái mới của đề tài luận văn chính là khai thác những nhận thức của một trí thức phương Tây nửa đầu thế kỷ XX về đặc trưng của văn học trung đại Việt Nam (tác phẩm tiêu biểu “Truyện Kiều”) qua việc họ so sánh văn học trung đại Việt Nam và văn học phương Tây, chủ yếu là văn học Pháp. 3. ơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 3.1. Cơ sở lý luận - Lý luận văn học so sánh: Trước hết, luận văn điểm qua các ý kiến về văn học trung đại của một số nhà phê bình Tây học giai đoạn 1900- 1945 trên cơ sở liên hệ so sánh với văn học phương Tây, mà trước hết là văn học Pháp. Sau đó, tìm hiểu, phân tích chi tiết bài viết “Truyện Kiều và xã hội Á Đông” của René Crayssac dựa trên cơ sở so sánh văn hóa, văn học Đông- Tây. Qua phép so sánh, luận văn chỉ ra một số đặc điểm của Truyện Kiều dưới điểm nhìn đặc biệt của trí thức phương Tây, khái quát hơn là một số đặc trưng thi pháp trung đại biểu hiện qua Truyện Kiều. - Lý luận xã hội học: Mỗi tác phẩm văn học được viết lên trong một hoàn cảnh xã hội nhất định và việc tiếp nhận bình phẩm tác phẩm ấy cũng thay đổi theo từng giai đoạn lịch sử. Việc nghiên cứu tác phẩm từ góc nhìn xã hội học sẽ cho ta những nhìn nhận đầy đủ nhất, cặn kẽ nhất về tác phẩm. 3.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp so sánh văn hóa- văn học - Phương pháp phân tích, thống kê, tổng hợp, bình luận văn học - Phương pháp lịch sử xã hội: Chú ý đến ngữ cảnh lịch sử, mục tiêu văn hóa cụ thể của nhà phê bình phương Tây khi nhận xét về Truyện Kiều và về văn học trung đại Việt Nam nói chung. 7 - Phương pháp tiếp cận văn hóa học: Luận văn đặt vấn đề tìm hiểu ý kiến của nhà phê bình Pháp trong ngữ cảnh giao lưu văn hóa Đông- Tây với tất cả những cuộc tranh luận về Đông- Tây hồi đầu thế kỷ XX cả ở phương Đông và Việt Nam, nhất là Việt Nam. 4. Đối tƣợng nghiên cứu - Bài viết: “Truyện Kiều và xã hội Á Đông”- tạp chí Nam Phong, 1926. - Một số đặc trưng thi pháp văn học trung đại Việt Nam được tìm hiểu qua bài viết. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Từ những kiến thức về văn học so sánh, luận văn phân tích những đặc điểm của Truyện Kiều qua cái nhìn của một người Pháp. Qua đó cũng chỉ ra một số đặc trưng tiêu biểu của thi pháp văn học trung đại Việt Nam. 6. Đóng góp luận văn - Luận văn khai thác cụ thể ý kiến của René Crayssac về Truyện Kiều qua cách nhìn so sánh văn học Đông- Tây - Lý giải vì sao Réne Crayssac lại đưa ra những ý kiến nhận xét như vậy. - Bước đầu nhận xét về ý kiến của René Craysac trên cơ sở lý thuyết văn học so sánh. 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở Đầu và Kết Luận, luận văn gồm ba chương sau: Chương 1: Nhìn qua lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều và vấn đề nghiên cứu so sánh. Chương 2: Vấn đề con người cá nhân và con người cộng đồng trong Truyện Kiều. Chương 3: Vấn đề thi pháp Truyện Kiều. 8 NỘI DUNG Chƣơng 1 Nhìn qua lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều và vấn đề nghiên cứu so sánh 1.1. Lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều Nguyễn Du là nhà thơ thiên tài của dân tộc Việt Nam với