Tài liệu Một số biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học phần lí luận văn học trong chương trình ngữ văn trung học phổ thông [full]

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ---------- ---------- HOÀNG VĂN ĐÔNG MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC PHẦN LÍ LUẬN VĂN HỌC TRONG CHƢƠNG TRÌNH NGỮ VĂN TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Lí luận và Phƣơng pháp dạy học Văn - tiếng Việt Mã số: 60.14.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học TS. NGUYỄN TRỌNG HOÀN Thái Nguyên, năm 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, kết quả đƣợc tôi nêu trong luận văn là khách quan, trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kì công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận văn HOÀNG VĂN ĐÔNG Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii BẢNG DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN 1. Giáo viên : GV 2. Học sinh : HS 3. Lí luận văn học : LLVH 4. Nhà xuất bản : Nxb 5. Tác phẩm văn chƣơng : TPVC 6. Trung học phổ thông : THPT 7. Sách giáo khoa : SGK 8. Sách giáo viên : SGV Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii MỤC LỤC Lời cam đoan ...................................................................................................... i Bảng danh mục những chữ viết tắt trong luận văn ........................................... ii Mục lục ............................................................................................................. iii MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1.Lí do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 9 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 9 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 9 6. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................. 10 7. Giả thuyết khoa học của luận văn ............................................................... 10 8. Cấu trúc của luận văn .................................................................................. 10 NỘI DUNG ..................................................................................................... 11 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ......... 11 1.1. Cơ sở lí luận ............................................................................................. 11 1.1.1. Nét đặc thù về kiến thức và kĩ năng của bài LLVH.............................. 11 1.1.2. Mục đích của dạy học LLVH trong chƣơng trình THPT ..................... 13 1.1.3. Hiệu quả của việc dạy học LLVH ......................................................... 16 1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 24 1.2.1. Hệ thống tri thức LLVH trong chƣơng trình Ngữ văn THPT .............. 24 1.2.2.Tình hình dạy học LLVH hiện nay ở nhà trƣờng THPT ....................... 27 1.2.3. Những khó khăn và thách thức cần đƣợc giải quyết trong dạy học phần LLVH chƣơng trình THPT ............................................................................. 34 Chƣơng 2: XÂY DỰNG MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO HIỆU QỦA DẠY HỌC PHẦN LÍ LUẬN VĂN HỌC TRONG CHƢƠNG TRÌNH THPT................37 2.1. Nhóm biện pháp hình thành tri thức LLVH ............................................. 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 2.1.1. Hƣớng dẫn HS tự học trƣớc giờ học LLVH - bƣớc đầu tiên giúp các em chiếm lĩnh tri thức ........................................................................................... 37 2.1.2. Thuyết trình trợ giúp HS chiếm lĩnh nhanh chóng tri thức LLVH ....... 40 2.1.3. Nêu câu hỏi nhằm kích thích tƣ duy của HS........................................ 47 2.1.4. Đƣa dẫn chứng và phân tích dẫn chứng làm cho các tri thức lí luận học hiện lên sống động .......................................................................................... 55 2.1.5. Thảo luận và tranh luận để kích thích tính tích cực chiếm lĩnh tri thức lí luận của HS ..................................................................................................... 58 2.2.Nhóm biện pháp hình thành kĩ năng vận dụng tri thức LLVH vào đọc hiểu tác phẩm văn học ............................................................................................. 