Tài liệu Một số đặc điểm ngôn ngữ tiêu biểu trong tạp văn của nguyễn khải

Trêng §¹i häc Vinh khoa ng÷ v¨n ---------------------- L· thÞ thuû mét sè ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ tiªu biÓu trong t¹p v¨n cña nguyÔn kh¶i kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc ngµnh cö nh©n s ph¹m ng÷ v¨n VInh - 2006 1 Trêng §¹i häc Vinh khoa ng÷ v¨n ---------------------- mét sè ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ tiªu biÓu trong t¹p v¨n cña nguyÔn kh¶i Kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Chuyªn ngµnh: ng«n ng÷ häc Gi¸o viªn híng dÉn: PGS.TS. Phan MËu C¶nh Sinh viªn thùc hiÖn : L· ThÞ Thuû Líp : 43A2 - Ng÷ v¨n Vinh - 2006 2 Môc lôc Trang PhÇn më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi ....................................................................................... 02 2. LÞch sö vÊn ®Ò ............................................................................................ 02 3. §èi tîng vµ nhiÖm vô nghiªn cøu ............................................................. 04 4. Môc ®Ých nghiªn cøu ................................................................................. 04 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu .............................................................................. 05 6. CÊu tróc luËn v¨n ....................................................................................... 05 Ch¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi ........................... 06 I. V¨n b¶n nghÞ luËn vµ v¨n chÝnh luËn ........................................................ 06 1. V¨n b¶n nghÞ luËn ...................................................................................... 06 2. V¨n chÝnh luËn vµ t¹p v¨n ......................................................................... 07 II. V¨n chÝnh luËn vµ t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i ........................................... 13 1. NhËn xÐt chung .......................................................................................... 13 2. T¹p v¨n NguyÔn Kh¶i ................................................................................ 13 3. Mét sè nhËn xÐt vÒ t¹p v¨n NguyÔn Kh¶i ................................................. 16 Ch¬ng II. §Æc ®iÓm vÒ tõ ng÷, c©u v¨n trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i........... 18 I. §Æc ®iÓm tõ ng÷ .......................................................................................... 18 1. Nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i ............................... 18 2. §Æc ®iÓm vÒ tõ ng÷ trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i ................................ 20 II. §Æc ®iÓm c©u v¨n ...................................................................................... 30 1. Kh¸i niÖm c©u ............................................................................................ 30 2. §Æc ®iÓm c©u v¨n trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i .................................. 32 Ch¬ng III. C¸ch thøc tæ chøc ®o¹n v¨n trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i ................ 48 I. §o¹n v¨n ..................................................................................................... 48 1. Kh¸i niÖm ................................................................................................... 48 2. Ph©n lo¹i ®o¹n v¨n ..................................................................................... 50 II. §o¹n v¨n trong t¸c phÈm t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i ................................ 52 1. XÐt vÒ dung lîng ........................................................................................ 52 2. C¸c lo¹i ®o¹n v¨n ....................................................................................... 53 3. §Æc ®iÓm vÒ c¸ch ng¾t ®o¹n v¨n trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i................... 59 4. C¸ch thøc lËp luËn trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i (xÐt trong ph¹m vi ®o¹n v¨n)......................................................................................................... 73 KÕt luËn ...................................................................................................... 79 Tµi liÖu tham kh¶o ................................................................................. 82 3 Lêi nãi ®Çu §Ò tµi kho¸ luËn mong muèn t×m ra mét sè ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ tiªu biÓu trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i, trªn c¬ së ®ã chØ ra ®îc phong c¸ch riªng cña nhµ v¨n ë thÕ läai v¨n häc nµy. §©y lµ mét híng khai th¸c míi trong nghiªn cøu vÒ v¨n xu«i cña NguyÔn Kh¶i. ChÝnh v× vËy, trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, chóng t«i gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n trong viÖc su tÇm tµi liÖu còng nh ®Þnh híng khai th¸c. Trong mét thêi gian cã h¹n, mÆc dï cã rÊt nhiÒu cè g¾ng song ch¾c ch¾n kho¸ luËn cßn nhiÒu khiÕm khuyÕt, h¹n chÕ. Chóng t«i mong nhËn ®îc sù gãp ý, chØ b¶o cña thÇy c« vµ c¸c b¹n. §Ò tµi nµy hoµn thµnh ngoµi sù cè g¾ng nç lùc b¶n th©n, cßn nhê sù hø¬ng dÉn tËn t×nh, chu ®¸o cña ThÇy gi¸o PGS. TS Phan MËu C¶nh, sù