vị trí và tầm vóc khó có ai sánh nổi. Tên tuổi và sự nghiệp của ông được thế giới biết đến nhiều nhất trong số tất cả các nhà thơ Việt Nam, bởi một lẽ đơn giản ông là người thể hiện tài hoa nhất tính dân tộc và tâm hồn Việt. Trong số các tác phẩm của Nguyễn Du Truyện Kiều là kiệt tác hết sức đặc biệt, vừa mang tính văn chương bác học, vừa mang tính phổ cập bình dân, vì thế được đông đảo quần chúng hơn hai thế kỷ qua nồng nhiệt đón nhận và nhiều thế hệ các nhà nghiên cứu không ngừng bình luận, khám phá. Trong các hướng nghiên cứu Truyện Kiều, việc so sánh Truyện Kiều với Kim Vân Kiều Truyện của Thanh Tâm Tài Nhân thu hút khá nhiều ý kiến từ giới phê bình bởi cả hai tác phẩm đều thuộc nền văn học phương Đông, đều mang những đặc điểm chung của nghệ thuật phương Đông. Hơn nữa nền văn học Trung Hoa và Việt Nam xưa nay luôn có sự giao lưu, tiếp thu và ảnh hưởng lẫn nhau, vì thế xoay quanh hai tác phẩm này luôn đặt ra những vấn đề so sánh để khẳng định nét riêng và nét chung trong nền văn học của mỗi nước. Đa phần các nhà phê bình đều so sánh Truyện Kiều và Kim Vân Kiều Truyện ở các phương diện: chủ đề, cốt truyện, nhân vật… Điều mà chúng ta dễ dàng nhận thấy là Nguyễn Du sáng tác Truyện Kiều trên cơ sở vay mượn cốt truyện của một tiểu thuyết chương hồi Trung Quốc ra đời khoảng cuối Minh đầu Thanh- Kim Vân Kiều truyện. Nhưng các nhà nghiên cứu đã khẳng định hết sức đúng đắn: đây không phải là hiện tượng dịch văn học mà là sự sáng tạo mới, là hiện tượng “hoán cốt đoạt thai”. 9 Khẳng định sự sáng tạo của Nguyễn Du khi mượn cốt truyện Kim Vân Kiều truyện là điều đã được giới nghiên cứu Việt Nam quan tâm tìm hiểu từ khá lâu. Muốn hay không, việc so sánh hai tác phẩm đã được đặt ra và thực hiện ở các mức độ khác nhau. Nhìn lại lịch sử nghiên cứu so sánh này dẫu sơ lược, là rất hữu ích vì từ điểm nhìn so sánh, ta có điều kiện hiểu biết sâu hơn về Truyện Kiều. Người thuộc lớp đầu tiên đưa ra những quan sát so sánh Truyện Kiều với văn học Trung Quốc (chứ không riêng gì Kim Vân Kiều truyện) có lẽ là Phạm Quỳnh. Trong bài diễn thuyết năm 1924 (sau đó đăng trên tạp chí Nam Phong, số 86/ 1924), ông nói : “Cứ thực thì Truyện Kiều dẫu là đầm thấm cái tinh thần của văn hóa Tàu, dẫu là dung hòa những tài liệu của văn chương Tàu, mà có một cái đặc sắc văn chương Tàu không có. Cái đặc sắc ấy là sự “kết cấu”. Nhà văn, nhà thơ Tàu, ngoài những bài thơ văn nho nhỏ ngăn ngắn, phàm làm sách chỉ biết cách biên tập, không sánh kết cấu. Biên tập là cóp nhặt mà đặt liền lại; kết cấu là thu xếp mà gây dựng lên, thế nào cho thành một cái toàn bức các bộ phận điều hòa thích hợp với nhau, không thêm bớt được chút nào. Truyện Kiều là một cái toàn bức như thế”. Phạm Quỳnh đã nêu ra một vấn đề quan trọng nhưng rõ ràng những lời vắn tắt như thế không đủ sức thuyết phục. Giai đoạn đầu tiên trong nghiên cứu so sánh thường chỉ dừng lại ở những nhận xét đại loại như vậy. Người đầu tiên có ý thức so sánh khoa học hai tác phẩm Truyện Kiều và Kim Vân Kiều Truyện chính là Đào Duy Anh. Trong công trình nghiên cứu Khảo luận về Kim Vân Kiều xuất bản năm 1943, ông