61 2.2.1. Hình thành kĩ năng vận dụng tri thức cấu trúc văn bản văn học vào đọc hiểu tác phẩm văn học ..................................................................................... 62 2.2.2. Biện pháp hình thành kĩ năng vận dụng tri thức về thể loại thơ, truyện vào đọc hiểu tác phẩm văn học ....................................................................... 67 2.2.3. Hình thành kĩ năng vận dụng tri thức về phong cách văn học vào đọc hiểu tác phẩm văn học ..................................................................................... 75 Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM........................................................ 83 3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 83 3.2. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 83 3.3. Thiết kế thực nghiệm................................................................................ 83 3.4. Dạy học thực nghiệm ............................................................................... 94 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 95 3.5.1. Biện pháp đánh giá ................................................................................ 95 3.5.2. Hình thức đánh giá ................................................................................ 95 3.5.3. Kết quả thực nghiệm ............................................................................. 96 3.5.4. Nhận xét đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................ 97 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 99 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 101 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1.Lí do chọn đề tài 1.1. Đổi mới phƣơng pháp dạy học đã và đang là vấn đề đƣợc nhiều ngƣời quan tâm nghiên cứu. Riêng bộ môn Ngữ văn, lâu nay ngƣời ta mới chỉ quan tâm nhiều đến đổi mới phƣơng pháp đọc hiểu tác phẩm văn chƣơng (TPVC) mà chƣa chú trọng xác đáng đến phƣơng pháp dạy học kiến thức về lí luận văn học (LLVH). Trong khi đó, mục đích dạy học LLVH trong chƣơng trình trung học phổ thông (THPT) không chỉ đơn thuần chỉ cung cấp cho học sinh (HS) những hiểu biết về một số đặc trƣng, tính chất, quy luật của văn học mà còn nhằm cung cấp tri thức công cụ để ngƣời học giải mã, tiếp cận các hiện tƣợng văn học. Có thể nói tri thức lí luận nhƣ chiếc chìa khoá để bạn đọc thâm nhập vào chiều sâu của thế giới nghệ thuật trong TPVC, tự lực chuyển hóa thế giới hình tƣợng trong tác phẩm thành thế giới tinh thần ở bản thân mình, thức dậy thế giới hình tƣợng vốn dĩ đang ngủ yên dƣới lớp vỏ ngôn từ hiện lên sống động. Đánh giá về tầm quan trọng của việc dạy học LLVH trong nhà trƣơng THPT, GS Phan Trọng Luận viết “chất lượng của việc dạy và học văn chương có được nâng cao hay không là phụ thuộc một phần không nhỏ vào việc dạy và học lí luận văn chương như thế nào” [ 26, tr.26]. Vì vậy, việc đề xuất đƣợc biện pháp dạy học hiệu quả phần LLVH ở nhà trƣờng phổ thông hiện nay là một vấn đề rất bức thiết. 1.2. Thực tế dạy học Ngữ văn ở các nhà trƣờng hiện nay, cả giáo viên (GV) và HS mới chỉ chú trọng nhiều vào hiệu quả thi cử mà thiếu quan tâm đến hình thành các mặt khác.Vì vậy, có sự nhìn nhận thiên lệch trong các môn học, thậm chí thiên lệch ngay trong các phần của một môn học của cả GV và HS, môn nào, phần nào liên quan đến thi cử thì cả ngƣời dạy và ngƣời học chú trọng, phần nào nằm trong cấu trúc đề thi thì đƣợc GV và HS quan tâm, ngƣợc lại phần nào nằm ngoài hoặc không liên quan đến thi cử thì cả ngƣời dạy và ngƣời học thờ ơ, lạnh nhạt. Buồn thay, đây không còn là hiện tƣợng cá Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 biệt trong giáo dục ở nhà trƣờng hiện nay. Vì vậy, ta sẽ không thấy lạ khi GV yêu cầu HS học thuộc thơ, nắm đƣợc nội dung truyện ngắn, rèn luyện kỹ năng phân tích nhân vật văn học… mà rất ít quan tâm tới học, ghi nhớ, vận dụng khái niệm, tri thức lí luận vào đọc hiểu TPVC. Chúng ta không khó bắt gặp những giờ học, những tiết học LLVH, ngƣời thầy dạy nhƣ một sự bắt buộc, thiếu hứng thú, thiếu nhiệt huyết, ngƣời học thờ ơ, lạnh lùng, hờ hững với bài học. Rõ ràng, đây là một vấn đề cần đƣợc nhìn nhận lại. Thử hỏi ta sẽ làm sao có thể phân tích đƣợc chủ đề tƣ tƣởng của tác phẩm trong khi chẳng biết chủ đề tƣ tƣởng là cái gì? Thử hỏi ta làm sao có thể bình về nghệ thuật của một tác phẩm trong khi chẳng biết nghệ thuật trong tác phẩm là những yếu tố nào? Làm sao ta có thể khám phá sâu sắc đƣợc nhân