gãp ý ch©n t×nh cña c¸c ThÇy, C« gi¸o trong khoa 4 Ng÷ V¨n vµ sù ®éng viªn, khÝch lÖ cña gia ®×nh, b¹n bÌ. Nh©n ®©y, chóng t«i xin göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh tíi tÊt c¶! Vinh, th¸ng 5 n¨m 2006 Sinh viªn thùc hiÖn L· ThÞ Thuû më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi NguyÔn Kh¶i lµ g¬ng mÆt v¨n xu«i tiªu biÓu, s¾c s¶o, ®a d¹ng. ¤ng lµ mét trong sè nh÷ng nhµ v¨n tiªu biÓu cña v¨n häc ViÖt Nam ®¬ng ®¹i. NguyÔn Kh¶i thuéc sè Ýt nhµ v¨n sím x¸c ®Þnh cho m×nh mét quan ®iÓm ®éc ®¸o vÒ nghÖ thuËt, vÒ vai trß cña v¨n häc vµ tr¸ch nhiÖm cña ngêi cÇm bót. Víi søc viÕt dÎo dai, bÒn bØ, kh¶ n¨ng s¸ng t¹o dåi dµo, «ng t¹o nªn dÊu Ên cho riªng m×nh trªn tõng trang viÕt vµ trong lßng ®éc gi¶. Nãi ®Õn NguyÔn Kh¶i ngêi ta thêng nãi ®Õn mét nhµ v¨n hiÖn thùc víi phong c¸ch mang tÝnh triÕt lý s¾c s¶o, cã kh¶ n¨ng ®i s©u kh¸m ph¸ nh÷ng bÝ Èn cña ®êi sèng vµ nh÷ng khÝa c¹nh phøc t¹p cña t©m lý con ngêi. Bªn c¹nh truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, NguyÔn Kh¶i cßn cã nh÷ng s¸ng t¸c thuéc thÓ lo¹i bót ký, t¹p v¨n g©y ®îc sù chó ý trong lßng ®éc gi¶ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Tuy vËy, nh÷ng ý kiÕn nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cho c¸c t¸c phÈm cña «ng ë thÓ lo¹i nµy vÉn cha nhiÒu, nhÊt lµ lo¹i t¹p v¨n. Víi ®Ò tµi "Mét sè ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ tiªu biÓu trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i”, chóng t«i mong muèn gãp phÇn lµm râ sù ®éc ®¸o trong phong c¸ch nghÖ thuËt cña «ng trong viÖc sö dông ng«n ng÷. §ång thêi gãp thªm mét c¸i nh×n, mét chót hiÓu biÕt vÒ nh÷ng t¸c phÈm cña nhµ v¨n ë thÓ lo¹i nµy, thªm mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh c¸i ®éc ®¸o, c¸i ®Æc s¾c trong lÜnh vùc v¨n xu«i nãi chung, t¹p v¨n nãi riªng cña NguyÔn Kh¶i. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Nh÷ng c«ng tr×nh bµn vÒ thÓ lo¹i t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i cha nhiÒu, cha thu hót ®îc sù quan t©m cÇn thiÕt, ®óng møc cña giíi nghiªn cøu. Nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ vÒ t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i chñ yÕu dµnh cho lÜnh vùc 5 truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt cßn v¨n chÝnh luËn th× th¶ng hoÆc chØ cã mét vµi bµi viÕt lÎ tÎ in trªn b¸o Nh©n D©n, T¹p chÝ V¨n häc… Híng nghiªn cøu chung c¸c s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i bao gåm: tiÓu thuyÕt, truyÖn võa, kÞch, t¹p v¨n, truyÖn ng¾n. ë híng nµy cã c¸c bµi viÕt tiªu biÓu sau: "§Æc ®iÓm ngßi bót hiÖn thùc cña NguyÔn Kh¶i" cña t¸c gi¶ Chu Nga (T¹p chÝ v¨n häc sè 2-1974); "Vµi ®Æc ®iÓm phong c¸ch nghÖ thuËt NguyÔn Kh¶i” (trÝch ch¬ng XV s¸ch V¨n häc ViÖt Nam 1954-1975 tËp II- NXB Gi¸o Dôc 1990); "C¶m nhËn vÒ con ngêi trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i nh÷ng n¨m gÇn ®©y” cña NguyÔn ThÞ Thu HuÖ (T¹p chÝ diÔn ®µn V¨n nghÖ ViÖt Nam th¸ng 10-1999),"ThÕ giíi nh©n vËt cña NguyÔn Kh¶i trong c¶m høng nghiªn cøu ph©n tÝch” cña §µo Thuû Nguyªn (T¹p chÝ V¨n häc sè 11-2001) vµ mét sè bµi nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c. §iÓm chung cña nh÷ng bµi viÕt nµy lµ thêng nghiªn cøu s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i díi gãc ®é lý luËn v¨n häc. Ch¼ng h¹n: "ë NguyÔn Kh¶i næi bËt lªn khuynh híng v¨n xu«i hiÖn thùc tØnh t¸o giµu yÕu tè chÝnh luËn vµ tÝnh thêi sù. C¸ch viÕt cña NguyÔn Kh¶i nãi chung lµ linh ho¹t, n¨ng ®éng, kh«ng bÞ gß bã, phô thuéc nhiÒu vµo khu«n mÉu s½n cã” (V¨n häc ViÖt Nam 19451975, tËp II.(1990) NXB Gi¸o Dôc). §Æc biÖt ë thÓ lo¹i truyÖn ng¾n, cã rÊt nhiÒu bµi viÕt s©u s¾c cña giíi nghiªn cøu. §ã lµ nh÷ng bµi"Giäng ®iÖu trÇn thuËt trong truyÖn ng¾n NguyÔn Kh¶i’’ cña BÝch Thu (T¹p chÝ V¨n häc, sè 10,1997),"Mïa L¹c- mét thµnh c«ng míi cña NguyÔn Kh¶i" cña t¸c gi¶ NguyÔn Thµnh Duy (T¹p chÝ nghiªn cøu V¨n häc, sè 6, 1961),"Ph¬ng ph¸p t×m tßi cña NguyÔn Kh¶i qua tËp Mïa L¹c” cña Nh Phong (B×nh luËn v¨n häc, NXB Héi nhµ v¨n Hµ Néi, 1977) vµ tËp trung nhÊt lµ ë c«ng tr×nh"Phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i” cña NguyÔn TuyÕt Nga (NXB Héi nhµ v¨n 2004). §¸nh gi¸ s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i, cã ngêi nhËn xÐt: "V¨n NguyÔn Kh¶i kh«ng mµu mÌ, kh«ng thiªn vÒ t¶ trêi m©y non níc. B¾t ®Çu vµo trang viÕt lµ gÆp ngay nh©n vËt, biÕn cè, sù kiÖn theo ®ã lµ sù gi¨ng m¾c suy tëng, ký øc, c¶nh ngé, nh÷ng lÏ ®êi, lßng m×nh vµ lßng ngêi. V¨n «ng v× thÕ thËt giµu chiªm nghiÖm, sù lÞch l·m tr¶i ®êi" (NguyÔn H÷u S¬n, (1990), §äc truyÖn ng¾n vµ t¹p v¨n NguyÔn Kh¶i, b¸o Nh©n D©n). MÆc dï vËy, mét c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Çy ®ñ, toµn diÖn vÒ v¨n chÝnh luËn cña NguyÔn Kh¶i ®Æc biÖt lµ ë ph¬ng diÖn ng«n ng÷, theo c¸c tµi liÖu mµ chóng t«i kh¶o s¸t, vÉn cßn rÊt Ýt ái. ThÓ lo¹i bót ký, t¹p v¨n cña «ng cã thÓ kÓ ®Õn hai bµi nghiªn cøu tiªu biÓu, ®ã lµ:"NguyÔn Kh¶i víi bót ký, t¹p v¨n” cña NguyÔn TuyÕt Nga (t¹p chÝ V¨n häc sè 11, 1999), "§äc truyÖn ng¾n vµ t¹p 6 v¨n NguyÔn Kh¶i" cña NguyÔn H÷u S¬n (B¸o Nh©n D©n, 27-2-1999). C¶ hai bµi viÕt nµy ®Òu thèng nhÊt ë luËn ®iÓm: T¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò trong x· héi: Lèi sèng, ®¹o ®øc x· héi, phÈm chÊt cña con ngêi h«m nay, mèi quan hÖ gi÷a ®êi sèng