đã so sánh khá chi tiết cốt truyện để khẳng định “Nguyễn Du giữ nguyên sự tích của tiểu thuyết Tàu, hầu như không thêm bớt chút gì” và đưa ra nhận xét về kết cấu na ná như của Phạm Quỳnh “song nguyên văn thì tự thuật rườm rà, tỷ mỉ, kết cấu theo một trật tự dễ dàng đơn giản, mà Nguyễn Du thì châm chước và sắp đặt lại thành 10 một tổ chức có giàn giã chặt chịa, có mạch lạc khít khao”[4, 343] . Nhưng Đào Duy Anh đã tiến xa khi so sánh tỉ mỉ để chỉ ra những khác biệt quan trọng giữa hai tác phẩm. Ông viết : “Ta phải nhận rằng Nguyễn Du đã hoán cốt đoạt thai [5] Kim Vân Kiều truyện , mà tạo thành một tác phẩm hoàn toàn mới. Nguyên văn thì tự thuật rất tỷ mỷ mà khô khan, chú ý đến những chi tiết không quan hệ và hay tả thực những cảnh tượng dễ kích động tai mắt người ta. Nguyễn Du thì tự sự rất vắn tắt gọn gàng, chỉ kể những việc quan trọng, mà vừa tự thuật vừa nghị luận, khiến văn có hứng thú luôn. Phàm những đoạn mô tả duy thực thô bỉ, những đoạn thuyết lý dông dài, ông đều bỏ cả, lại chú ý đặc biệt về sự tả tình và tả cảnh... Về tính tình của các nhân vật, thì những người trong Kim Vân Kiều truyện vốn là những người gần với sự thực, những người ta có thể tin rằng đã từng sống ở nước Tàu đồng thời với Kim, Vân, Kiều. Nguyễn Du tuy không tả thực, nhưng lại là một tay tâm lý học sành, nên đã biến hóa những người ấy thành những người không riêng gì của nước Tàu bấy giờ mà chung cả mọi đời mọi xứ. Ta có thể nói rằng Nguyễn Du đã lý tưởng hóa các nhân vật thành những nhân vật điển hình vậy”[4, 357]. Những nhận xét khái quát trên đây đã nói được bản chất của sáng tạo Nguyễn Du nên ta sẽ bắt gặp tinh thần của những nhận xét đó trong những công trình nghiên cứu so sánh hai tác phẩm của các nhà nghiên cứu đi sau- chúng tôi không nói là các công trình sau chịu ảnh hưởng. Chẳng hạn, ta có thể bắt gặp nhận định khá tương đồng và có phần gay gắt, của Hoài Thanh năm 1949 :“Những con người của Thanh Tâm Tài Nhân chỉ là những bộ xương. Nguyễn Du đã biến những bộ xơng thành những con người thực. Nguyễn Du đã biến thành yêu, ghét, giận , hờn, cái điều ở Thanh Tâm Tài Nhân chỉ là ý yêu, ý ghét, ý giận, ý hờn. Nguyễn Du đã truyền sức sống vào trong bức vẽ” [38, 475]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Lộc cũng có những nhận xét tương đồng với Đào Duy Anh: “Nguyễn Du đã bỏ đi những chi tiết kể lể dài dòng, những đoạn miêu tả có 11 tính chất tự nhiên chủ nghĩa, nhiều khi thô bỉ, có hại đối với mỹ cảm người đọc, và không nhằm phục vụ cho chủ đề của tác phẩm. Đồng thời nhà thơ thêm vào đó rất nhiều đoạn tả cảnh, tả tình nhằm nêu rõ tính cách và tâm trạng nhân vật...Ngay cả khi Nguyễn Du giữ lại những tình tiết cũ của Thanh Tâm Tài Nhân, thì đó cũng không phải là giữ lại nguyên vẹn, không có sáng tạo. Cả trong những trường hợp này, Nguyễn Du đều có cảm lại, nhận thức lại, sắp xếp lại, nghĩa là Nguyễn Du chỉ giữ lại những gì phù hợp với những điều trông thấy, từng trải của mình và thể hiện nó bằng một ngòi bút tràn đầy cảm xúc của một nhà thơ chân chính” [16, 336]. Bước tiến của Nguyễn Lộc là ông đã phân tích chi tiết sáng tạo của Nguyễn Du trong việc thể hiện các nhân vật, tiêu biểu là Thúy Kiều. Nhìn chung, các công trình so sánh ở giai đoạn nghiên cứu đầu tiên đều triển khai theo cách đối chiếu giữa hai tác phẩm để tính đếm những khác biệt cụ thể và xác định lý do vì sao có sự khác biệt ấy. Các nghiên cứu loại này thường tiến hành so sánh nhân vật, cốt truyện, cảm hứng chủ đạo (triết lý) của hai tác phẩm. Cả ở trong nước cũng như ở hải ngoại, các nhà nghiên cứu Việt Nam đều cố gắng tìm ra sự khác biệt để nêu bật tính ưu việt hơn hẳn của Truyện Kiều đối với Kim Vân Kiều truyện. Vũ Đình Trác với luận án Tiến sĩ bảo vệ tại Nhật Bản năm 1984. Trong công trình này, ông đã “đếm” được 17 điểm khác biệt có thể cho thấy tư tưởng nhân bản của Nguyễn Du đã chi phối đến cách xử lý những tình tiết cụ thể. Những nhận xét của ông có mới, có cũ. Ví dụ, về việc Nguyễn Du tránh phơi bày lộ liễu cảnh ăn chơi đàng điếm chốn thanh lâu, Nguyễn Du tận tả những cung đàn bạc mệnh...là những phát hiện đã được nhiều nhà nghiên cứu trong nước đã nói đến. Song, có một số điểm mới như : trong cuộc đối thoại đầu tiên ở vườn Thúy, “nguyên tác đã để Thúy Kiều trở thành chủ động, nói năng huyên thuyên và tống tình Kim Trọng một cách khiêu khích. Nguyễn Du trái lại, trả Thúy Kiều về với 12 bản tính thanh cao của giai nhân tài trí, để cho Kim trọng trở thành chủ động, theo quan niệm Dương chinh phục Âm”. Hoặc “những cảnh báo oán của Thúy Kiều trong truyện Hán văn có vẻ nhuốm màu bạo dâm (sadism) biểu lộ hết ác tâm của kẻ báo thù và đường lối dã man của xã hội loài người. Dưới ngòi bút Nguyễn Du, những cảnh đó cần phải có tối thiểu, để trọn ý nghĩa nhân quả và tâm lý thường tình của con người, nhưng ông muốn tránh mọi cử chỉ và hành động vô nhân đạo” [49, 271-273] . Ở trong nước, các so sánh tương tự rất phong phú. Tiêu biểu cho cách đi vào so sánh chi tiết có thể kể đến bài viết của Lê Xuân Lít “Truyện Kiều- Kim Vân Kiều truyện nhìn từ góc độ chi tiết”. Trong bài viết này, ông đã đối chiếu tỉ mỉ một số điểm khác biệt giữa hai tác phẩm như tại sao ở Truyện Kiều, Vương ông ( bố của Kiều) chỉ có họ mà không có tên (nguyên truyện có tên) ? Vương bà là ai? Thúy Vân có thạo thơ phú ? Thúy Kiều quê ở đâu ? [15] v.v...Một công trình mang tính đối chiếu tỉ mỉ đến triệt để hơn cả là cuốn Truyện Kiều đối chiếu của Phạm Đan Quế, trong đó so sánh hai tác phẩm theo từng hồi. Nhưng mục tiêu của sách này vẫn thống nhất với các công trình nghiên cứu so sánh đã có, tìm xem Nguyễn Du thêm bớt và xử lý khác cốt truyện của nguyên truyện ra sao. Phạm Đan Quế viết: “Về cốt truyện, hệ thống nhân vật, thứ tự trình bày các sự kiện, những vấn đề luân lý, triết lý và đôi khi cả các chi tiết, Nguyễn Du đã dựa rất nhiều vào bản gốc của Thanh Tâm Tài Tử. Tuy nhiên, ông đã chỉ chọn những sự việc chính, lược bỏ nhiều những đoạn rườm rà và có khi tóm tắt trong một số ít câu cả một đoạn dài trong truyện. Và sự khác nhau cơ bản là ở chỗ: các sự kiện trong Kim Vân Kiều là sự kiện chắp nối còn trong Truyện Kiều là sự kiện hữu cơ. Nguyễn Du đã đổi mới Kim Vân Kiều bằng cách thay đổi các quan hệ số