vật văn học khi ta chƣa biết nhân vật văn học là gì? Nhân vật văn học đƣợc cấu thành bởi những yếu tố nào? Chắc chắn ta sẽ rất hời hợt khi so sánh phong cách của nhà văn này với nhà văn kia khi chƣa nắm đƣợc phong cách là gì?... 1.3. Trong thực tế, dạy và học phần LLVH chƣơng trình THPT, GV và HS thƣờng gặp nhiều khó khăn nhƣ tri thức lí luận là những kiến thức mang tính khái quát, tổng hợp cao nhƣng kiến thức về văn chƣơng của HS còn có hạn; nội dung các bài học thƣờng có dung lƣợng lớn nhƣng thời gian để dạy học rất eo hẹp; kiến thức mang tính trừu tƣợng cao nhƣng khả năng tƣ duy của ngƣời học thƣờng còn hạn chế… Những khó khăn trên đã khiến cho các giờ dạy học lí luận ở nhà trƣờng phổ thông của các GV có năng lực sƣ phạm hạn chế trở nên khô khan, thiếu sinh động, HS thiếu hứng thú thậm chí coi thƣờng tri thức ở phần này. Từ những lí do trên, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài “Một số biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học phần lí luận văn học trong chƣơng trình Ngữ văn THPT” nhằm khắc phục những khó khăn vừa nêu đồng thời với hi vọng giúp GV và HS nhìn nhận lại tầm quan trọng của việc dạy học phần LLVH trong chƣơng trình Ngữ văn THPT. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Lịch sử vấn đề phƣơng pháp dạy học LLVH của các công trình nghiên cứu Một trong những quan điểm dạy học hiện đại, ngƣời học không còn là “chiếc bình đựng” để cho ngƣời thầy “rót” đầy tri thức vào đó mà ngƣợc lại HS phải có vai trò là bạn đọc, chủ động, sáng tạo trong chiếm lĩnh tác phẩm văn học. A.P. Sê-khốp nhà văn nổi tiếng Nga Xô Viết đã từng nói:“tôi sáng tác như vậy nhưng hoàn toàn trông đợi ở người đọc cho nó những giá trị”. Muốn bạn đọc - HS có tiềm lực độc lập, chủ động, sáng tạo chiếm lĩnh TPVC thì một trong những đơn vị tri thức không thể thiếu là các em phải có những hiểu biết về LLVH. Vấn đề dạy học LLVH cũng là một vấn đề đƣợc khá nhiều ngƣời quan tâm nghiên cứu. Nhìn vào những công trình nghiên cứu, chúng ta dễ dàng nhận thấy các nhà khoa học đều thống nhất khẳng định vị trí quan trọng của việc dạy học lí luận trong nhà trƣờng THPT. Trong cuốn “Phương pháp dạy học” (I.A.Rez, Phan Thiều dịch, Nxb Giáo dục, Hà nội, 1983), tác giả đã khẳng định tri thức LLVH là công cụ, phƣơng tiện để bạn đọc đi vào chiều sâu của thế giới hình tƣợng nghệ thuật, kích thích sự hiểu biết, hứng thú của họ “nắm được các khái niệm quan trọng nhất của lí luận văn học, những khái niệm này cần thiết hướng dẫn đi vào chiều sâu của bản chất nghệ thuật. Ngoài ra, tìm hiểu nguyên lí lí luận văn học sẽ kích thích tinh thần ham hiểu biết, hứng thú đối với khoa học, tạo điều kiện hình thành một thái độ khoa học đối với các hiện tượng nghệ thuật”. Do đó những tri thức lí luận trong chƣơng trình có khó đến mấy, có khô khan đến mấy, có trừu tƣợng và khái quát đến mấy thì ta vẫn phải dạy cho học trò. Ngày 1 tháng 4 năm 1990, trƣờng Đại học sƣ phạm thuộc Đại học Quốc Gia Hà Nội có tổ chức hội thảo khoa học về “Đổi mới phƣơng pháp dạy học văn”. Tại hội thảo này, Bùi Văn Ba có bài báo cáo với tiêu đề “Dạy lí luận văn học như dạy văn” đã đƣa ra quan điểm dạy học lí luận ở nhà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 trƣờng THPT rất đáng lƣu tâm. Tác giả cho rằng: muốn dạy học LLVH hiệu quả nên lấy những bài văn hay có giá trị của các nhà văn nói về văn, trên cơ sở đó phân tích và hình thành cho học trò những khái niệm, tri thức lí luận. Phải nói rằng các bài viết của những nhà văn thƣờng vừa giàu chất lí luận vừa giàu tính văn chƣơng. Có thể nói, đây là phƣơng pháp làm cho giờ học đỡ khô khan, tạo đƣợc hứng thú cho ngƣời học. Tuy nhiên không phải khái niệm, tri thức lí luận nào trong chƣơng trình cũng cần phải phân tích, cắt nghĩa mà nhiều khi tự nó đã sáng tỏ. Vậy thì đây đâu phải là phƣơng pháp sử dụng hữu hiệu cho tất cả các bài dạy học lí luận. Cao Đức Tiến cũng là một học giả rất quan tâm nghiên cứu về vấn đề dạy học lí luận trong nhà trƣờng phổ thông. Trong bài “Lí luận văn học với học sinh phổ thông” (tạp chí Nghiên cứu Giáo dục số 5/1994), ông đã đề xuất các hƣớng dạy học phần này nhƣ sau: Trƣớc hết, phải triệt để dựa vào những thành tựu của khoa học nghiên cứu văn học mà vận dụng vào việc dạy học ở nhà trƣờng phổ thông. Tác giả định hƣớng “Để nắm vững các khái niệm lí luận văn học thì điều quan trọng là phải thiết lập được