chÝnh trÞ ®Êt níc víi cuéc sèng cña tõng c¸ nh©n, t×nh c¶m cña tõng gia ®×nh dßng hä hay nh÷ng giíi h¹n cña cuéc ®êi mçi con ngêi vµ kh¶ n¨ng vît qua giíi h¹n ®ã…lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ NguyÔn Kh¶i rÊt quan t©m. Nhng nhµ v¨n ®· tõ "nh÷ng ®Çu ®Ò, ®Ò tµi, cèt truyÖn ban ®Çu ngì nh ch¼ng cã g× …chuyÓn ho¸ mét c¸ch dung dÞ trong t¬ng quan víi néi dung thêi sù, thÕ sù". ChÝnh v× vËy, t¹p v¨n cña «ng mang d¸ng dÊp cña nh÷ng c©u chuyÖn nhá nhÆt thêng ngµy song l¹i cã søc chuyÓn t¶i nh÷ng vÊn ®Ò lín. Nh÷ng néi dung thêi sù, thÕ sù, nh÷ng vÊn ®Ò bøc thiÕt mµ toµn x· héi quan t©m theo dâi, ®ßi hái nhµ v¨n cïng gãp søc tr¶ lêi, gi¶i to¶ Êy ®· ®îc nhµ v¨n thuËt l¹i b»ng mét giäng ®iÖu võa cã tÝnh triÕt lÝ, tranh biÖn, võa cµ kª, võa s¾c s¶o, võa tinh tÕ, võa hãm hØnh. §ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng nÐt ®éc ®¸o cña NguyÔn Kh¶i trong m¶ng s¸ng t¸c nµy. Cã thÓ nãi, nh÷ng nghiªn cøu vÒ v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i kh¸ nhiÒu, song sù nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ vÒ m¶ng v¨n chÝnh luËn nhÊt lµ lo¹i t¹p v¨n cña «ng l¹i rÊt Ýt, mÆc dï ngay tõ khi ra ®êi nã ®· g©y x«n xao d luËn vµ thu hót ®îc sù chó ý cña ®éc gi¶. ChÝnh v× vËy, trªn c¬ së nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ cña nh÷ng ngêi ®i tríc, chóng t«i thÊy cÇn thiÕt ph¶i nghiªn cøu thªm vÒ v¨n chÝnh luËn cña NguyÔn Kh¶i ®Ó gãp thªm mét tiÕng nãi cô thÓ kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng cña «ng trong thÓ lo¹i nµy. 3. §èi tîng vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. §èi tîng nghiªn cøu Trªn c¬ së vËn dông c¸c kiÕn thøc lÝ thuyÕt ng«n ng÷, lÝ luËn v¨n häc, chóng t«i nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ ë 60 bµi t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i ®îc tËp trung trong cuèn:"NguyÔn Kh¶i, t¹p v¨n" do nhµ xuÊt b¶n Héi nhµ v¨n Ên hµnh n¨m 2004. 3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu Cã nhiÒu vÊn ®Ò ®Æt ra cÇn t×m hiÓu vÒ ng«n ng÷, nhng trong khu«n khæ luËn v¨n nµy, chóng t«i x¸c ®Þnh nhiÖm vô giíi h¹n kh¶o s¸t ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ ë nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau: 7 - Kh¶o s¸t, ph©n tÝch c¸c ®Æc ®iÓm vÒ tõ ng÷, c©u v¨n trong t¹p v¨n NguyÔn Kh¶i - T×m hiÓu c¸ch thøc tæ chøc ®o¹n v¨n trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i. 4. Môc ®Ých nghiªn cøu Trong giíi h¹n nhiÖm vô nghiªn cøu cña kho¸ luËn, chóng t«i mong muèn ®¹t ®îc môc ®Ých cuèi cïng lµ chØ ra ®îc nh÷ng nÐt ®éc ®¸o, ®Æc s¾c cña NguyÔn Kh¶i trong viÖc sö dông ng«n ng÷ ë thÓ lo¹i t¹p v¨n. 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu - Ph¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i: Trªn c¬ së thèng kª sè lîng c¸c líp tõ ng÷, c¸c kiÓu c©u v¨n, ®o¹n v¨n xuÊt hiÖn ë mçi t¸c phÈm chóng t«i ph©n lo¹i vµ quy chóng vÒ nh÷ng d¹ng cô thÓ. - Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp: Tõ kÕt qu¶ ®· thèng kª, ph©n lo¹i chóng t«i tiÕn hµnh ph©n tÝch, tæng hîp ®Ó ®i ®Õn nh÷ng kÕt luËn cô thÓ. - Ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu: Chóng t«i tiÕn hµnh so s¸nh s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i víi s¸ng t¸c cña c¸c nhµ v¨n kh¸c ë thÓ lo¹i t¹p v¨n ®Ó t×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm tiªu biÓu vÒ mÆt sö dông ng«n ng÷ cña nhµ v¨n. 6. CÊu tróc luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt luËn, luËn v¨n gåm ba ch¬ng: Ch¬ng I: Nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi. Ch¬ng II: §Æc ®iÓm tõ ng÷, c©u v¨n trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i Ch¬ng III: C¸ch thøc tæ chøc ®o¹n v¨n trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i. 8 Ch¬ng I nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi V¨n b¶n - víi t c¸ch lµ s¶n phÈm vµ ph¬ng tiÖn cña ho¹t ®éng lêi nãi thêng ®îc x©y dùng theo mét kiÓu phong c¸ch chøc n¨ng nhÊt ®Þnh. C¸c phong c¸ch chøc n¨ng nµy khi tån t¹i ë d¹ng v¨n b¶n sÏ cã c¸c lo¹i v¨n b¶n: v¨n b¶n nghÞ luËn, v¨n b¶n b¸o chÝ, v¨n b¶n hµnh chÝnh… Trong mçi lo¹i l¹i cã nhiÒu kiÓu: kiÓu v¨n b¶n hµnh chÝnh, kiÓu v¨n b¶n gi¸o khoa, kiÓu v¨n b¶n luËn v¨n, kiÓu v¨n b¶n tin tøc, kiÓu v¨n b¶n c«ng luËn… Trong mçi kiÓu l¹i cã nhiÒu thÓ lo¹i: thÓ lo¹i mÉu tin, thÓ lo¹i phãng sù, thÓ lo¹i pháng vÊn, lêi kªu gäi, b¸o c¸o chÝnh trÞ, x· héi b×nh luËn.., nghÞ luËn v¨n häc thuéc phong c¸ch v¨n b¶n chÝnh luËn. I. V¨n b¶n nghÞ luËn vµ v¨n chÝnh luËn 1. V¨n b¶n nghÞ luËn NghÞ luËn lµ mét tõ H¸n ViÖt. T¸c gi¶ NguyÔn L©n trong"Tõ ®iÓn v¨n häc" (1991, Nxb KHXH) th×"nghÞ luËn: bµn b¹c cho ra ph¶i tr¸i" T¸c gi¶ Hoµng Phª trong"Tõ ®iÓn v¨n häc” (1992, Nxb KHXH): "nghÞ luËn lµ c¸ch ®¸nh gi¸ cho râ mét vÊn ®Ò g× ®ã". Theo c¸ch gi¶i thÝch trªn th×: nghÞ luËn chÝnh lµ bµn b¹c vµ ®¸nh gi¸ cho ra ph¶i tr¸i vÒ mét vÊn ®Ò g× ®ã.VÊn ®Ò ®îc ®a ra bµn b¹c cã thÓ lµ mét vÊn ®Ò x· héi, chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, hoÆc v¨n häc nghÖ thuËt. Tõ c¸ch gi¶i thÝch trªn, c¸c t¸c gi¶ ®· ®a ra mét c¸ch gi¶ thÝch vÒ v¨n nghÞ luËn:"v¨n nghÞ luËn: thÓ v¨n dïng lÝ lÏ ph©n tÝch gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò": ThÓ v¨n nµy b¾t nguån tõ mét thÓ trong v¨n ch¬ng cæ: thÓ luËn. §©y lµ mét thÓ v¨n ®iÓn h×nh nh»m tr×nh bµy t tëng vµ häc thuyÕt chÝnh trÞ, triÕt häc, v¨n nghÖ, lÞch sö, ®¹o ®øc. Theo t¸c gi¶ TrÇn Thanh §¹m (SGK V¨n 10 chØnh lý hîp nhÊt,2000) th× v¨n nghÞ luËn lµ mét thÓ v¨n trong tËp lµm v¨n nh v¨n miªu t¶, v¨n tù sù, v¨n c¶m tëng."NÕu bµi v¨n thiªn vÒ tr×nh bµy c¸c ý kiÕn, c¸c lÝ lÏ th× nã ®îc gäi lµ lèi v¨n nghÞ luËn". C¸c t¸c gi¶ gi¶i thÝch thªm"lèi v¨n nµy kh«ng lo¹i trõ mµ bao gåm lèi v¨n c¶m tëng vµ lèi v¨n miªu t¶, v¨n tù sù, khi cÇn thiÕt. Song chñ yÕu nã n»m tr×nh bµy ý kiÕn ®Ó gi¶i thÝch chøng minh, biÖn luËn, thuyÕt phôc mét vÊn ®Ò g× ®ã. Nã nh»m t¸c ®éng vµo trÝ tuÖ vµ lý trÝ ngêi ®äc nhiÒu h¬n vµo c¶m xóc, t×nh c¶m hay tëng tîng. Nã lµ s¶n phÈm cña t duy logic”. 