lượng giữa các bộ phận như bạn đọc sẽ thấy trong bản so sánh từng hồi tiếp theo đây và nhất là khi đi vào từng chi tiết, từng đoạn văn cụ thể” [29, 16]. Những bảng thống kê số liệu rất chi tiết giúp cho các nhà 13 nghiên cứu so sánh rút ngắn công việc của mình, song thực ra các nhận định dựa trên phương pháp so sánh chi tiết của hai tác phẩm mang tính sự kiện này không có gì thật sự mới mẻ so với các nghiên cứu từ Đào Duy Anh. Trần Đình Sử đã thấy rằng không thể thỏa mãn với cách so sánh hai tác phẩm, dẫu là bám sát theo từng chi tiết như vậy. Cần có một cách so sánh trên bình diện rộng hơn, có tính hệ thống hơn. Đây chính là ý thức đổi mới phương pháp so sánh, có thể đưa việc so sánh hai tác phẩm sang giai đoạn cao hơn, hoàn chỉnh hơn. Ông viết : “Nghiên cứu so sánh Truyện Kiều hôm nay không thể đóng khung trong phạm vi so sánh tay đôi giữa hai tác phẩm Truyện Kiều và Kim Vân Kiều truyện, bởi bản thân sự vay mượn và sáng tạo của Nguyễn Du nằm trong quĩ đạo của các nền văn hóa bao bọc xung quanh, Truyện Kiều là sản phẩm của hành vi sáng tạo văn hóa có bối cảnh rộng lớn (...) So sánh Truyện Kiều và văn hóa Trung Quốc đang là một đề tài để ngỏ cho những tìm tòi mới trong giao lưu tinh thần của hai dân tộc qua một kiệt tác” [34, 55-56]. Ông nêu một ví dụ: chẳng hạn như cần phân tích sự hiện diện của Phật giáo và Nho giáo trong Truyện Kiều. Về tư tưởng Nho giáo, Trần Đình Sử cho là ở đây phải nghĩ đến ảnh hưởng của Tâm học của Lục Cửu Uyên, Vương Dương Minh đời Minh. Một hướng so sánh mới mà Trần Đình Sử nên lên là so sánh hai tác phẩm về phương diện thể loại. “Trong bối cảnh ảnh hưởng của văn học Trung Quốc, Truyện Kiều là một sự lựa chọn về thể loại, và không thể không đề cập tới mối quan hệ giữa Truyện Kiều và tiểu thuyết chương hồi Trung Quốc(...). Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân xét về nhiều mặt đều gần với nhóm tiểu thuyết tài tử giai nhân, nhưng lại mang thêm yếu tố thế tình, phê phán xã hội, nên có nét riêng. Về mặt lý tưởng hóa, đề cao phụ nữ, Truyện Kiều đi theo khuynh hướng của tiểu thuyết tài tử giai nhân. Về mặt thẩm mỹ, Truyện Kiều có khuynh hướng bi kịch nhiều hơn các tiểu thuyết tài tử giai nhân tiêu biểu. Về thể loại Truyện 14 Kiều khác với tiểu thuyết chương hồi, mà thuộc vào loại truyện thơ Nôm, vốn có trong văn học Việt Nam, và Đông Nam á. Về nhân vật, Truyện Kiều chú trọng miêu tả tâm lý hơn. Về ngôn ngữ, Nguyễn Du dùng nhiều lời độc thoại nội tâm hơn” [34, 57-58]. Những đề nghị của Trần Đình Sử có ý nghĩa quan trọng đối với việc tìm phương pháp so sánh mới giữa Truyện Kiều và Kim Vân Kiều truyện. Một trong những hạn chế của các nghiên cứu so sánh trước đây có nguyên nhân là ít tính đến sự khác biệt thể loại giữa hai tác phẩm. Nhiều học giả Việt Nam khen Nguyễn Du đã lược bớt những đoạn tự sự của nguyên truyện, cho rằng nguyên truyện kể lể dông dài mà không thấy rằng sự sống còn của văn xuôi tự sự là chi tiết. Ngược lại, Đổng Văn Thành, một nhà nghiên cứu Trung Quốc lại phê phán Nguyễn Du có lập trường chính thống, hạ thấp Từ Hải vì đã lược tả uy thế quân sự của Từ Hải vốn được nguyên truyện tả tỉ mỉ qua trận đánh giữa Từ Hải với quan quân triều đình, với bút pháp khoa trương. Nhưng ông quên mất một điều cơ bản là thơ không thể nào tả chi tiết tỉ mỉ như văn xuôi được. Đổng Văn Thành cũng phê Nguyễn Du hay khoe kiến thức văn học uyên bác nhưng mắc sai lầm chồng chất, vận dụng không đúng, chẳng hạn như miêu tả tiếng đàn của Kiều gảy cho Kim Trọng nghe trong buổi gặp gỡ đầu tiên, Nguyễn Du đã kể tên bốn khúc nhạc cổ điển trong đó không một khúc nào biểu hiện nỗi lòng người thiếu nữ đang yêu [15, 1572]. Nhưng ông cũng quên mất rằng nói như vậy là giả định tiếng đàn của Kiều được tả thực, nhưng trong ngôn ngữ thơ, Nguyễn Du miêu tả theo bút pháp tượng trưng, cốt dựng lên tiếng đàn bạc mệnh nói chung [34, 299]. Đổng Văn Thành đã xuất phát từ góc độ thể loại văn xuôi tự sự để nhìn Truyện Kiều tuy khác với góc nhìn từ truyện thơ để xét đoán Kim Vân Kiều truyện của một số nhà nghiên cứu Việt Nam nhưng bản chất vấn đề là một. Rõ ràng cần thiết tính đến vai trò của thể loại khi so sánh hai tác phẩm thì mới tránh được nhận xét một 15 chiều. Những bản thống kê so sánh về số lượng câu thơ lục bát hay số trang chữ Hán được dành cho một nội dung nào đó ít có ý nghĩa khoa học là vì vậy. Thực ra Phan Ngọc chính là nhà nghiên cứu đã áp dụng một phương pháp so sánh mới, so sánh hệ thống, so sánh trên cơ sở tìm phong cách thời đại và phong cách thể loại của Truyện Kiều chứ không dừng lại ở việc đối chiếu những sự kiện lẻ tẻ. Ông viết : “ Muốn khảo sát Truyện Kiều như một sản phẩm của lao động sản xuất, ta phải đối lập Truyện Kiều thứ nhất, với Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, xem Nguyễn Du vay mượn những gì ở tác phẩm này, gạt bỏ những gì, và thêm những gì. ở cả ba mặt này ta đều phải giải thích lý do. Tại sao Nguyễn Du lại vay mượn sự kiện này, gạt bỏ sự kiện kia, thêm vào sự kiện nọ ? Điều này không thể là ngẫu nhiên được, mà là do chỗ Nguyễn Du có một kiểu lựa chọn riêng, không giống kiểu lựa chọn của Thanh Tâm Tài Nhân, và ta phải tìm được lý do giải thích kiểu lựa chọn của tác giả. Thứ hai, trong những điều Nguyễn Du thêm vào, có cái gì là riêng của Nguyễn Du, có cái gì là chung của thời đại ? (...). Thứ ba, qua sự đối lập giữa Truyện Kiều với một bên là Thanh Tâm Tài Nhân và truyền thống văn học Trung Quốc, và một bên là truyền thống văn học thời đại, ta rút ra được những cống hiến độc đáo của Nguyễn Du” [26, 37]. Tuy vẫn nói đến các sự kiện nhưng ông chủ trương xem xét nó trong hệ thống phong cách thể loại và phong cách thời đại. Từ đây, ông chứng minh Kim Vân Kiều truyện không hề xây dựng trên lý thuyết tài mệnh tương đố (tư tưởng chủ đạo của nó là tình và khổ), trái lại, “khi viết Truyện Kiều , Nguyễn Du đã thay đổi chủ đề tác phẩm, chuyển chủ đề từ tình và khổ sang tài và mệnh. Ông đã đưa tư tưởng của mình vào để tổ chức lại toàn bộ câu chuyện chứ không vay mượn nó ở Thanh Tâm Tài Nhân”[26, 44] . Phan Ngọc trung thành với thao tác hệ thống, đã một mặt chứng minh tư tưởng tài- mệnh tương đố không phải vay mượn từ văn học Trung Quốc, mặt khác là tư tưởng được gợi ý từ 16