mối liên hệ giữa các khái niệm trong tri thức học sinh”. Tiếp theo, phải “tính toán một cách đầy đủ về nhu cầu và khả năng ở từng lứa tuổi của học sinh để dạy lí luận văn học”. Cuối cùng, dạy học lí luận trong mối liên hệ chặt chẽ với các TPVC và ngƣợc lại vận dụng kiến thức về lí luận để cảm thụ văn học“Dùng kiến thức lí luận liên hệ chặt chẽ với thực tiễn phân tích tác phẩm nhằm mục đích tích cực hoá việc cảm thụ tác phẩm văn chương”. Rõ ràng muốn dạy học lí luận hiệu quả, chúng ta không thể không dựa vào những thành tựu của các nhà nghiên cứu văn học. Hơn nữa LLVH là bộ môn khoa học về văn học, do vậy dạy học lí luận phải gắn liền với văn học là cần thiết và cũng không thể tách rời. Từ năm 1997 đến nay có một một số luận văn thạc sĩ cũng quan tâm nghiên cứu về vấn đề dạy học LLVH trong nhà trƣờng phổ thông. Đáng kể đến ở đây là hai luận văn thạc sĩ sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 Luận văn thạc sĩ của Lê Nhƣ Bình do PGS.TS La Khắc Hòa hƣớng dẫn với đề tài “Nội dung và phương pháp dạy học lí luận văn học ở trung học phổ thông”. Luận văn này đã đƣa ra biện pháp chủ yếu dạy học lí luận ở nhà trƣờng THPT là đi từ cái chung đến cái riêng, đi từ cái cụ thể đến trừu tƣợng. Đến nay cách dạy học này chúng ta vẫn thƣờng gặp trong các sách giáo viên (SGV) và thiết kế bài học Ngữ văn. Thế cũng có nghĩa là phƣơng pháp này đâu còn xa lạ và hiệu quả của nó nhƣng thế nào thì ta cũng đã biết. Luận văn thạc sĩ có tên là “Hình thành khái niệm lí luận văn học với việc phát triển năng lực cảm thụ tác phẩm văn chương cho học sinh các lớp chuyên văn ở trường phổ thông trung học chuyên” của Nguyễn Xuân Lập do GS Phan Trọng Luận hƣớng dẫn cũng đáng lƣu tâm. Ở luận văn này, tác giả đã đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học LLVH nhằm phát triển năng lực cảm thụ văn chƣơng cho HS nhƣ sau: Một là: “Phát huy thế mạnh về năng lực tư duy khái quát và tư duy hình tượng của học sinh các lớp chuyên văn”. Hai là: “Nắm vững chương trình – lựa chọn kiến thức cơ bản”. Ba là: “Cung cấp trực tiếp các khái niệm lí luận văn học là hình thức dạy học quan trọng để khắc sâu các khái niệm lí luận cho học sinh các lớp chuyên văn”. Bốn là: “Hình thành và khắc sâu khái niệm lí luận văn học qua các bài học về Văn học sử, Giảng văn, Làm văn”. Những biện pháp của luận văn này đề xuất rất đáng đƣợc các GV tham khảo nhƣng rất tiếc đối tƣợng hƣớng tới của luận văn lại không phải là đại bộ phần HS THPT mà chỉ là dành cho những lớp chuyên. Hơn nữa, nhiệm vụ của luận văn mới chỉ giới hạn ở việc hình thành khái niệm mà không phải toàn bộ tri thức về LLVH. Do đó, chúng ta khó có thể sử dụng những đề xuất này vào dạy học phần LLVH trong chƣơng trình THPT (Ban cơ bản) hiện hành để đạt hiệu quả. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 Sinh viên sƣ phạm văn, GV Ngữ văn ở nhà trƣờng THPT có lẽ không ít ngƣời đã biết đến hai cuốn sách: “Phương pháp dạy học văn” của nhóm tác giả Phan Trọng Luận, Trƣơng Dĩnh, Nguyễn Thanh Hùng, Trần Thế Phiệt (Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội, 2008) và “Phương pháp dạy học văn” của nhóm tác giả Phan Trọng Luận, Trƣơng Dĩnh (Nxb Đại học sƣ phạm, 2008). Trong hai cuốn sách này, các tác giả đã dành một chƣơng viết về “Phƣơng pháp dạy học lí luận văn học ở trung học phổ thông”. Các tác giả này đề xuất hƣớng hình thành khái niệm LLVH nhƣ sau: Thứ nhất: “Trong dạy học lí luận văn học cũng không nên chỉ tuyệt đối chọn lựa con đường quy nạp. Sự cần thiết lựa chọn phương pháp thông tin trực tiếp các khái niệm lí luận văn học là có thể chấp nhận được và cần thiết phải thực hiện đối với học sinh THPT”. Thứ hai: Sử dụng “Phương pháp phân tích mẫu để hình thành khái niệm”. Nghĩa là “Từ một bài văn, bài thơ cụ thể, từ những hiện tượng văn học cụ thể, giáo viên giúp học sinh đi đến một kết luận có tính khái quát về văn học”. Thứ ba: “Cũng có thể tuyển chọn một đoạn văn viết thích hợp để cho học sinh làm bài tập văn. Từ đó củng cố thêm hiểu biết của học sinh về các khái niệm lí luận văn học, vừa rèn luyện lối viết văn lí luận giàu cảm xúc và hình ảnh”. Thứ tƣ: Với tài năng của mình, ngƣời GV phải biết phối hợp các phƣơng pháp trên một cách linh hoạt để hình thành khái niệm lí luận “Tuy nhiên có một yêu cầu rất quan trọng trước khi bắt tay vào giảng dạy là giáo viên phải nắm vững hệ thống khái niệm lí luận