9 Theo c¸c t¸c gi¶ Bïi Minh To¸n, Lª A"V¨n b¶n nghÞ luËn lµ kiÓu v¨n b¶n dïng ®Ó tr×nh bµy, b×nh luËn, ®¸nh gi¸ theo mét quan ®iÓm nhÊt ®Þnh nh÷ng sù kiÖn, vÊn ®Ò chÝnh trÞ, x· héi, t tëng, v¨n ho¸……(TiÕng ViÖt thùc hµnh.1997. Nxb.H) Tõ c¸c c¸ch hiÓu trªn, cã thÓ ®a ra ®Þnh nghÜa:"v¨n b¶n nghÞ luËn lµ v¨n b¶n thuéc phong c¸ch v¨n b¶n chÝnh luËn, dïng lý lÏ ®Ó tr×nh bµy,b×nh luËn, ®¸nh gi¸ theo mét quan ®iÓm nµo ®ã nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ,v¨n ho¸, v¨n häc, nghÖ thuËt…… 2. V¨n chÝnh luËn vµ t¹p v¨n V¨n chÝnh luËn lµ"thÓ v¨n nghÞ luËn viÕt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng thuéc nhiÒu lÜnh vùc ®êi sèng kh¸c nhau: chÝnh trÞ, kinh tÕ, triÕt häc, v¨n ho¸…… ("Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc”(in lÇn thø 2),1997, Lª B¸ H¸n, NguyÔn Kh¾c Phi, TrÇn §×nh Sö Nxb V¨n häc). Nh vËy, v¨n chÝnh luËn thuéc kiÓu v¨n b¶n nghÞ luËn, lµ sù cô thÓ ho¸ cña phong c¸ch v¨n b¶n chÝnh luËn. Nhng ë ®©y còng cÇn ph¶i nãi thªm r»ng, mét v¨n b¶n chÝnh luËn nãi chung chØ cã thÓ trë thµnh mét t¸c phÈm chÝnh luËn - tøc cã ®ñ t c¸ch lµ mét thµnh viªn cña "Gia ®×nh v¨n häc" khi nã ®· héi tô ®îc ®Çy ®ñ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn yÕu. Mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®ã lµ: tr×nh ®é thÈm mü. Kh¶ n¨ng chuyÓn ho¸ tõ mét bµi v¨n chÝnh luËn thµnh t¸c phÈm v¨n häc cã thÓ thÊy tõ c¸c mÆt: Tríc hÕt, xÐt vÒ mÆt c¶m høng cña chñ thÓ ®îc biÓu hiÖn trong bµi v¨n chÝnh luËn. Ngêi viÕt v¨n chÝnh luËn dÜ nhiªn tríc hÕt ph¶i th«ng tin lý lÏ, bµn b¹c vÊn ®Ò, nhng víi tÊt c¶ nhiÖt t×nh ®Ó b¶o vÖ ch©n lý mµ m×nh theo ®uæi. Lý trÝ, lý luËn, lý lÏ ë ®©y ®· ®¹t ®Õn ®é nhuÇn nhuyÔn, chÝn muåi, g¾n bã chÆt chÏ hoÆc chuyÓn ho¸ thµnh t×nh c¶m. Vµ bµi v¨n chÝnh luËn, do ®ã ®· tiÕp cËn quy luËt cña nghÖ thuËt, bëi v× "NghÖ thuËt vËn dông quy luËt riªng cña t×nh c¶m" (Lª DuÈn). G¾n liÒn víi trªn lµ tÝnh h×nh tîng cã møc ®é trong bµi v¨n chÝnh luËn. S¸ng t¸c chÝnh luËn chñ yÕu b»ng t duy l«gic, kh«ng ph¶i b»ng t duy h×nh tîng. Nhng xÐt tõ trong b¶n chÊt, hai lo¹i t duy nµy kh«ng thÓ hoµn toµn t¸ch rêi nhau, mµ bæ trî cho nhau. Nãi c¸ch kh¸c, trong bÊt kú bµi v¨n chÝnh luËn nµo còng Ýt nhiÒu vËn dông t duy h×nh tîng ë cÊp ®é chi tiÕt, bé phËn. TÝnh h×nh tîng ë nh÷ng cÊp ®é nµy, gom gãp l¹i, còng gãp phÇn lµm nªn søc m¹nh thÈm mü cña v¨n chÝnh luËn. Tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn cã thÓ thÊy, kh«ng ph¶i bÊt cø v¨n b¶n chÝnh luËn nµo còng trë thµnh t¸c phÈm v¨n häc, thËm chÝ cã thÓ nãi sù chuyÓn ho¸ nµy khi nµo còng chiÕm tû lÖ rÊt Ýt. Mét thao t¸c ph©n ®Þnh nh vËy 10 gióp chóng ta cã c¨n cø khoa häc h¬n khi tiÕp nhËn nh÷ng t¸c phÈm thuéc lo¹i nµy. Nh¾c ®Õn t¸c phÈm v¨n häc chÝnh luËn, ngêi ta kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi c¸c thÓ lo¹i cña nã. Trong v¨n chÝnh luËn cã rÊt nhiÒu thÓ: HÞch, c¸o, chiÕu, biÓu, tuyªn ng«n ®éc lËp, th, bµi b¸o, v¨n bia, v¨n tiÓu phÈm … vµ c¶ t¹p v¨n. Chóng ®· vît qu¸ yªu cÇu c¸c tµi liÖu hµnh chÝnh, quan ph¬ng, b¸o chÝ th«ng tÊn ®Ó trë thµnh nh÷ng ¸ng "thiªn cæ hïng v¨n" vµ hîp thµnh mét lÜnh vùc v¨n häc nghÖ thuËt ®Æc thï cã sù kÕt hîp tµi t×nh gi÷a sù thùc hiÓn nhiªn, l«gic ®anh thÐp víi c¶m xóc m·nh liÖt ®Ó trë thµnh c¸c hiÖn tîng thÈm mü cã søc l«i cuèn s©u xa ®èi víi t×nh c¶m vµ lý trÝ con ngêi. Khi v¨n chÝnh luËn ®· ®i vµo gia ®×nh c¸c thÓ lo¹i v¨n häc th× cÇn thiÕt ph¶i tiÕp tôc t×m hiÓu nh÷ng ®Æc trng cña nã. Song, ®iÒu chóng t«i muèn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ: T¹p v¨n lµ mét thÓ lo¹i cña v¨n chÝnh luËn, bëi vËy khi nãi vÒ nh÷ng ®Æc trng cña v¨n chÝnh luËn th× tøc lµ còng nãi tíi nh÷ng ®Æc trng cña thÓ lo¹i t¹p v¨n. 2.1. §Æc trng cña v¨n chÝnh luËn Môc ®Ých cña v¨n chÝnh luËn (trong ®ã cã t¹p v¨n) lµ v¨n bµn b¹c, th¶o luËn, phª ph¸n hay truyÒn b¸ tøc thêi mét t tëng, mét quan ®iÓn nµo ®ã nh»m phôc vô trùc tiÕp lîi Ých cho mét tÇng líp, mét giai cÊp nhÊt ®Þnh. Nãi c¸ch kh¸c, chøc n¨ng cña v¨n chÝnh luËn lµ th«ng b¸o, chøng minh, t¸c ®éng.Khi thùc hiÖn chøc n¨ng nµy,v¨n chÝnh luËn cã nh÷ng ®Æc trng sau: a) TÝnh trÝ tuÖ ë nh÷ng v¨n b¶n cã khu«n h×nh s½n nh v¨n b¶n hµnh c«ng vô (c¸c lo¹i giÊy tê, c«ng v¨n …) ngêi viÕt Ýt khi ph¶i ho¹t ®éng t duy. Cßn c¸c lo¹i v¨n b¶n kh¸c: v¨n b¶n khoa häc, v¨n b¶n nghÞ luËn, v¨n b¶n b¸o chÝ… ngêi viÕt ph¶i cã ®Çu t cao ®Ó suy nghÜ, lùa chän…trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n. TÝnh trÝ tuÖ biÓu hiÖn ë chç: ngêi viÕt ph¶i am hiÓu vÊn ®Ò m×nh ®ang tr×nh bµy mét c¸ch s©u s¾c, n¾m v÷ng c¸c mèi quan hÖ vÊn ®Ò ®ã víi vÊn ®Ò xung quanh. ChØ hiÓu s©u s¾c, n¾m v÷ng th× míi