văn học cần hình thành cho học sinh qua mỗi lớp học để có thể liên kết một cách chặt chẽ, chủ động với các bài học và bài tập văn trong cả năm học”. Đối với các sinh viên sƣ phạm khoa Ngữ văn, học LLVH nhằm bồi dƣỡng tƣ duy văn chƣơng, tạo cơ sở cho các em học tốt các môn khác trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 quá trình học ở nhà trƣờng “góp phần tạo tiềm lực cho họ sau khi ra trường giảng dạy tốt môn văn ở nhà trường phổ thông trung học, đồng thời tiếp tục tự học để nâng cao trình độ văn học nói chung”. Vì vậy phƣơng pháp dạy học LLVH cho đối tƣợng này cũng là vấn đề đƣợc quan tâm. Trong cuốn “Lí luận văn học” do Phƣơng Lƣu (chủ biên), (Nxb Đại học sƣ phạm, 2011), cũng dành một ít bàn về vấn đề này. Theo các tác giả cuốn sách này thì phƣơng pháp dạy học lí luận “chủ yếu là phải kết hợp giữa lí thuyết và thực hành”. Nghĩa là học phải đi đôi với hành, lí luận phải gắn liền với thực tế. Rõ ràng hình thành tri thức lí luận không có một phƣơng pháp nào là tối ƣu mà một GV tài năng phải biết vận dụng linh hoạt các phƣơng pháp dạy học. Điều quan trọng là thầy phải có tâm huyết đối với nghề nghiệp và có ý thức, trách nhiệm với sản phẩm mà mình tạo ra. 2.2. Lịch sử vấn đề phƣơng pháp dạy học LLVH của SGV và sách thiết kế Ngữ văn Bộ môn Ngữ văn trong chƣơng trình THPT đƣợc hợp thành gồm ba phần: Văn - Tiếng Việt - Làm văn. Riêng phần văn gồm ba bộ phận hợp thành: văn học sử, tác phẩm văn học và LLVH. Bên cạnh các bộ phận trên, phƣơng pháp dạy học phần LLVH cũng đƣợc nhiều nhà khoa học, nhà giáo, những ngƣời quan tâm đến giáo dục nghiên cứu, đề cập đến trên nhiều góc độ khác nhau. Ở đây, chúng tôi chỉ đề cập đến đề xuất phƣơng pháp dạy học của các tác giả ở các sách hƣớng dẫn GV dạy học và thiết kế bài học Ngữ văn của các thời kì. Trong các cuốn “Sách giáo viên văn học 11”, Nguyễn Hải Hà - Lƣơng Duy Trung (Chủ biên), (Nxb Giáo dục, 2002), các tác giả đều thống nhất phƣơng pháp dạy học các bài lí luận là kết hợp kiến thức khái quát với kiến thức cụ thể, đƣa lí thuyết và lấy dẫn chứng minh hoạ “ cách tốt hơn cả là GV dựa vào một số ví dụ không nhiều, lật qua lật lại, mỗi lần vạch ra một khía cạnh mới của tác phẩm được dùng làm ví dụ, giúp HS lần lượt thâm nhập vào nội dung hàm chứa của tác phẩm văn học”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 Phƣơng pháp dạy học lí luận trong chƣơng trình THPT còn đƣợc rất nhiều cuốn thiết kế bài học Ngữ văn đề cập tới. Trong cuốn “Thiết kế dạy học Ngữ văn 10” (Nâng cao) của Hoàng Hữu Bội, (Nxb Giáo dục, 2006), tác giả lại sử dụng hệ thống lời gợi dẫn để khơi gợi, dẫn dắt HS đi hình thành, chiếm lĩnh tri thức lí luận trong chƣơng trình. Cuốn “Thiết kế bài giảng Ngữ Văn 11”, Nguyễn văn Đƣờng ( Nxb Hà Nội, 2007) có lƣu ý khi dạy bài lí luận văn học nên “kết hợp giữa diễn dịch và quy nạp, liên hệ dẫn chứng từ tác phẩm đã học”, tích hợp giữa kiến thức văn và kiến thức thực tế. Cuốn “Sách giáo viên Ngữ văn 11”, Phan Trọng Luận (Tổng chủ biên) (Nxb Giáo dục, 2007) có định hƣớng dạy học lí luận nên sử dụng câu hỏi gợi mở, kết hợp với việc đƣa dẫn chứng để làm sinh động cho phần lí thuyết đƣa ra “Bài lí luận văn học thường khô khan, GV cần phát huy tính chủ động, tích cực của HS bằng cách đặt câu hỏi cho từng khối kiến thức để gợi mở, phân tích, khẳng định, mở rộng, nâng cao vấn đề. Đồng thời cần làm cho bài học thêm sinh động, hấp dẫn bằng những dẫn chứng phong phú trong thực tế văn học để chứng minh cho từng luận điểm lí thuyết. Khuyến khích HS tìm dẫn chứng. Có thể cho HS đối thoại tranh luận để xem dẫn chứng đưa ra có phù hợp với luận điểm lí thuyết không”. Hầu hết các cuốn SGV hiện hành, các tác giả đều định hƣớng dạy học bài LLVH bằng phƣớng pháp nêu câu hỏi gợi mở, lấy ví dụ, giải thích, chứng minh để giờ học không khô khan mà lại có tính hấp dẫn ngƣời học. Trong cuốn “Sách giáo viên Ngữ văn 12” (Nâng cao), Trần Đình Sử (Tổng chủ biên) (Nxb Giáo dục, 2008), tác giả có định hƣớng phƣơng pháp dạy học bài “Tiếp nhận văn học” nhƣ sau: “Để dạy học tốt bài lí luận văn học này, GV nên thường xuyên kết hợp lí luận với thực tế đọc văn trong nhà trường, đặc biệt là thực tế đọc - hiểu khác nhau khi giải thích ý nghĩa của các chi tiết, hình ảnh, câu văn và cả tư tưởng của tác phẩm; chỉ có kết hợp với các ví dụ sinh động thì bài dạy học của GV mới hấp dẫn và giàu sức thuyết