ph©n tÝch ®îc vÊn ®Ò mét c¸ch thÊu ®¸o, thuyÕt phôc, chiÕm ®îc c¶m t×nh ngêi nghe, ngêi ®äc. VÝ dô:"Tuyªn ng«n ®éc lËp” (Hå ChÝ Minh). "TÊt c¶ c¸c d©n téc trªn thÕ giíi sinh ra ®Òu b×nh ®¼ng, d©n téc nµo còng cã quyÒn sèng, quyÒn sung síng vµ quyÒn tù do”. B¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn cña c¸ch m¹ng Ph¸p n¨m 1791 còng nãi: 11 "Ngêi ta sinh ra tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi vµ ph¶i lu«n ®îc tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi”. §ã lµ nh÷ng lÏ ph¶i kh«ng ai chèi c·i ®îc. ThÕ mµ, h¬n t¸m m¬i n¨m nay, bän thùc d©n Ph¸p lîi dông l¸ cê tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i, ®Õn cíp ®Êt níc ta, ¸p bøc ®ång bµo ta. Hµnh ®éng cña chóng tr¸i h¼n víi nh©n ®¹o vµ chÝnh nghÜa”. §Ó lËt ngîc b¶n chÊt gi¶ dèi cña bän Thùc d©n Ph¸p, T¸c gi¶"Tuyªn ng«n ®éc lËp” ®· ®a ra hai dÉn chøng thuyÕt phôc: ®ã lµ hai b¶n tuyªn ng«n vÒ tù do vµ nh©n quyÒn cña chÝnh kÎ x©m lîc nh»m ®èi lËp nã víi nh÷ng hµnh ®éng thùc tÕ cña chóng ®èi víi d©n téc ViÖt Nam. Nhê vËy mµ thuyÕt phôc ®îc ngêi nghe, ngêi ®äc. b) V¨n b¶n chÝnh luËn cã tÝnh lËp luËn chÆt chÏ, thuyÕt phôc. V¨n b¶n chÝnh luËn thêng nãi, viÕt vÒ mét vÊn ®Ò cã tÝnh thêi sù, thu hót sù chó ý cña ngêi nghe, ngêi ®äc b»ng chÝnh néi dung t tëng cña vÊn ®Ò. Tuy nhiªn ®Ó mang l¹i cho ngêi nghe, ngêi ®äc tËp trung chó ý cao ®é khi tiÕp nhËn v¨n b¶n, ngêi viÕt ph¶i cã n¨ng lùc sö dông ng«n ng÷ thùc thô. N¨ng lùc sö dông ng«n ng÷ cho phÐp ngßi ta sö dông ®îc c¸c c¸ch lËp luËn chÆt chÏ, kh¶ n¨ng dïng tõ ng÷ thÝch hîp trong v¨n b¶n nghÞ luËn. VÊn ®Ò ®îc ®a ra ph¶i ®îc ph©n tÝch, gi¶i thÝch b»ng lÝ lÏ, b»ng nh÷ng c¨n cø v÷ng ch¾c dùa trªn c¬ së khoa häc x¸c ®¸ng, râ rµng. BiÓu hiÖn cña tÝnh lËp luËn chÆt chÏ ë chç: néi dung vÊn ®Ò ®îc ®a ra bµn luËn ®îc chia thµnh nhiÒu luËn ®iÓm, mçi luËn ®iÓm ®îc t¹o thµnh tõ nhiÒu luËn cø, c¸c luËn cø ®îc minh ho¹ b»ng nhiÒu dÉn chøng. Muèn lµm ®îc ®iÒu nµy, ngêi t¹o v¨n b¶n ph¶i cã kiÕn thøc khoa häc v÷ng vµng, vèn ng«n ng÷ phong phó ®Ó t¸c ®éng vµo tri thøc, t×nh c¶m cña ngêi nghe, ngêi ®äc. §iÒu ®ã buéc ngêi t¹o v¨n b¶n ph¶i cã mét t×nh c¶m, mét th¸i ®é nhÊt ®Þnh ®èi víi vÊn ®Ò m×nh ®ang bµn. Cã khi, vÊn ®Ò ®a ra lµ mét vÊn ®Ò t©m huyÕt mµ ngêi t¹o v¨n b¶n ®· ph¶i Êp ñ trong mét qu¸ tr×nh l©u dµi. Nãi c¸ch kh¸c, t¸c phÈm chÝnh luËn bao giê còng thÓ hiÖn khuynh híng t tëng, lËp trêng c«ng d©n râ rµng. T×nh c¶m s«i sôc, luËn chiÕn c«ng khai lµ nh÷ng dÊu hiÖu quan träng cña phong c¸ch chÝnh luËn. "Sù ph¶n ¸nh chÝnh luËn bao giê còng ®Ëm ®µ xóc c¶m. Biªn ®é c¶m xóc cña nhµ chÝnh luËn rÊt lín. §ã lµ sù t¸n thëng vµ niÒm vui síng, lßng c¨m thï vµ tøc giËn, trÇm t vµ ©u yÕm. §ã lµ sù hÊp dÉn trong ph©n tÝch sù kiÖn vµ ®¸nh gi¸ chÝnh trÞ vÒ c¸c sù kiÖn ®ã" (D.M Priljuk - dÉn theo t¸c gi¶ Phan MËu C¶nh, gi¸o tr×nh"Ng«n ng÷ häc v¨n b¶n” ). "B×nh Ng« §¹i C¸o" cña NguyÔn 12 Tr·i,"HÞch Tíng SÜ" cña TrÇn Hng §¹o lµ nh÷ng ¸ng"thiªn cæ hïng v¨n" thÓ hiÖn râ ®Æc ®iÓm nµy. c) TÝnh ®¹i chóng. Do néi dung cña mét v¨n b¶n nghÞ luËn thêng la mét vÊn ®Ò cã tÝnh thêi sù, ®îc d luËn quan t©m, nªn ph¹m vi ®èi tîng giao tiÕp cña nã rÊt réng. §èi tîng cña lo¹i v¨n b¶n nµy cã thÓ lµ nh÷ng ngêi cïng chuyªn m«n, còng cã thÓ bao gåm mäi tÇng líp nh©n d©n trong x· héi. Sù ®a d¹ng vÒ ®èi tîng, néi dung môc ®Ých mµ ngêi viÕt muèn ®a ra vµ ®¹t ®îc buéc hä ph¶i cã nh÷ng c¸ch sö dông ng«n ng÷ phï hîp. VÊn ®Ò ®a ra ph¶i dÔ hiÓu, ph¶i diÔn ®¹t b»ng tõ ng÷ trong s¸ng, cÊu tróc c©u v¨n ®¬n gi¶n, râ rµng m¹ch l¹c. Nãi c¸ch kh¸c, ®Æc trng cña phong c¸ch chÝnh luËn quy ®Þnh viÖc lùa chän vµ sö dông tõ ng÷. 2.2. §Æc ®iÓm ng«n ng÷ trong v¨n chÝnh luËn (trong ®ã cã t¹p v¨n) a) §Æc ®iÓm vÒ tõ ng÷. Ng«n ng÷ trong v¨n b¶n chÝnh luËn ®îc chän läc, lo¹i bá nh÷ng yÕu tè khÈu ng÷ tù nhiªn, dïng nh÷ng tõ ng÷ thuéc c¸c líp tõ chÝnh tri x· héi. §ã lµ thø ng«n ng÷ trong s¸ng, cã kh¶ n¨ng diÔn ®¹t râ rµng, chÝnh x¸c nh÷ng kh¸i niÖm. §ång thêi nã cßn ®ãng vai trß quan träng th¸i ®é b×nh gi¸ c«ng khai cña ngêi nãi. Ngêi nãi qua nh÷ng c¸ch dïng tõ ng÷ chÝnh trÞ cã thÓ béc lé lËp trêng, quan ®iÓm vµ t×nh c¶m c¸ch m¹ng cña m×nh Do ®èi tîng tiÕp nhËn v¨n chÝnh luËn ®«ng ®¶o vÒ sè lîng vµ ®a d¹ng vÒ tr×nh ®é. V× vËy ng«n ng÷ trong thÓ v¨n nµy ph¶i gi¶n dÞ, chÝnh x¸c, tr¸nh nh÷ng thÓ ng÷, tiÕng lãng, tiÕng ®Þa ph¬ng, khÈu ng÷, biÖt ng÷… b) §Æc ®iÓm có ph¸p. V¨n chÝnh luËn cã xu híng ®i t×m nh÷ng c¸ch ®Æt c©u míi mÎ. Cã nh÷ng lèi diÔn ®¹t ngµy nay ®îc dïng trong nhiÒu phong c¸ch nhng nã ®· ®îc sö dông lÇn ®Çu trong v¨n chÝnh luËn. VÝ dô:"§¶ng ta lµ mét §¶ng l·nh ®¹o. §¶ng ta cÇn ph¶i m¹nh mÏ trong s¹ch”. Hay ®¶o cÊu tróc c©u ®Ó lµm næi bËt tr¹ng ng÷ chØ c¸ch thøc:"Lµ mét ®¶ng l·nh ®¹o, ®¶ng ta cÇn ph¶i m¹nh mÏ, trong s¹ch”. C¸ch ®¶o nh vËy mang l¹i hiÖu qu¶ tu tõ nhÊt ®Þnh. Do ph¹m vi cña v¨n chÝnh luËn rÊt réng cho nªn thÓ v¨n nµy dïng c¸c kiÓu c©u kh¸c nhau: c©u ®¬n, c©u ghÐp, c©u têng thuËt, c©u nghi vÊn… Nhng v¨n chÝnh luËn a dïng kiÓu c©u dµi, cã nhiÒu vÕ g¾n víi nhau b»ng c¸c quan hÖ tõ nh»m phôc vô cho lËp luËn. Dï sö dông kiÓu c©u nµo th× vÉn ph¶i ®¶m b¶o sù trong s¸ng, khóc triÕt vµ sù c©n ®èi, nhip nhµng, uyÓn chuyÓn cho lêi v¨n. 13 c) C¸c yÕu tè tu tõ trong v¨n chÝnh luËn. Ng«n ng÷ trong phong c¸ch chÝnh luËn ®øng ë hµng thø hai sau ng«n ng÷ nghÖ thuËt trong viÖc sö dông c¸c ph¬ng tiÖn tu tõ vµ biÖn ph¸p tu tõ thuéc c¸c cÊp ®é. Tuy nhiªn, nÐt kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a hai ng«n ng÷ lµ ë chç trong phong c¸ch chÝnh luËn viÖc sö dông c¸c yªu tè tu tõ kh«ng nh»m môc ®Ých lµm cho v¨n b¶n cã tÝnh hÝnh tîng nh trong ng«n ng÷ nghÖ thuËt. Mµ chØ nh»m t¨ng thªm søc m¹nh b×nh gi¸ phôc vô cho viÖc b×nh gi¸, t¨ng thªm tÝnh thuyÕt phôc, hÊp dÉn. ViÖc sö dông nhiÒu biÖn ph¸p tu tõ lµm cho c©u v¨n chÝnh luËn cã ©m ®iÖu nhip nhµng, hµi hoµ, cã t¸c dông nhÊn m¹nh, nªu bËt trung t©m th«ng tin. C¸c biÖn ph¸p tu tõ có ph¸p thêng gÆp trong v¨n chÝnh luËn nh: lÆp có ph¸p, ®èi chäi, ®¶o ®èi, c©u hái tu tõ, t¸ch biÖt. d) VÒ mÆt kÕt cÊu KÕt cÊu cña mét v¨n b¶n chÝnh luËn thßng cã c¸c phÇn liªn kÕt chÆt chÏ víi nhau gi÷a tiÒn ®Ò, luËn chøng vµ luËn ®iÓm. Cã thÓ h×nh dung tr×nh tù phæ biÓn cña v¨n chÝnh luËn lµ: - Lý do (luËn ®iÓm, c¬ së xuÊt ph¸t ) - Ph©n tÝch, lý gi¶i - Th¸i ®é, lêi b×nh gi¶i - Kªu gäi, h« hµo hµnh ®éng ®ång t×nh, ñng hé. Trªn ®©y lµ nh÷ng ®Æc trng cña v¨n chÝnh luËn vÒ mÆt néi dung, hinh thøc. Nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ néi dung chi phèi viÖc lùa chän vµ sö dông ng«n ng÷ diÔn ®¹t sao cho phï hîp. Tuy nhiªn, t×m hiÓu nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ h×nh thøc cßn ph¶i lÖ thuéc vµo tõng phong c¸ch t¸c gi¶ kh¸c nhau. II. V¨n chÝnh luËn vµ t¹p v¨n cña nguyÔn Kh¶i. 1. NhËn xÐt chung NguyÔn Kh¶i lµ mét trong sè nh÷ng nhµ v¨n cã søc s¸ng t¹o thËt ®Æc biÖt. §ã lµ mét nhµ v¨n cã h¬n nöa thÕ kû lao ®éng kh«ng ngõng nghØ, lµ ngêi cÇm bót thµnh c«ng ë hÇu kh¾p c¸c thÓ lo¹i: tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, bót kÝ, kÞch… Mçi t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i ra ®êi dï ë thêi ®iÓm nµo còng ®Òu g©y ®îc sù chó ý cña ®éc gi¶, cña giíi nghiªn cøu phª b×nh vµ c¸c ®ång nghiÖp cña «ng. Trong h¬n 50 n¨m lao ®éng nghÖ thuËt, NguyÔn Kh¶i ®· cho ra ®êi h¬n 50 truyÖn ng¾n, 8 tiÓu thuyÕt vµ trªn 60 t¸c phÈm bót ký, t¹p v¨n. ¤ng lµ nhµ v¨n lín, mét søc viÕt bÒn bØ, dÎo dai vµo lo¹i bËc nhÊt trong nÒn v¨n xu«i hiÖn ®¹i ViÖt Nam. Trong toµn bé s¸ng t¸c cña «ng, bªn c¹nh tiÓu thuyÕt, truyÖn 14 ng¾n vµ kÞch, cã tíi 1/3 t¸c phÈm lµ bót ký, t¹p v¨n. §iÒu ®ã chøng tá t¹p v¨n thùc sù chiÕm mét vÞ trÝ quan träng trong sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn Kh¶i, gãp phÇn lµm nªn phong c¸ch v¨n xu«i ®éc ®¸o, hÊp dÉn cña «ng. 2. T¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i. T¹p v¨n-"nh÷ng ¸ng v¨n tiÓu phÈm cã néi dung chÝnh trÞ, cã t¸c dông chiÕn ®Êu m¹nh mÏ. §ã lµ mét thø v¨n võa cã tÝnh chÝnh luËn s¾c bÐn, võa cã tÝnh nghÖ thuËt c« ®äng, ph¶n ¸nh vµ b×nh luËn kÞp thêi c¸c hiÖn tîng x· héi” (Tõ ®iÓn thuËt ng÷ V¨n häc,Lª B¸ H¸n, NguyÔn Kh¾c Phi, TrÇn §×nh Sö, 2004 Nxb V¨n häc ). Nh vËy, t¹p v¨n lµ mét thÓ v¨n chÝnh luËn - nghÞ luËn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò thuéc nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. Nã lµ"d©y thÇn kinh c¶m øng","lµ ch©n tay tiÕn c«ng vµ phßng thñ", lµ"dao g¨m vµ mòi dao cã thÓ cïng b¹n ®äc më ra mét con ®êng m¸u ®Ó sinh tån” (Lç TÊn). Thùc ra, kh«ng riªng NguyÔn Kh¶i, mµ rÊt nhiÒu nhµ v¨n bªn c¹nh viÖc s¸ng t¸c c¸c thÓ lo¹i v¨n xu«i chÝnh nh: tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, truyÖn dµi cßn viÕt c¶ bót ký, t¹p v¨n… Trong nÒn v¨n xu«i ViÖt Nam hiÖn ®¹i, sau NguyÔn Tu©n- mét tªn tuæi g¾n liÒn víi thÓ lo¹i tuú bót, c¸c nhµ v¨n Vò Träng Phông, Th¹ch Lam, Vò B»ng, T« Hoµi, Nguyªn Ngäc… còng rÊt næi tiÕng víi c¸c t¸c phÈm ®îc gäi lµ ký, phãng sù, tuú bót, t¹p bót, t¹p v¨n… Ngêi viÕt Ýt, ngêi viÕt nhiÒu, nhng cã lÏ ngêi thùc sù quan t©m, cã høng thó theo ®uæi vµ ®¹t ®îc thµnh c«ng tíi møc chóng trë thµnh mét bé phËn lµm nªn phong c¸ch v¨n ch¬ng th× kh«ng nhiÒu. T¹p v¨n cña NguyÔn kh¶i bao gåm nh÷ng bµi b¸o ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò ®¹o ®øc, lèi sèng, nh÷ng tù truyÖn, nh÷ng mÈu chuyÖn nghÒ nghiÖp. M¶ng s¸ng t¸c nµy cña NguyÔn Kh¶i ®Ò cËp ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh cña ®êi sèng hiÖn thùc. Nhng nh×n chung NguyÔn Kh¶i tËp trung xung quanh nh÷ng suy nghÜ vÒ cuéc ®êi vµ vÒ nghÒ v¨n. Hµng lo¹t c¸c bµi b¸o díi d¹ng t¹p v¨n cña «ng in trªn b¸o Nh©n D©n ®· tõng g©y x«n xao d luËn ®éc gi¶ trong nh÷ng n¨m 70, lµ tiÕng nãi cña nhµ v¨n gãp phÇn vµo sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng, ®¹o ®øc tinh thÇn cña x· héi míi. Chän mèi quan hÖ gi÷a hai lùc lîng trÎ vµ giµ ®Ó khai th¸c, nhµ v¨n chØ ra chç Èn nÊp s©u kÝn cïng nh÷ng biÕn th¸i tinh vi cña chñ nghÜa c¸ nh©n Ých kØ, vô lîi, thãi kiªu c¨ng, b¶o thñ, dèi tr¸, th¸i ®é sèng n÷a vêi hÌn nh¸t ("Mét ngêi ñng hé lùc lîng trÎ"," chóng t«i ch¨m sãc nh÷ng tµi n¨ng”,"NghÜ vÒ L.M…”. §Æc biÖt «ng ®· ®a ra ¸nh s¸ng mét lèi sèng, mét thø triÕt lÝ sèng tho¶ng nh×n nh v« thëng v« ph¹t nhng thùc ra lµ mét lùc c¶n ng¨n trë sù tiÕn bé cña x· héi. §ã lµ lèi sèng, triÕt lý sèng"kho¶ng gi÷a”- lµm ng¬ tríc nh÷ng 15 biÓu hiÖn cña c¸i xÊu, c¸i tiªu cùc, nÐ tr¸nh xung ®ét, ®i t×m sù an nhµn, yªn æn v× nh÷ng lîi Ých vÞ kû. Hä chñ tr¬ng"kh«ng ®îc xÊu qu¸, còng chí nªn tèt qu¸, cø c¸i kho¶ng gi÷a Êy mµ xö sù lµ sÏ lµm võa lßng ®îc tÊt c¶"("Lèi sèng kho¶ng gi÷a” ). Nh÷ng bµi viÕt ë giai ®o¹n nµy nh lµ mét lêi ®Ò nghÞ hµnh ®éng. Vµo thêi k× ®Êt níc tiÕn hµnh sù nghiÖp ®æi míi, NguyÔn Kh¶i vÉn tiÕp tôc ®i vµ viÕt. Cã thÓ nãi, víi quan niÖm"chuyÖn cña ngµy h«m nay dÉu buån ®Õn ®©u, dÉu bùc ®Õn ®©u vÉn cø vui, v× nã lµ m¸u thÞt cña ngµy h«m nay, cña giê nµy, nã t¬i rãi, nã ®á hång" nªn NguyÔn Kh¶i lu«n t×m ®Õn nh÷ng miÒn ®Êt míi, n¬i cuéc sèng ®ang diÔn ra s«i ®éng víi kh¸t khao mong tiÕp cËn ®îc mét thø hiÖn thùc cßn "t¬i rãi" - "c¸i h«m nay ®ang ngæn ngang bÒ bén, bãng tèi vµ ¸nh s¸ng, mµu ®á víi mµu ®en, ®Çy rÉy nh÷ng bÊt ngê" (NguyÔn Kh¶i,"GÆp gì cuèi n¨m"). Nhê kh¶ n¨ng ®i vµ viÕt, nhê nh÷ng"cuéc kiÕm t×m m·i m·i" mµ t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i ®· ghi l¹i nh÷ng ®æi thay nhanh chãng cña ®êi sèng, nãi lªn nh÷ng tr¶i nghiÖm cña c¸ nh©n, nh÷ng suy nghÜ vÒ thêi gian, vÒ giíi h¹n cña cuéc ®êi, vÒ kh¶ n¨ng vît qua nh÷ng giíi h¹n ®ã cña con ngêi, cña thÕ hÖ. ¤ng kh¾c ho¹ ch©n dung mét líp ngêi trÎ tuæi cã häc vÊn, tõng tr¶i, n¨ng ®éng, t¸o b¹o nh TuÊn, VÜnh ("B¹n míi ë H¹ Long” ), Huy ("Mïi khãi r¹")… bªn c¹nh hä lµ nh÷ng con ngêi cña mét thêi, buån b· nhng thanh th¶n chÊp nhËn giíi h¹n kh¾c nghiÖt kh«ng thÓ vît qua cña cuéc ®êi … §ã cßn lµ nh÷ng con ngêi kh«ng cam chÞu, lu«n t×m c¸ch vît lªn sè phËn ("Cßn h¬n lµm kÎ mµy r©u"). Víi sù nh¹y c¶m chÝnh trÞ s½n cã, nhµ v¨n ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò cã ý nghÜa x· héi liªn quan ®Õn tÝnh hai mÆt cña nÒn kinh tÕ míi - kinh tÕ thÞ tr êng: bªn c¹nh viÖc ®em l¹i sù thay da ®æi thÞt cho ®Êt níc, nÒn kinh tÕ thÞ trêng cßn lµm xuÊt hiÖn t©m lý, lèi sèng coi träng ®ång tiÒn, coi träng lîi nhuËn, thùc dông vµ vÞ kû. §i cïng víi nã lµ mét chót nghi ngê, giÔu cît, thËm chÝ c¶ mét chót t©m tr¹ng buån b· cña mét ngêi nh×n thÊy nh÷ng gi¸ trÞ mét thêi m×nh t«n thê ®ang bÞ x¸o trén. Bªn c¹nh nh÷ng suy nghÜ vÒ cuéc ®êi, vÒ nh÷ng con ngêi lµ nh÷ng suy nghÜ vÒ nghÒ v¨n, lao ®éng khã nhäc cña nhµ v¨n, nh÷ng thö th¸ch lÆng lÏ, nh÷ng cam go trªn con ®êng s¸ng t¸c, vai trß cña thêi ®¹i ®èi víi viÖc h×nh thµnh nh÷ng tµi n¨ng… lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ NguyÔn Kh¶i rÊt quan t©m. Theo «ng,"nhµ v¨n ph¶i say mª, ph¶i cuång nhiÖt, ph¶i triÖt ®Ó trong mäi niÒm tin vµ mäi yªu ghÐt. Cã vËy, anh ta míi t¹o nªn nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt cã søc truyÒn c¶m m·nh liÖt". Kh«ng nh÷ng thÕ, nhµ v¨n cßn ph¶i 16 "sèng víi thêi cuéc nhng cßn ph¶i biÕt t¸ch ra khái thêi cuéc ®Ó nhËn ra c¸i sÏ cßn lÊp l¸nh l©u dµi cña nhiÒu t×nh tiÕt trong cuéc sèng, víi nh÷ng ngêi cïng thêi ph¶i lÊy con m¾t cña ®êi sau ®Ó ®o lêng gi¸ trÞ nhiÒu viÖc lµ tÇm thêng vµ v« nghÜa ®èi víi ®¬ng thêi". T¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i cßn ®Ò cËp ®Õn mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc nghÖ thuËt vµ chÝnh trÞ. ¤ng viÕt"Ngêi cÇm bót chØ ch¨m chó tíi tÝnh ch©n thËt cña mét t¸c phÈm nghÖ thuËt vµ anh ta s½n sµng ph¬i bµy ngay c¶ nh÷ng thãi xÊu kÝn mËt cña chÝnh b¶n th©n ®Ó ®¹t tíi sù ch©n thËt ®ã. Cßn ngêi cÇm quyÒn th× hä l¹i quan t©m tríc hÕt tíi lîi Ých céng ®ång. Cã nh÷ng sù thËt kh«ng nªn nãi, kh«ng thÓ nãi, l¹i cã nh÷ng sù thËt chØ ®îc nãi khi cã dÞp ®Ó b¶o vÖ sù ®oµn kÕt vµ æn ®Þnh cña mäi thÇng líp trong x· héi. Bªn nµo còng cã c¸i lý cña m×nh vµ c¸i lý nµo còng ®¸ng ®îc tr©n träng". Nh vËy lµ sù quan t©m cña nhµ v¨n vµ sù quan t©m cña ngêi l·nh ®¹o tuy cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau, nhng ®Òu cã cïng mét môc ®Ých cao ®Ñp lµ v× cuéc sèng. 3. Mét sè nhËn xÐt vÒ T¹p v¨n NguyÔn Kh¶i. §Õn ®©y, ta cã thÓ rót ra mét sè nÐt chÝnh vÒ s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i ë m¶ng t¹p v¨n. §ã lµ: NguyÔn Kh¶i lÊy chÊt liÖu hiÖn thùc lµ nh÷ng quang c¶nh, sù kiÖn, con ngêi b×nh thêng cña cuéc sèng hµng ngµy. Chñ yÕu lµ m«i trêng quen thuéc cña nhµ v¨n: gia ®×nh, b¹n bÌ, ®ång nghiÖp… Khai th¸c ®Ò tµi cã phÇn“hÑp" nhng t¸c phÈm cña «ng vÉn ®¹t ®îc møc ®é kh¸i qu¸t cao bªn c¹nh vÎ ch©n thùc, sinh ®éng vµ vÎ hÊp dÉn riªng. Nh÷ng con ngêi, nh÷ng sè phËn ®îc t¸c gi¶ ®Ò cËp tíi lµ nh÷ng con ngêi tiªu biÓu cho sè phËn, tÝnh c¸ch, quan ®iÓm lËp trêng cña nhiÒu tÇng líp trong x· héi. Trong c¸c t¹p v¨n cña «ng, tÝnh vÊn ®Ò næi tréi h¬n tÝnh c¶m xóc. Nhµ v¨n thêng xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ý nghÜ, luËn ®iÓm chñ quan cña c¸ nh©n m×nh ®Ó x©y dùng nh÷ng mÈu chuyÖn, nh÷ng nh©n vËt minh chøng cho nh÷ng luËn ®iÓm ®ã. Còng lµ sù ghi chÐp cuéc sèng nhng t duy cña nhµ v¨n ®· ®i tríc mét bíc. T¸c gi¶ kÝn ®¸o dÉn d¾t ngêi ®äc ®i tíi c¶m nhËn, suy tëng chung cïng víi m×nh. Giäng ®iÖu ®îc thÓ hiÖn trong nh÷ng s¸ng t¸c nµy lµ giäng kÓ võa cµ kª hØnh, võa hãm hØnh, võa tinh tÕ, s¾c s¶o t¹o nªn ®Æc trng cho phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i. GÇn trän nöa thÕ kØ lao ®éng miÖt mµi kh«ng ngõng nghØ, lu«n cã mÆt ë nh÷ng phÝa s«i ®éng nhÊt lÉn phÝa hiu qu¹nh nhÊt cña cuéc ®êi, dêng nh tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, kÞch vÉn cha chuyÓn t¶i hÕt nh÷ng suy tëng cña nhµ v¨n 17 nªn «ng t×m ®Õn víi t¹p v¨n - mét thÓ lo¹i v¨n häc rÊt n¨ng ®éng, ®Ó nhµ v¨n cã thÓ cèng hiÕn cho b¹n ®äc c¸i phÇn m¹nh nhÊt cña m×nh. III. TiÓu kÕt. Nh vËy ë ch¬ng I, chóng t«i ®· tr×nh bµy nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña v¨n chÝnh luËn nãi chung vµ t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i nãi riªng. Nh÷ng c¬ së lý thuyÕt vµ thùc tiÔn nµy lµ c¬ së quan träng gióp chóng t«i t×m hiÓu nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ mÆt ng«n ng÷ trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i. 18 Ch¬ng II §Æc ®iÓm tõ ng÷, c©u v¨n trong t¹p v¨n cña NguyÔn kh¶i. I. §Æc ®iÓm tõ ng÷ T×m hiÓu mét phong c¸ch s¸ng t¸c kh«ng thÓ kh«ng b¾t ®Çu tõ viÖc ph©n tÝch ®Æc ®iÓm tõ ng÷, c©u v¨n mµ t¸c gi¶ ®· lùa chän vµ sö dông trong qu¸ tr×nh s¶n sinh ra t¸c phÈm. Bëi ng«n ng÷ lµ"yÕu tè thø nhÊt cña v¨n häc”, lµ hiÖn thùc trùc tiÕp cña t tëng. Nã gãp phÇn t¹o nÒn giäng ®iÖu, g¬ng mÆt riªng cña mçi ngêi cÇm bót. 1. Nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i. 1.1 Nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ chung. N¨m 2000, NguyÔn Kh¶i ®îc vinh dù nhËn gi¶i thëng Hå ChÝ Minh (®ît 2 )- gi¶i thëng cao quÝ nhÊt ®èi víi v¨n nghÖ sÜ. §iÒu ®ã ®· kh¼ng ®Þnh, t«n vinh vÞ trÝ vµ nh÷ng kÕt qu¶ s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña «ng trong nÒn v¨n häc níc nhµ. C¸c s¸ng t¸c cña «ng kÓ c¶ tríc vµ sau thêi k× ®Êt níc hoµ b×nh lu«n nhËn ®îc sù quan t©m chó ý tõ phÝa b¹n ®äc vµ giíi nghiªn cøu. C¸c ý kiÕn ®¸nh gi¸ cã c¶ khen lÉn chª, nhng dï khen hay chª th× t¸c phÈm cña «ng vÉn hÊp dÉn ngêi ®äc bëi v¨n cña «ng cã mét sù ®éc ®¸o kh«ng thÓ lÉn víi bÊt k× ai. Nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i xuÊt hiÖn ë c¸c Ên phÈm kh¸c nhau: T¹p chÝ V¨n häc, t¹p chÝ Ng«n ng÷, b¸o V¨n nghÖ… §Æc biÖt trong cuèn"NguyÔn Kh¶i vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm" ®· tËp hîp t¬ng ®èi ®Çy ®ñ c¸c bµi nghiªn cøu, ý kiÕn phª b×nh bµn vÒ néi dung t tëng, gi¸ trÞ nghÖ thuËt trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ XX cho ®Õn nay. Trong tuyÓn tËp nµy hÇu hÕt nh÷ng lêi nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cña nhµ nghiªn cøu tËp trung vµo c¸c s¸ng t¸c ë thÓ lo¹i truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, kÞch… M¶ng t¹p v¨n cña «ng chØ ®îc nghiªn cøu tËp trung trong mét sè bµi viÕt, nh: "§äc truyÖn ng¾n vµ t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i”- T¸c gi¶ NguyÔn H÷u S¬n, "NguyÔn Kh¶i víi bót kÝ, t¹p v¨n” cña NguyÔn TuyÕt Nga…. Vµ mét sè ý kiÕn kh¸c. §iÓm næi bËt cña c¸c bµi viÕt nµy khi ®¸nh gi¸ vÒ t¹p v¨n NguyÔn Kh¶i, ®ã lµ mét"c¸i nh×n s¾c s¶o, tinh tÕ, giäng ®iÖu th©m trÇm, hãm hØnh, mang ®Ëm mµu s¾c triÕt lÝ". C¸c t¸c phÈm t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i lÊy chÊt liÖu s¸ng t¸c"tõ m«i trêng quen thuéc cña m×nh: gia ®×nh, b¹n bÌ, ®ång nghiÖp… Khai th¸c hiÖn thùc ®êi sèng"hÑp” nhng t¸c phÈm cña «ng vÉn ®¹t ®îc møc 19 ®é kh¸i qu¸t cao bªn c¹nh vÎ ch©n thùc, sinh ®éng riªng" (NguyÔn TuyÕt Nga -"NguyÔn Kh¶i víi bót kÝ, t¹p v¨n" ), "NguyÔn Kh¶i biÕt c¸ch chuyÓn ho¸ mét c¸ch dung dÞ trong t¬ng quan víi néi dung thêi sù, thÕ sù - nh÷ng vÊn ®Ò bøc thiÕt mµ toµn x· héi ®ang quan t©m theo dâi, ®ßi hái nhµ v¨n cïng gãp søc tr¶ lêi, gi¶i táa" trong nh÷ng c©u chuyÖn ban ®Çu ngì nh ch¼ng cã g×. (NguyÔn H÷u S¬n) Tãm l¹i, t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i lµ nh÷ng trang ®êi ®Çy u t, nh÷ng kh¸m ph¸ míi mÎ trong nhËn thøc, nh÷ng suy tëng s©u s¾c ®îc göi g¾m trong nh÷ng c©u ch÷ ®Çy tµi hoa, cuèn hót. 1.2 Nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ tõ ng÷. V¨n chÝnh luËn nãi chung, t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i nãi riªng hÊp dÉn ngêi ®äc kh«ng chØ bëi t tëng s©u s¾c, tÝnh triÕt lÝ mµ cßn l«i cuèn ngêi ®äc bëi mét thø ng«n ng÷ võa uyªn th©m, b¸c häc, võa tù nhiªn, d©n d·.Thø ng«n ng÷ Êy ®· gãp phÇn t¹o nªn tÝnh chÊt "®a thanh”trong t¹p v¨n cña «ng: "V¨n xu«i cña «ng mang tÝnh chÊt nhiÒu giäng ®iÖu. Giäng cµ kª, d©n d· khi m« t¶ dêi sèng, t¸i hiÖn lÞch sö, giäng triÕt lÝ, tranh biÖn khi luËn bµn, ®èi tho¹i vÒ c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ, x· héi, giäng ngÉm ngîi suy t khi miªu t¶ nh÷ng sè phËn, t©m lý nh©n vËt…" ("Phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i" - NguyÔn TuyÕt Nga ),"giäng v¨n NguyÔn Kh¶i lµ giäng v¨n ®a thanh…trong mét giäng kÓ bao hµm nhiÒu giäng kÓ" ("NguyÔn Kh¶i vµ t duy tiÓu thuyÕt" - NguyÔn ThÞ B×nh ), ®ã lµ"mét giäng ®a thanh, phøc ®iÖu th©u n¹p nhiÒu tiÕng nãi mang ®Ëm chÊt"tiÓu thuyÕt", chÊt"truyÖn" cña «ng" ("Giäng ®iÖu trÇn thuËt trong truyÖn ng¾n NguyÔn Kh¶i nh÷ng n¨m gÇn ®©y"- BÝch Thu )… Sù phèi hîp ®éc ®¸o, nhuÇn nhÞ gi÷a c¸c lo¹i giäng ®iÖu lµ mét trong nh÷ng ®Æc trng cña phong c¸ch v¨n xu«i NguyÔn Kh¶i. Giäng ®iÖu Êy cã ®îc lµ nhê lèi sö dông tõ ng÷, kiÕn t¹o c©u v¨n kh¸ lÝ thó, nhê sù"dông c«ng vÒ mÆt sö dông tõ ng÷, tæ chøc x©y dùng lêi v¨n. C¸i uyÓn chuyÓn, linh ho¹t, gi¶n dÞ mµ quyÕn rò cña v¨n «ng to¸t lªn mét phÇn nhê ë tõ ng÷, c©u v¨n " (TuyÕt Nga ). Tõ ng÷ xuÊt hiÖn trong t¹p v¨n cña «ng võa giµu tÝnh triÕt lÝ víi líp tõ thuéc lÜnh vùc chÝnh trÞ - x· héi, võa tù nhiªn, dung dÞ vµ rÊt sinh ®éng víi nh÷ng tõ ng÷ thuéc c¸ch nãi khÈu ng÷, d©n gian. Nhê vËy, giäng v¨n võa uyÓn chuyÓn, linh ho¹t, võa c« ®äng, hµm sóc. Bªn c¹nh ®ã lµ nh÷ng kiÓu c©u v¨n khi dµi, khi ng¾n lµm cho nhÞp v¨n khi nhanh, khi chËm, ®Çy biÕn ho¸, lµm phong phó thªm kh¶ n¨ng miªu t¶ vµ søc biÓu c¶m cho ngßi bót. 2. §Æc ®iÓm vÒ tõ ng÷ trong t¹p v¨n cña NguyÔn Kh¶i 20