phục”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Cuốn “Sách giáo viên Ngữ văn 10 ”, Phan Trọng Luận (Tổng chủ biên) (Nxb Giáo dục, 2009), bài “Nội dung và hình thức của văn học”, tác giả có định hƣớng, trong quá trình dạy học bài lí luận, GV nên lấy ví dụ để làm rõ khái niệm mà “Tốt nhất, GV nên chọn những ví dụ mà mình tâm đắc và phù hợp với trình độ HS, như thế việc trình bày dễ sinh động, hấp dẫn” và “Cuối giờ, GV nên dành thời gian hướng dẫn HS làm các bài luyện tập” nhằm mục đích củng cố, khắc sâu kiến thức đã học. Nhìn lại lịch sử nghiên cứu về dạy học LLVH để mọi ngƣời thấy, chúng tôi nghiên cứu và giải quyết đề tài của luận văn này không phải đứng trên một mảnh vƣờn trống, thậm chí mảnh đất này đã đƣợc nhiều ngƣời cày xới. Nhƣng rõ ràng, vấn đề đề cập tới của luận văn chƣa có công trình nghiên cứu chuyên sâu những kết quả nghiên cứu trên tuy không liên quan trực tiếp tới đề tài nhƣng cũng là yếu tố quan trọng để chúng tôi triển khai luận văn này. 3. Mục đích nghiên cứu Tìm ra những biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần LLVH trong chƣơng trình THPT. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1.Đối tƣợng nghiên cứu: Hoạt động dạy và học phần LLVH trong chƣơng trình Ngữ văn THPT. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Các giờ học LLVH ở THPT. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu trên bình diện lý thuyết: Lý thuyết về dạy học LLVH ở phổ thông, chƣơng trình và sách giáo khoa (SGK) về LLVH ở bậc THPT. 5.2. Nghiên cứu thực tiễn dạy học phần LLVH trong nhà trƣờng THPT và đề xuất những biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học phần này. 5.3. Thực nghiệm sƣ phạm: Thiết kế dạy học và dạy thực nghiệm để kiểm chứng những đề xuất của luận văn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 6. Phƣơng pháp nghiên cứu 6.1. Phƣơng pháp tổng hợp lí luận: Sử dụng phƣơng pháp tổng hợp lí luận nhằm đƣa ra những cơ sở lí luận về nghiên cứu dạy học phần LLVH, tìm hiểu những đặc điểm của HS để từ đó đƣa ra nội dung, phƣơng pháp, biện pháp dạy học tri thức lí luận phù hợp với các em. 6.2.Phƣơng pháp điều tra khảo sát: Sử dụng phƣơng pháp này để thống kê, điều tra, dự giờ các tiết dạy của GV ở phổ thông và tìm hiểu khả năng tiếp thu bài học của HS, sử dụng phiếu điều tra đối với GV và HS để nắm đƣợc những thuận lợi, khó khăn trong quá trình dạy và học, những nguyện vọng và đề xuất của họ, từ đó nghiên cứu đề tài một cách sát thực góp phần nâng cao hiệu quả dạy học. 6.3. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm: Từ kết quả nghiên cứu của đề tài tiến hành thiết kế bài học và dạy thực nghiệm để kiểm chứng đề tài. 7. Giả thuyết khoa học của luận văn Nếu những biện pháp do luận văn này đề xuất hợp lí, có tính thực tiễn, có khả năng thực thi thì sẽ góp phần nâng cao hiệu quả dạy học phần LLVH trong chƣơng trình Ngữ văn ở nhà trƣờng THPT. 8. Cấu trúc của luận văn Phần nội dung gồm ba chƣơng Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài Chương 2: Xây dựng một số biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học phần LLVH trong chƣơng trình Ngữ văn THPT Chương 3: Thực nghiệm sƣ phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 NỘI DUNG Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Nét đặc thù về kiến thức và kĩ năng của bài LLVH Nghiên cứu văn học nói chung, bộ môn LLVH nói riêng đã từng bƣớc hình thành ở nƣớc ta từ những thập niên đầu của thế kỉ XX. Tuy nhiên, phải đợi đến những năm năm mƣơi, khi các trƣờng đại học, các viện nghiên cứu đƣợc thành lập thì khoa nghiên cứu văn học và LLVH mới chính thức đƣợc hình thành và phát triển. Đến nay có thể nói bộ phận này đã có vị trí xứng tầm và rất quan trọng trong học tập và nghiên cứu văn học ở nƣớc ta. Vậy LLVH là gì? Nội hàm của khái niệm này bao gồm những nội dung nào? Cần hiểu thế nào cho đúng thuật ngữ này? … đó đúng là cả vấn đề cần đƣợc quan tâm. Có thể nói, đây là thuật ngữ không có gì xa lạ với mỗi chúng ta, thực tế đã có nhiều quan niệm và cách hiểu khác nhau của nhiều học giả về thuật ngữ này. Trong khuôn khổ của luận văn, chúng tôi chỉ mạn phép trình bày ngắn gọn cách hiểu, cách trình bày, các quan niệm của những ngƣời đi trƣớc về khái niệm này. Trong cuốn “Từ điển thuật ngữ văn học” nhóm tác giả Lê Bá Hán Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi đã nêu cách hiểu khái niệm trên nhƣ sau: “một bộ môn của khoa học nghiên cứu văn học có nhiệm vụ nghiên cứu bản chất, chức năng xã hội và thẩm mỹ, quy luật phát triển của các sáng tác văn học, có tác dụng xác định phương pháp luận và phương pháp phân tích văn học. Các vấn đề của lí luận văn học gồm có ba nhóm: lí thuyết về các hoạt động phản ánh đời sống hiện thực nghệ thuật, lí thuyết về cấu trúc tác phẩm văn học và lí thuyết về quá trình văn học…”[11, tr.173]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 Lại Nguyên Ân trong công trình “150 thuật ngữ văn học” cũng quan tâm gọi tên nội hàm của thuật ngữ này. Theo tác giả, LLVH là “bộ môn nghiên cứu văn học ở bình diện lí thuyết khái quát. Lí luận văn học nghiên cứu bản chất của sáng tác văn học, chức năng xã hội – thẩm mỹ của nó, đồng thời xác định phương pháp luận và phương pháp phân tích văn học. Có thể tập hợp các vấn đề nghiên cứu văn học bởi lí luận văn học vào ba nhóm chính: 1) Lý thuyết về đặc trưng của văn học như hoạt động sáng tạo tinh thần của con người…2) Lý thuyết về cấu trúc tác phẩm văn học…3) Lý thuyết về quá trình văn học…” [1, tr.194-195]. Tìm định nghĩa, chỉ ra nội hàm thuật ngữ LLVH cũng là mục đích của một số cuốn sách nghiên cứu về lí luận. Trong cuốn “Giáo trình lí luận văn học”, GS. Trần Đình Sử (chủ biên) cũng đã giải thích nhƣ sau: “một bộ phận của khoa học nghiên cứu văn học, là khoa học chuyên nghiên cứu các qui luật chung của hoạt động văn học, nó bao gồm các nguyên lí về bản chất, đặc trưng, tác phẩm và thể loại, sáng tác, tiếp nhận và quá trình phát triển văn học”[44, tr.19]. TPVC là tác phẩm nghệ thuật phản ánh đời sống bằng hình tƣợng với chất liệu ngôn từ. Thông qua các hình tƣợng nhà văn muốn gửi gắm những suy ngẫm của mình về đời sống đối với ngƣời đọc. Dạy học TPVC ta không thể không dựa trên đặc trƣng của tác phẩm nghệ thuật ngôn từ và đặc trƣng tiếp nhận văn học của bạn đọc. Lịch sử văn học hay ngƣời ta còn gọi văn học sử là bộ phận đi nghiên cứu sự phát sinh, phát triển các hiện tƣợng tƣợng văn học. Bộ phận văn học này đi xem xét các sáng tác văn học theo trật tự của thời gian và không gian. Trong chƣơng trình, dạy học văn học sử nhằm cung cấp cho HS những tri thức khái quát về văn học nhƣ các bộ phận hợp thành nên nền văn học, các giai đoạn, các thời kì văn học…Còn LLVH là bộ môn khoa học lấy văn học làm đối tƣợng để nghiên cứu. Nhƣng đối tƣợng của lí luận không phải chỉ là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 một tác giả hay một tác phẩm cụ thể mà là toàn bộ các hiện tƣợng văn học “Lí luận văn học nghiên cứu văn học như một hoạt động sáng tạo tinh thần thẩm mĩ của con người, bao gồm các hoạt động của các yếu tố, quan hệ tạo thành hoạt động đó. Nó nghiên cứu các hiện tượng văn học cụ thể để rút ra các khái niệm phổ biến về bản chất, tính chất, quy luật của văn học. Chính vì vậy, nội dung của lí luận văn học là các khái niệm, các phạm trù về văn học” [ 44, tr.10]. Tuy nhiên, tác phẩm văn học, LLVH và lịch sử văn học không có sự tách bạch một cách hoàn toàn độc lập, thiếu lịch sử văn học, tác phẩm văn học thì lí luận sẽ rơi vào tình trạng chung chung, trừu tƣợng ngƣợc lại thiếu LLVH thì những miêu tả, tổng kết của lịch sử văn học, sự khám phá tác phẩm văn học sẽ khó tránh khỏi mơ hồ cảm tính. Nhận định về mối quan hệ giữa lí luận và văn học sử nhà phê bình văn học Nga Sernƣsepxki có viết:“Không có lịch sử thì không có lí luận và ngược lại không có lí luận thì không có ý niệm về lịch sử”. 1.1.2. Mục đích của dạy học LLVH trong chƣơng trình THPT Trong chƣơng trình THPT, dạy học TPVC chiếm phần lớn về dung lƣợng chƣơng trình. Mục đích dạy học TPVC trƣớc hết là bồi dƣỡng, nâng cao năng lực đọc của HS - nghĩa là giúp các em biết cách đọc đúng, hiểu đúng, lí giải, cắt nghĩa, thƣởng thức, đáng giá về văn học. Sau đó bồi dƣỡng về tƣ tƣởng, tình cảm cho ngƣời học nhằm giáo dục lòng yêu nƣớc, niềm tự hào dân tộc, tinh thần nhân văn, lí tƣởng sống cao đẹp từng bƣớc hình thành, hoàn thiện nhân cách cho học trò. Phần văn học sử tuy không có dung lƣợng lớn nhƣ phần TPVC nhƣng nó lại có vai trò quan trọng trong chƣơng trình Ngữ văn ở nhà trƣờng THPT. Dạy học văn học sử nhằm mục đích cung cấp cho HS những tri thức phong phú về lịch sử văn học, bồi dƣỡng lòng tự hào về truyền thống văn hoá dân tộc, bồi dƣỡng lòng yêu thích, say mê văn học cho các em “qua các bài lịch sử văn chương, học sinh cảm nhận và có ý thức được sự đóng góp quý báu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 của dân tộc ta vào kho tàng văn hoá, văn học nhân loại với bản sắc độc đáo” [ 28, tr.26]. Lí luận là tri thức công cụ, phƣơng tiện để HS tiếp nhận TPVC một cách độc lập, chủ động và sáng tạo. Trong dạy học văn muốn HS chủ động, tích cực, sáng tạo lĩnh hội tác phẩm văn học thì điều không thể thiếu là phải giúp các em có những hiểu biết, những kiến thức cần thiết về LLVH. Ở đây, chúng ta phải cùng nhau thừa nhận một sự thật hiển nhiên rằng: kiến thức về lí luận sẽ không tàn phá, hoặc giết chết khả năng cảm thụ văn học của HS mà ngƣợc lại “trình độ am hiểu lí luận chỉ tăng cường hỗ trợ thêm cho khả năng cảm thụ thẩm mỹ mà thôi. Nhấn mạnh kỹ năng thưởng thức mà coi nhẹ nâng cao trình độ lí luận văn học chính là vô tình đã duy trì trình độ của học sinh ở mức độ thấp nhất của kiến thức” [ 31, tr349]. Nhƣ vậy, tri thức LLVH chính là công cụ, phƣơng tiện để HS độc lập, tự lực, chủ động tiếp nhận TPVC. Có thể nói kiến thức về LLVH là những công cụ có tác dụng định hƣớng cho bạn đọc tiếp nhận văn học. Mác nhà triết học nổi tiếng ngƣời Đức đã có lần phát biểu “nếu anh muốn hưởng thụ nghệ thuật thì phải được đào tạo về nghệ thuật”. Nhƣ vậy hiểu biết về nghệ thuật, sự rung cảm với nghệ thuật là cần thiết nhƣng rung cảm không có nghĩa là đã tiếp nhận đƣợc nghệ thuật mà muốn lĩnh hội nghệ thuật thì anh ta phải hiểu đƣợc bản chất của nghệ thuật là gì. Lí luận là bộ môn nghiên cứu, gọi tên về đặc trƣng, bản chất và các qui luật của văn học. Rõ ràng, tri thức về lí luận là cơ sở, là định hƣớng trong quá trình giải mã các hiện tƣợng văn học. Trong thực tế, chúng ta không thể đi phân tích, cảm thụ các tác phẩm tự sự cũng nhƣ thể loại thơ, hoặc thơ giống nhƣ kịch, kịch lại tƣơng đồng với văn xuôi…Bởi vì, văn xuôi, thơ, kịch là các thể loại văn học khác nhau có chăng giống nhau ở chỗ chúng đều là loại hình nghệ thuật ngôn từ bên cạnh các loại hình nghệ thuật khác nhƣ hội hoạ, điêu khắc, âm nhạc... Vì vậy, khi đi phân tích, tiếp nhận văn học ta phải vừa tuân thủ theo quy luật của tác phẩm ngôn từ nhƣng lại phải bám vào đặc trƣng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15 của từng thể loại. Chỉ khi bạn đọc - HS đƣợc cung cấp, nắm vững và vận dụng đƣợc tri thức lí luận thì khi đó LLVH mới trở thành công cụ giúp cho anh ta cảm nhận đƣợc cái hay, cái đẹp ẩn sau lớp ngôn từ đƣợc nhà văn huy động xây dựng trong sáng tạo nghệ thuật của mình. Tri thức lí luận không chỉ là công cụ giúp bạn đọc tiếp nhận TPVC một cách độc lập mà còn sáng tạo. Tác phẩm văn học là sự phán ánh hiện thực cuộc sống bằng hình tƣợng văn học dƣới chất liệu ngôn từ. Ngôn từ nhất là ngôn từ nghệ thuật lại thƣờng chứa đựng trong đó tính mơ hồ, đa nghĩa. Thế giới hình tƣợng văn học chính là sự gửi gắm tƣ tƣởng của nhà văn trƣớc hiện tƣợng đời sống. Trƣớc một TPVC có giá trị rất nhiều bạn đọc cũng đã cảm nhận đƣợc cái hay, cái hấp dẫn, sự lôi cuốn của nó nhƣng lại không ít ngƣời không thể giải thích đƣợc nó hay ở chỗ nào, tại sao nó lại có thể hấp dẫn ta. Đó thực là sự “thích thú đau khổ” nói nhƣ Biêlixki. Tại sao họ lại rơi vào tình trạng đó, đây là câu hỏi tƣởng nhƣ rất dễ trả lời. Một trong những nguyên nhân là ở chỗ, anh ta không có hoặc ít hiểu biết về những tri thức LLVH. Một tác phẩm có tầm vóc lớn lao là tác phẩm có sức sống với thời gian và sự cảm thụ, khai thác giá trị không cùng của bạn đọc. Chí Phèo của Nam Cao là tác phẩm nhƣ vậy. Lâu nay ngƣời ta thƣờng đặt câu hỏi, Chí say hay tỉnh với hành động vác dao đến nhà Bá Kiến giết chết Bá Kiến rồi kết liễu đời mình. Có rất nhiều ngƣời cho rằng Chí là một thằng say, hành động, ngôn ngữ của hắn nhƣ minh chứng cho điều đó. Đây là những câu văn miêu tả về hành động của Chí Phèo khi bị Thị Nở khƣớc từ tình yêu “rồi lại uống. Hắn đi ra với con dao ở thắt lưng. Hắn lảm nhảm. Tao phải đâm chết nó”. Nó ở đây là bà cô Thị Nở nhƣng bƣớc chân lại đƣa hắn đến nhà Bá kiến. Cái bƣớc chân đƣa Chí đến nhà Bá Kiến, Nam Cao đã lí giải bằng một câu văn giàu triết lí “những thằng điên và những thằng say rượu không bao giờ làm những cái mà lúc ra đi chúng định làm”. Xong có ngƣời lại ra sức bảo về cho luận điểm, đây là hành động hoàn toàn tỉnh mà rất tỉnh là đằng khác của Chí Phèo. Phải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn