Tài liệu Môi trường và giáo dục bảo vệ môi trường dùng cho các trường đại học ca đẳng khối sư phạm

LÊ VĂN KHOA (Chủ biên) PHAN VĂN KHA - PHAN THỊ LẠC - NGUYỄN THỊ MINH PHƯƠNG / í( %) iL L 1 _vli LÊ VĂN KHOA (Chủ biên) PHAN VĂN KHA - PHAN THỊ LẠC - NGUYỄN t h ị m in h p h ư ơ n g MÔI TRƯỜNG VÀ GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG 3 Ù N G C H O CÁC T R Ư Ờ N G ĐẠI H Ọ C - CAO Đ A N G k h ố i s ư p h ạ m NHÀ XUẤT BẢN GIÁO DỤC Công ty cổ phần sách Đại học - Dạy nghề - Nhà xuất bản Giáo dục giữ quyển công bố tác phẩm. Mọi tổ chức, cá nhân muốn sử dụng tác phẩm dưới mọi hình thức phải được sự đổng ý của chủ sở hữu quyển tác giả. 161 - 2009/CX B/34 - 208/GD 2 Mã số: 7K801Y9 - DAI ' n á iđ ẩ u Bảo vệ môi trường (BVMT) là vấn đề sống còn của đất nước, của n h ân loại. B\TVIT nói chung và giáo dục, đào tạo về BVMT nói riêng đã được Đảng và Nhà nước quan tâm từ nhiều năm nay với việc ban hành nhiều chủ trương, chính sách và các biện pháp thực hiện. Trồng những năm qua, để thực hiện Quyết định sô 1363/QĐ-TTg ngày 17'10/2001 của T hủ tướng Chính phủ về việc "Đưa các nội dung B V M T vào hệ thống giáo dục quốc dân"; Quyết định sô" 256/2003/QĐ-TTg ngày 02/12/2003 của Thủ tướng Chính phủ về “Chiến lược B V M T quốc gia đến năm 2010 và đ ịn h hướng đến năm 2020"; đặc biệt là Nghị quyết số 41-NQ/TW ngày 15/11/2004 của Bộ Chính trị về "BVMT trong thời kỳ đẩy m ạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đât nước", Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ra Chỉ thị số 02/2005/CT- BGD&ĐT ngày 31/01/2005 về việc tăng cường công tác giáo dục BVMT. Là một viện nghiên cứu đầu ngành trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo, Viện Chièn lược và Chương trìn h giáo dục đã thực hiện nhiều nhiệm vụ do Bộ Giáo dục và Dào tạo giao về những nghiên cứu tích hợp, biên soạn các bài học lồng ghép nội dung giáo dục BVMT vào các môn học từ cấp Tiểu học, THCS và THPT theo 3 phương thức: lồng ghép toàn phần; lồng ghép từng bộ phận và liên hệ với những hoạt động ngoài thiên nhiên sinh động và sáng tạo. s ả n phẩm nghiên cứu của các nhiệm vụ này đã được thử nghiệm và nhận được nhiều ý kiến phản hồi tích cực từ cúc chuyên gia, cán bộ quản lý và các thầy, cô giáo của nhiều trường học thuộc các cấp học ỏ mọi vùng, miền của đất nước. Dựa trên nhiều nguồn tài liệu th am khảo, cúc kết quả nghiên cứu đã được công bố trên thê giới và trong nưốc, đặc biệt là nhũng kết quả của các nhiệm vụ do Viện Chiến lược và Chương trìn h giáo dục thực hiện, cuốn sách này được biên soạn nhằm giới thiệu tương đôi đầy đủ, hệ thống và cập n h ật các kiến thức về những vấn đề môi trường trên thê giới và trong nước; cũng như phương pháp luận tiếp cận và các hình thức thực hiện lồng ghép, tích hợp khôi kiến thức BVMT trong việc dạy và học các môn học. Cuốn sách này được biên soạn lần đầu tiên ở Việt Nam theo nhiệm vụ do Bộ Giáo dục và Đào tạo giao để làm tài liệu giảng dạy, tham khảo, nghiên cứu cho các giáo sinh sư phạm trong các trường cao đẳng và đại học khối Sư phạm , các viện nghiên cứu có liên quan đến môi trường và giáo dục BVMT. Trong cuốn sách này có sử dụng một sô" tran h ảnh, kế hoạch bài học và hoạt động thực tê của các đồng nghiệp. Tập thể tác giả xin trân trọng cảm ơn và rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của bạn đọc đê cuốn sách hoàn thiện hơn trong lần tái bản sau. TẬP THỂ CÁC TÁC GIẢ 3 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Ký h iệu 4 N ghĩa ANMT An ninh môi trường Bộ NN&PTNT Bộ Nông nghiệp và P hát triển nông thôn Bộ TN&MT Bộ Tài nguyên và Môi trường BTTN Bảo tồn th iên nhiên BVMT Bảo vệ môi trường BVTV Bảo vệ thực vật CHLB Cộng hoà liên bang CNH - HĐH Công nghiệp hoá - hiện đại hoá CTR Chất th ả i rắ n ĐDSH Đa dạng sinh học ĐMC Đánh giá môi trường chiến lược ĐTM Đánh giá tác động môi trường ĐĐMT Đạo đức môi trưòng ĐNNMT Đun nước nóng M ặt Tròi GV Giáo viên HS Học sinh HST Hệ sinh th ái KHMT Khoa học môi trường FAO Tổ chức Nông lương thê giới K T -X H Kinh tế - xã hội LHQ Liên hợp quốc PPDH Phương pháp giảng dạy PTBV P hát triển bền vững SGK Sách giáo khoa SKMT Sức khoẻ môi trường sv Sinh viên RNM Rừng ngập m ặn THCS T rung học cơ sở TH PT T rung học phổ thông TNMT Tài nguyên môi trường TNTN Tài nguyên th iên nhiên TCMT Tiêu chuẩn môi trường IUCN Hiệp hội bảo tồn thiên n hiên th ế giới U N EP Chương trìn h Môi trường của Liên hợp quốc WHO TỔ chức Y tế th ế giói WTO Tổ chức Thương mại thê giới WWF Quỹ Động thực vật hoang dã th ế giới MỤC LỤC Trang Lời nói đầu Danh mục các chữ viết tắt Chương 1. CÁC VẤN ĐỂ CHUNG VE KHOA HỌC MỎI TRƯỜNG I. Định nghĩa vể mồi trường............................................................................................................................................. 11 II. Đối tượng và nhiệm vụ cùa khoa học môi trường....................................................................................................12 III. Các chức năng chủ yếu của môi trường................................................................................................................... 13 3.1. Môi trường là không gian sinh sống (habitat) cho con người và thế giới sinh vật.........................13 3.2. Mồi trường là nơi chứa đựng các nguồn tài nguyên cần thiết cho đời sống và sảnxuất của con người 14 3.3. Môi trường là nơi chứa đựng các chất phế thải do con người tạo ra trong cuộc sống và hoạt động sản xuất......................................................................................................................................... 15 3.4. Chức năng lưu trữ và cung cấp thồng tin cho con người............................................................................... 15 IV. Phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu và giải quyết những vấn đề môi trường.............................................16 V. Những thách thức về môi trường trên thế giớ i......................................................................................................... 17 5.1. Tình hình chung....................................................................................................................................................17 5.2. Những vấn dể môi trường chính trên thế giớ i............................................................................................. . 18 VI. Những thách thức về môi trường ở Việĩ N am ....................................................................................................... 23 6.1. Rừng tiếp tục bị suy thoái.................................................................................................................................. 23 6.2. Suy thoái tài nguyên đất.................................................................................................................................... 24 6.3. Suy thoái tài nguyên nước ngọt.........................................................................................................................25 6.4. Suy thoái đa dạng sinh h ọ c ............................................................................................................................ •• 25 6.5. Ô nhiẽm mồi trường do cồng nghiêp và đô thị hoá.......................................................................................26 VII. Biến đổi khí hậu - mối đe doạ đối với sự phát triển............................................................................................... ...... 7.1. Sự biến đổi khí hậu.................................................................................... .....................................................•• 27 7.2. Hiên tượng E1 Nino và La N ina........................................................................................................................ 29 7.3. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và ENSO trên thế giới và Việt Nam........................................................ 31 7.4. Biện pháp phòng ngừa biến đổi khí hâu với cơ chế phát triển sạch ............................................................34 VIII. Những vấn đề môi trường trong hội nhập kinh tế quốc t ế ................................................................................ 37 8.1. Diễn biến và đặc điểm của quá trình toàn cầu hoá......................................................................................... 37 8.2. Đối với Việt N am ........................................................................................................................................ ......38 8.3. Toàn cầu hoá và an ninh môi trường................................................................................................................ 39 8.4. Xâm lược sinh thái.............................................................................................................................................. 40 Câu hỏi.......................................................................................................................................................................... 43 Chương 2. SINH THÁI Q U Y Ể N v à c á c k iể u h ệ sin h t h á i c h ín h I. Hệ sinh thái.....................................................................................................................................................................43 1.1. Định nghĩa............................................................................................................................................................ 43 1.2. Cấu trúc và chức năng của hệ sinh thái............................................................................................................43 II. Sinh quyển và sinh thái quyến................................................................................................................................... 46 2.1. Sự hình thành........................................................................................................................................................46 6 27 2.2. Cấu trúc................................................................................................................................................................. 47 IIỊ. Sự phát triển của hệ sinh thái..................................................................................................................................... 48 IV. ( ac kiêu chính cúa hệ sinh thái........................................................................................................... ....................49 4.1. Các hệ sinh thái trên cạn.................................................................................................................................... 49 4.2. Các hệ sinh thái dưới nước.................................................................................................................................53 V. Sự vận dụng các nguyên lý sinh thái vào môi trường............................................................................................56 Vi. Da dạng sinh học và môi trường............................................................................................................................57 6.1. Khái niệm ..............................................................................................................................................................57 6.2. Vai trò cua ĐDSH trong phát triên kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường................................................ 59 Câu h ỏ i....................................................................................................................................................................... 60 Chưưng 3. TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN I. Các vấn dề chung........................................................................................................................................................... 62 1.1. Khái niệm ..............................................................................................................................................................62 1.2. Phân loại tài nguyên thiên nhiên....................................................................................................................... 62 1.3. Con người với tài nguyên và mồi trường..........................................................................................................64 1.4. Vị trí của tài nguyên thiên nhiôn trong phát triển kinh tế - xã h ộ i............................................................. 64 II. Tài nguyên không khí.................................................................................................................................................. 65 2.1. Thành phần........................................................................................................................................................... 65 2.2. Cấu trúc tháng đứng của khí quyến..................................................................................................................66 2.3. Tầng đối lưu (Tropospherc)...............................................................................................................................66 2.4. ráng bình lưu (Stratosphere).............................................................................................................................. 67 2.5. 'ráng trung quyên (Mesosphere)....................................................................................................................... 67 2.6. Tầng nhiệt quyến (Themiosphere)....................................................................................................................67 2.7. lang ngoại quyến (Hxosphere)......................................................................................................................... 67 III. 'l ai nguyên khí hậu..................................................................................................................................................... 68 3.1. Vùng rây Bắc Bác Bộ (Tây Bác)...................................................................................................................... 68 3.2. Vùng Đông Bác Bác Bộ (Đông Bắc)................................................................................................................ 69 3.3. Vùng đổng bàng trung du Bác Bộ - Thanh Hoá............................................................................................ 69 3.4. Vùng Bắc Trung B ộ ............................................................................................................................................ 70 3.5. Vùng Nam Trung B ộ .......................................................................................................................................... 70 3.6. Vùng cao nguyên Trung Bộ (Tây Nguyên)......................................................................................................71 3.7. Vùng đồng bằng Nam B ộ ...................................................................................................................................71 IV. Tài nguyên rừng.......................................................................................................................................................... 72 4.1. Rừng và các kiêu rừng........................................................................................................................................ 72 4.2. Diẻn biến tài nguyên rừng ớ Việt Nam............................................................................................................74 4.3. Nguyên nhân suy thoái rừng ờ Việt N am ....................................................................................................... 76 V. Tài nguyên đất.............................................................................................................................................................. 77 5.1. Phân bố đất trên lục đ ịa ..................................................................................................................................... 77 5.2. Tài nguyên đất ở Việt Nam................................................................................................................................77 5.3. Nguyên nhân suy thoái đất ờ Việt Nam.......................................................................................................... 79 VI. lài nguyên nước..........................................................................................................................................................80 6 1. Đặc điểm tài nguyên nước Việt Nam............................................................................................................... 81 7 6.2. Các giải pháp phát triển và sử dụng hợp lý nguồntài nguyên nước.............................................................. 82 VII. Tài nguyên Đa dạng sinh h ọ c .............................. ................................................................................................... 84 7.1. Đa dạng sinh học ớ Việt Nam.............................................................................................................................84 7.2. Các trung tâm da dạng sinh học ở Viêt N am ...................................................................................................85 7.3. Sự xâm nhập các loài ngoại lai (Ô nhiễm sinh học)........................................................................................87 VIII. Tài nguyên Khoáng sản...........................................................................................................................................89 8.1. Khái niệm và trữ lượng.............................................................................. ......................................................... 89 8.2. Khoáng sản và hiện trạng khai thác ờ Việt N am ............................................................................................90 8.3. Môi trường trong các khu vực khai thác khoáng sản..................................................................................... 92 IX. Tài nguyên Năng lượng mới.....................................................................................................................................93 9.1. Nhu cầu nàng lượng ở Việt N am ....................................................................................................................... 93 9.2. Năng lượng g ió ..................................................................................................................................................... 94 9.3. Nãng lượng Mặt Trời........................................................................................................................................... 95 9.4. Năng lượng biển ...................................................................................................................................................96 9.5. Năng lượng sinh khối...........................................................................................................................................96 9.6. Tiềm năng thuỷ năng với việc phát triển thuỷ điện nhỏ và cực nhỏ.............................................................98 Câu hỏi...........................................................................................................................................................................99 Chương 4. TÁC ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI Đ ố i VỚI MÔI TRUỒNG I. Các tác động............................................................................................................................................................... 100 1.1. Lịch sử mối quan hê giữa con người và môi trường................................................................................... 10.0 1.2. Nội dung tác đ ộng...........................................................................................................................................101 II. Dân số và môi trường............................................................................................................................................... 102 2.1. Sự gia tầng dân số thế giớ i............................................................................................................................. 102 2.2. Sức ép dân số ở Việt Nam........................................................................................ v....................................104 III. Ô nhiẻm môi trường đang xảy ra ở quy mô rộng.............................................................................................. 105 IV. Sa mạc hoá............................................................................................................................................................... 107 4.1. Khái niêm ..........................................................................................................................................................107 4.2. Tác động của sa mạc hóa................................................................................................................................I0§ 4.3. Sa mạc hoá ở Việt N am .................................................................................................................................. 109 V. Đánh giá mỏi trường............................................................................................................................................... 111 5.1. Lịch sử của đánh giá tác động môi trường (ĐTM) và đánh giá mồi trường chiến lược (ĐMC)........ 111 5.2. Khái niệm vể ĐTM và Đ M C ......................................................................................................................... 112 5.3. Mục đích của ĐTM và ĐM C......................................................................................................................... 113 5.4. Phương pháp tiến hành ĐTM và Đ M C ........................................................................................................ 113 5.5. Đối tượng phải lập ĐTM và ĐM C................................................................................................................ 114 5.6. Các yêu cầu và nội dung báo cáo ĐTM và Đ M C .......................................................................................Ị 15 5.7. Sự khác nhau giữa ĐTM và ĐMC....................................................................................................................115 VI. Sức khoẻ môi trường................................................................................................................................................ 117 6.1. Khái niệm sức khoẻ môi ưường.....................................................................................................................117 6.2. Các hoạt động về sức khoé môi trường thế giới, khu vự c......................................................................... 118 6.3. Các rủi ro thường gặp do ảnh hưởng của môi trường đến sức khoẻ trong xã hội truyển thống và hiện đại....................................................................................................................... 121 6.4. Các yếu tố được xem xét trong sức khoé môi trường....................................................................................121 8 6.5. Các nguyên tắc cơ bán cua sức khoẻ môi trường...................................................................................... 123 6.6. Thực trạng sức khoẻ môi trường ờ Việt Nam............................................................................................. 124 Câu hỏi....................................................................... *............................................................................................ 132 Chưưng 5. BẢO VỆ MÔI TRUỒNG VÀ PHÁT TRIẺN ben vũng I. Phát triến bền vững............................................................................................................................................... 133 1.1. Quá trinh hình thành khái niệm về phát triến bền vững...............................................................................133 1.2. Nội dung phát triến bền vững..........................................................................................................................134 1.3. Độ đo của phát triển bền vững.........................................................................................................................135 1.4. Các nguyên tấc xây dựng xã hội phát triến bển vững..................................................................................137 1.5. Việt Nam nhâp cuộc hành trình phát triển bền vững...................................................................................137 1.6. Định hướng chiến lược về phát triển bển vững ờ Việt Nam (Chương trình nghị sự 21 của Việt N am )..................................................................................................... 138 II. Cách tiếp cận trong khai thác, sử dụng bền vững các nguồn Tài nguyên thiên nhiên.....................................139 2.1. Cách tiếp cận trong khai thác, sử dụng bển vững các nguồn TNTN.........................................................139 2.2. Chống tinh trạng thoái hoá đất, sử dụng hiệu quả và bền vững tài nguyên đất......................................140 2.3. Bảo vệ môi trường nước và sử dụng bển vững tài nguyên nước.................................................................140 2.4. Khai thác và sử dụng hợp lý, bền vững tài nguyên khoáng sả n .................................................................140 2.5. Bảo vệ mói trường biên, ven biên và hải đảo.................................................................................................141 2.6. Bảo vệ và phát triến rừng..................................................................................................................................141 2.7. Quản lý chất thải rắn........................................................................................................................................ 141 2.8. Báo tồn đa dạng sinh học................................................................................................................................. 142 Câu hỏi........................................................................................................................................................................ 142 Chương 6. LUẬT VÀ CHÍNH SÁCH MỒI TRƯỜNG CỦA VIỆT NAM I. Luật Bảo vê môi trường sửa đổi năm 2005 ........................................................................................................... 143 1.1. Sự cần thiết phải sửa đổi Luật Bảo vê môi trường năm 1993..................................................................... 143 1.2. Các quan diêm và nguyên tắc thế hiên Luật Bảo vệ mồi trường Việt Nam nãm 2005..........................144 1.3. Cấu trúc, nội dung và một số điếm mới của Luật Báo vệ môi trường Việt Nam năm 2005................ 144 1.4. Những điểm mới của Luật Bảo vê môi trường năm 2005 so với Luật năm 1993................................... 147 II. Các Bộ Luât khác liên quan đến lài nguyên - mồi trường............................................................................................ 148 III. Các công ước quốc tế Việt Nam đã tham g ia ...................................................................................................... 148 IV. Nghị quyết 4 1 - NQyTW của Bộ Chính trị ngày'15/11/2004 về “BVMT trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiêp hoá, hiên đại hoá đất nước” .............................................. 149 4.1. Một số nội dung quan trọng của Nghị quyết 41-NQ/TVV......................................................................... 150 4.2. Bảy nhóm giải pháp..........................................................................................................................................150 4.3. Đánh giá Nghị quyết 41-NQ /TW ...................................................................................................................151 V. Quyết Định của thủ tướng Chính phủ số 1363/QĐ-TTG ngày 17/10/2001 về việc phê duyệt để án “Đưa nội dung BVMT vào hệ thống giáo dục quốc dân” ...................................................... 153 5.1. Mục tiêu của đề án............................................................................................................................................ 153 5.2. Nội dung, phương thức giáo dục bảo vệ môi trường................................................................................... 153 5.3. Các hoạt động thực hiện đề án........................................................................................................................154 Câu hỏi........................................................................................................................................................................ 155 9 Chương 7. GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯƠNG I. Vai trò của nhà trường trong công tác giáo dục bảovệ môi trường, phát triên bển vững ờ nước ta ................156 1.1. Giáo dục và vai trò của nhà trường................................................................................................................. 156 1.2. Vai trò, vị trí cùa giáo dục dối với việc bảo vệ môi trường......................................................................... 159 II. Đưa giáo dục bảo vệ môi trường vào hê thống giáo dục quốc dân...................................................................160 2.1. Định hướng giáo dục bảo vệ môi trường trong nhà trường......................................................................... 160 2.2. Nguyên tác giáo dục bảo vệ môi trường trong nhà trường........................................................................ 162 2.3. Mục tiêu giáo dục bảo vệ môi trường trong nhà trường...............................................................................162 2.4. Nội dung giáo dục bảo vệ môi trường trong nhà trường..............................................................................163 2.5. Phương pháp giáo dục bảo vệ môi trường trong nhà trường.......................................................................164 2.6. Phương thức giáo dục bảo vệ mồi trường....................................................................................................... 167 III. Giáo dục bảo vệ môi trường trong các nhà trường ờ Việt Nam....................................................................... 168 3.1. Giáo dục bảo vệ môi trường trong trường mầm non.................................................................................... 168 3.2. Giáo dục bảo vệ môi trường ờ trường tiểu học.............................................................................................. 176 3.3. Giáo dục bảo vệ môi trường ờ trường trung học............................................................................................194 IV. Giáo dục đạo đức môi trường trong nhà trường.................................................................................................. 226 4.1. Khái niệm vé đạo đức môi trường...................................................................................................................226 4.2. Lịch sử ra đời của đạo đức môi trường..........................................................................................................227 4.3. Các đặc điếm cua đạo đức môi trường........................................................................................................... 229 4.4. Các giá trị đạo dức môi trường........................................................................................................................231 4.5. Các nguyên tác cơ bản để xây dựng đạo dức môi trường............................................................................232 4.6. Những nội dung trong giáo dục đạo dức môi trường...................................................................................233 Câu hỏi........................................................................................................................................................................ 244 Chương 8. T ổ CHÚC CÁC HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG NGOÀI NHÀ TRUỒNG I. Mục đích, ý nghĩa của viêc sử dụng môi trường thiên nhiên đê giáo dục Bảo vệ môi trường.........................145 1.1. Mục đích......................................................................................... ’................................................................. 245 1.2. Ý nghĩa............................................................................................................................................................... 247 II. Mục tiê u ...................................................................................................................................................................... 248 III. Nội dung giáo dục.................................................................................................................................................... 248 IV. Địa điểm dạy học..................................................................................................................................................... 249 V. Các loại hình hoạt động giáo dục bảo vệ môi trường ngoài trường h ọ c ........................................................... 251 5.1. Hoạt động tham quan, khảo sát thực địa........................................................................................................ 251 5.2. Hoạt động thực nghiệm, kiểm chứng............................................................................................................. 256 5.3. Hoạt động sáng tác theo chủ đ ề......................................................................................................................260 5.4. Hoạt động dạy học theo dự á n ........................................................................................................................ 262 5.5. Hoạt động lao động bảo vệ môi trường......................................................................................................... 263 5.6. Giáo dục bảo vệ môi trường thông qua hình thức câu lạc bộ, cáchội thi........................................................264 5.7. Hoạt động tham gia giải quyết vấn đề môi trường tại cộng đổng..............................................................265 VI. Quá trình thực hiện kế hoạch dạy học ngoài thiên nhiên............................................................................................ 269 Câu hỏi........................................................................................................................................................................ 270 10 Chương I CÁC VẤN ĐỂ CHUNG VỀ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG I. Đ ỊN H N G H ĨA VỀ MÔI TRƯỜNG Môi trường bao gồm các yếu tô" tự nhiên và vật chất nhân tạo bao quanh con ngưòi, có ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và sinh vật (Điều 3, L uật BVMT sửa đổi năm 2005). Đối với con người, môi trường chứa đựng nội dung rộng hơn. Theo định nghĩa của UNESCO (1981): môi trường của con ngưòi bao gồm toàn bộ các hệ thống tự nhiên và các hệ thống do con người tạo ra, những cái hữu hình và vô hình (tập quán, niềm tin,...), trong đó con người sống và lao động, họ khai thác tài nguyên thiên nhiên (TNTN) và nhân tạo nhằm thoả mãn những nhu cầu của mình. Như vậy, môi trường sống của con người theo định nghĩa rộng là tấ t cả các nhân tố tự nhiên và xã hội cần thiết cho sự sinh sống, sản xuất của con người như TNTN, không khí, đất, nước, ánh sáng, cảnh quan, quan hệ xã hội,... Với nghĩa hẹp, môi trường sống của con ngưòi chỉ bao gồm các nhân tố tự nhiên và nhân tố xã hội trực tiếp liên quan tới chất lượng cuộc sống của con ngưòi như diện tích nhà ở, chất lượng bữa ăn hằng ngày, nước sạch, điều kiện vui chơi, giải trí,... Ở nhà trường thì môi trường của HS gồm nhà trường, thầy cô giáo, bạn bè, nội quy của nhà trường, lớp học, sân chơi, phòng thí nghiệm, vưòn trường, các tổ chức xã hội như Đoàn, Đội,... Tóm lại, môi trường là tấ t cả những gì xung quanh chúng ta, tạo điêu kiện để chúng ta sống, hoạt động và phát triển. Môi trường sống của con người thường được phân thành: - Môi trường tự nhiên gồm các nhân tô thiên nhiên như vật lý, hoá học, sinh học, tồn tạ i ngoài ý muốn của con ngưòi nhưng cũng ít nhiều chịu tác động của con người. Đó là ánh sáng M ặt Trời, núi, sông, biển cả, không khí, động và thực vật, đất và nưóc,... Môi trường tự nhiên cho ta không khí để thở, đất để xây nhà cửa, trồng cấy, chăn nuôi, cung cấp cho con người các loại tài nguyên khoáng sản phục vụ cho sản xuất và tiêu thụ. 11 - Môi trường xã hội là tổng thể các mối quan hệ giữa con người với con người. Đó là luật lệ, thể chế, cam kết, quy định ở các cấp khác nhau. Môi trường xã hội định hướng hoạt động của con ngưòi theo một khuôn khổ n h ất định, tạo nên sức m ạnh tập thể th u ận lợi cho sự phát triển, làm cho cuộc sống của con ngưòi khác vối các sinh vật khác. Ngoài ra, người ta còn phân biệt khái niệm môi trường nh ân tạo, bao gồm tấ t cả các nhân tố do con người tạo nên hoặc biến đổi theo, làm th àn h những tiện nghi trong cuộc sống như ô tô, máy bay, nhà ỏ, công sỏ, các khu đô thị, công viên,... II. ĐỐI TƯỢNG VÀ NHIỆM v ụ CỦA KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG • • • • Khoa học môi trường (KHMT) là ngành khoa học nghiên cứu mối quan hệ và tương tác qua lại giữa con ngưòi vối thê giới sinh vật và môi trường vật lý xung quanh nhằm mục đích BVMT sống của con người trên Trái Đất. Do đó, đối tượng nghiên cứu của KHMT là các môi trường trong mối quan hệ tương hỗ giữa môi trường sinh vật và con ngưòi. Không giống như sinh học, địa chất, hoá học, vật lý, là các ngành khoa học tìm kiếm việc thiết lập các nguyên lý chung về chức năng của thê giới tự nhiên, KHMT bản chất là một ngành khoa học ứng dụng, một dạng của các phương án giải quyết vấn đề; là sự tìm kiếm những giải pháp khắc phục các tổn th ất môi trường. Những nguyên lý của khoa học sinh thái, sinh học tập trung nghiên cứu các mối quan hệ tương hỗ giữa cơ thể sống và môi trường của chúng, là cơ sở và nền tảng của KHMT. KHMT là khoa học tổng hợp, liên ngành, sử dụng và phối hợp thông tin từ nhiều lĩnh vực như: sinh học, hoá học, địa chất, thổ nhưỡng, vật lý, kinh tế, xã hội học, khoa học quản lý và chính trị,... Đối tượng nghiên cứu của KHMT tập trung vào các nhiệm vụ: - Nghiên cứu đặc điểm của các thành phần môi trường (tự nhiên hoặc nhân tạo) có ảnh hưởng hoặc chịu ảnh hưởng bởi con người, nước, không khí, đất, sinh vật, hệ sinh thái (HST), khu công nghiệp, đô thị, nông thôn,... Ở đây, KHMT tập trung nghiên cứu mối quan hệ và tác động qua lại giữa con người với các thành phần của môi trưòng sống. - Nghiên cứu công nghệ, kỹ th u ậ t xử lý ô nhiễm bảo vệ chất lượng, môi trường sống của con người. - Nghiên cứu tổng hợp các biện pháp quản lý về khoa học kinh tế, luật pháp, xã hội nhằm BVMT và phát triển bền vững (PTBV) Trái Đất, quốc gia, vùng lãnh thổ, ngành công nghiệp. - Nghiên cứu về phương pháp như mô hình hoá, phân tích hoá học, vật lý, sinh vật phục vụ cho 3 nội dung trên. Thực tê cho thấy, hầu hết các vấn đề môi trường là rấ t phức tạp và không chỉ giải quyết đơn th u ần bằng khoa học, công nghệ, vì chúng thường liên quan và tác động tương hỗ đến nhiều mục tiêu và quyển lợi khác nhau. 12 III. CÁC CHỨ C NĂNG C H Ủ Y Ể ư CỦA M ÔI TR Ư Ờ N G Đôi với sinh vật nói chung và con người nói riêng thì môi trường sống có các chức năng chủ yếu sau: 3 .1 . Môi trường là không gian sinh sống (habitat) cho con người và thê giới sinh vật Trong cuộc sổng hằng ngày, mỗi người đều cần một không gian nhất định đế phục vụ cho các hoạt động sống, như nhà ở, nơi nghỉ, đất đê sản xuất nông nghiệp, lâm nghiệp, thuỷ sản, kho tàng, bến cảng,... Trung bình mỗi ngày mỗi người đều cần khoảng 4m:ì không khí sạch để hít thở; 2,5 lít nước để uống, một lượng lương thực, thực phẩm tương ứng với 2.000 - 2.400cal. Như vậy, chức năng này đòi hỏi môi trường phải có một phạm vi không gian thích hợp cho mỗi con ngưòi. Tuy nhiên, diện tích không gian sống của con ngưòi ở nước ta đang ngày càng bị thu hẹp, bình quân đất canh tác nông nghiệp ở nước ta hiện nay khoảng 0,lha/người, trong khi đó bình quân đất nông nghiệp của Trung Quốc là 0,13ha và của thê giới là 0,27ha/người (bảng 1.1). Bảng 1.1. Diện tích dất canh tác trên dẩu người ỏ Việt Nam Năm 1940 1960 1970 1992 2000 2007 Bình quân đẩu người (ha/người) 0,2 0,16 0,13 0,11 0,10 0,80 Yêu cầu vê không gian sống của con người thay đổi theo trình độ khoa học và công nghệ. Trình độ phát triển càng cao thì nhu cầu về không gian sản xuất sẽ càng giảm. Tuy nhiên, trong việc sử dụng không gian sống và quan hệ vối thê giối tự nhiên, con ngưòi cần chú ý tới tính chất tự cân bằng (homestasis), nghĩa là khả năng có thế gánh chịu trong điêu kiện khó khăn n h ất của các HST. Như vậy, môi trường là không gian sống của con ngưòi (hình 1.1) và có thể phân loại chức năng không gian sống của con người th àn h các dạng cụ thể sau: Không gian sống của con người và các loài sinh vật Nơi lưu trữ và cung cấp các nguồn thõng tin Nơi chứa đựng các nguồn tài nguyên Nơi chứa đựng những phế thải con người tạo ra trong cuộc sống Hình 1.1. Các chức năng chủ yếu của mỏi trường 13 - Chức năng xây dựng: Cung cấp m ặt bằng và nên móng cho các đô thị, khu công nghiệp, kiến trúc hạ tầng và nông thôn. - Chức năng vận tải: Cung cấp m ặt bằng, khoảng không gian và nền móng cho giao thông đường thuỷ, đưòng bộ và đưòng không. - Chức năng sản xuất: Cung cấp m ặt bằng và phông tự nhiên cho sản xuất nông - lâm - ngư nghiệp. - Chức năng giải trí: Cung cấp m ặt bằng, nền móng và phông tự nhiên cho việc giải trí ngoài tròi của con người (trượt tuyết, trượt băng, đua xe, đua ngựa,...). 3 .2 . Môi trường là nơi chứa đựng các nguồn tài nguyên cần ỉhiết cho đời sống và sản xuất của con người Trong lịch sử phát triển, loài người đã trải qua nhiều giai đoạn. Bắt đầu từ khi con người biết làm ruộng cách đây khoảng 1 4 - 1 5 ngàn năm, vào thời kỳ đồ đá giữa cho đến khi phát minh ra máy hơi nước vào th ế kỷ thứ XVIII, đánh dấu sự khởi đầu của cuộc cách mạng khoa học kỹ th u ậ t trong mọi lĩnh vực. Xét về bản chất thì mọi hoạt động của con người để duy trì cuộc sống đều nhằm vào việc khai thác các HST của tự nhiên thông qua lao động cơ bắp, công cụ và trí tuệ (hình 1.2). Trí tuệ Con người \ Vật tư công cụ \ > Tự nhiên (các hệ thống sinh thái) Lao động cơ bắp Hình 1.2. Hệ thống sinh thái của tự nhiên Với sự hỗ trợ của các hệ thông sinh thái, con ngưòi đã lấy từ tự nhiên những nguồn TNTN cần th iết phục vụ cho việc sản xuất ra của cải vật chất nhằm đáp ứng nhu cầu của mình. Rõ ràng, thiên nhiên là nguồn cung cấp mọi nguồn tài nguyên cần thiết (hình 1.3). Nó cung cấp nguồn vật liệu, năng lượng, thông tin (kể cả thông tin di truyền) cần th iết cho hoạt động sinh sông, sản xuất và quản lý của con người. Nhu cầu của con người về các nguồn tài nguyên không ngừng tăng lên cả về số lượng, chất lượng và mức độ phức tạp theo trìn h độ phát triển của xã hội. Hình 1.3. Trái Đất là nơi dự trữ nguồn tài nguyên cho con người Chức năng này của môi trường còn gọi là nhóm chức năng sản xuất tự nhiên, gồm: 14 - Rừng tự nhiên: Có chức năng cung cấp nước, bảo tồn tính đa dạng sinh học (ĐDSH) và độ phì nhiêu của đất, nguồn gỗ củi, dược liệu và cải thiện điều kiện sinh thái. - Các thủy vực: Có chức năng cung cấp nước, dinh dưỡng, nơi vui chơi giải trí và các nguồn hải sản. - Động và thực vật: Cung cấp lưong thực, thực phẩm và các nguồn gen quý hiếm. - Không khí, nhiệt độ, ánh sáng M ặt Tròi: Để chúng ta hít thở, cây côi ra hoa và kết trái. - Các loại quặng, dầu mỏ: Cung cấp năng lượng và nguyên liệu cho các hoạt động sản xuất nông nghiệp,... 3 .3 . Môi trường là nơi chứa đựng các chât p h ế thải do con người tạo ra trong cuộc sống và hoạt động sản xuất Trong quá trình sản xuất và tiêu dùng của cải vật chất, con người luôn thải ra các chất thải vào tự nhiên và chúng quay trở lại môi trường. Tại đây, dưới tác động của các vi sinh vật và các yếu tố môi trường khác chất thải sẽ bị phân huỷ, biến đổi từ phức tạp thành đơn giản và tham gia vào hàng loạt các quá trìn h sinh địa hoá phức tạp. Trong thời kỳ sơ khai, khi dân sô" nhân loại còn ít, chủ yếu do các quá trìn h phân huỷ tự nhiên làm cho chất thải sau một thòi gian biến đổi nhất định lại trở lại trạn g thái nguyên liệu của tự nhiên. Sự gia tăng dân số th ế giới nhanh chóng, quá trình công nghiệp hoá, đô thị hoá làm sô lượng chất thải tăng lên không ngừng dẫn đến chức năng này ở nhiều nơi, nhiều chỗ trở nên quá tải, gây ô nhiễm môi trường. Khả năng tiếp nhận và phân huỷ chất thải trong một khu vực n h ất định được gọi là khả năng đệm (buffer capacity) của khu vực đó. Khi lượng chất thải lớn hơn khả năng đệm, hoặc thành phần chất thải có nhiều chất độc, vi sinh vật gặp nhiều khó khăn trong quá trìn h phân huỷ thì chất lượng môi trường sẽ giảm và môi trường có thể bị ô nhiễm. Có thề phân loại chi tiết chức năng này thành các loại sau: - Chức năng biến đổi lý - hoá học: Pha loãng, phân huỷ hoá học nhờ ánh sáng; hấp thụ; sự tách chiết các vật thải và độc tố. - Chức năng biến đổi sinh hoá: Sự hấp thụ các chất dư thừa; chu trình nitơ và carbon; khử các chất độc bằng con đường sinh hoá. - Chức năng biến đổi sinh học: Khoáng hoá các chất thải hữu cơ, mùn hoá, amôn hoá, n itra t hoá và phản n itra t hoá,... 3 .4 . Chức năng lưu trữ và cung cấp thông tin cho con người Môi trường Trái Đ ất được coi là nơi lưu trữ và cung cấp thông tin cho con ngưòi. Bởi vì, chính môi trường Trái Đất là nơi: 15 - Cung cấp sự ghi chép và lưu trữ lịch sử địa chất, lịch sử tiến hoá của vật chất và sinh vật, lịch sử xuất hiện và phát triển văn hoá của loài người. - Cung cấp các chỉ thị không gian, tạm thời mang tính chất tín hiệu và báo động sốm các hiểm hoạ đôi vối con người và sinh vật sống trên Trái Đ ất như phản ứng sinh lý của cơ thể sống trước khi xảy ra các tai biến tự nhiên và các hiện tượng tai biến tự nhiên, đặc biệt như bão, động đất, núi lửa,.... - Lưu trữ và cung cấp cho con người sự đa dạng các nguồn gen, các loài động và thực vật, các HST tự nhiên và nhân tạo, các vẻ đẹp, cảnh quan có giá trị thẩm mỹ để thưởng ngoạn, tôn giáo và văn hoá khác. IV. PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN TRONG NGHIÊN c ứ u VÀ GIẢI QUYẾT NHỮNG VẤN ĐỂ MÔI TRƯỜNG • Để duy trì chất lượng môi trứờng hay nói đúng hơn là duy trì được cân bằng của tự nhiên, đưa tấ t cả các hoạt động của con người đạt hiệu quả tốt nhất, vừa phát triển kinh tế, vừa hài hoà vối tự nhiên thì việc quy hoạch và quản lý lãnh thổ trên quan điểm sinh thái - môi trưòng là giải pháp hữu hiệu nhất. Theo yêu cầu của con người, các HST tự nhiên được phân thành 4 loại: HST sản xuất; HST bảo vệ; HST đô thị, khu công nghiệp và HST vối các mục đích khác như giải trí, du lịch, khai thác mỏ,... Quy hoạch sinh thái học cũng có nghĩa là sắp xếp và quản lý cân đôi, hài hoà cả 4 loại HST đó (hình 1.4). Hình 1.4. Quan hệ lãnh thổ giữa 4 loại hệ sinh thái Trong quá trình nghiên cứu các vấn đề môi trường chúng ta đang đối m ặt hiện nay, vai trò của KHMT không chỉ dừng lại ở việc xác định các vấn đề, các bức xúc mà phải đê nghị và đánh giá các phương án giải quyết tiềm năng. Việc giải quyết thành công những vấn đề môi trường thường bao gồm 5 bước cơ bản sau: Bước 1. Đánh giá khoa học: Giai đoạn trước tiên tập tru n g vào bất kỳ vấn đề môi trường nào là sự đánh giá khoa học, thu thập thông tin, sô liệu. Các sô" liệu phải được thu thập và các thực nghiệm phải được triển khai để xây dựng mô hình có thể khái quát hoá được tình trạng. Mô hình như vậy cần được sử dụng để đưa ra những dự báo về tiến trìn h tương lai của sự kiện. 16 Bước 2. Phân tích rủi ro: sử dụng các kết quả nghiên cứu khoa học như một công cụ, nếu có thế tiến hành phân tích hiệu ứng tiềm ẩn của những can thiệp. Điều gì sẽ xảy ra nếu hành động được kê tiếp, kể cả những hiệu ứng ngược thì hành động vẫn được xúc tiến. Bước 3. Giáo dục cộng đồng: Khi một sự lựa chọn cụ thể được tiến hành trong sô" hàng loạt các hành động luân phiên thì phải thông tin đến cộng đồng. Nó bao gồm giải thích vấn đề đại diện cho tấ t cả các hành động luân phiên sẵn có, thông báo cụ thế về những chi phí có thể và những kết quả của mỗi sự lựa chọn. Bước 4. H ành động chính sách: Cộng đồng tự bầu ra các đại diện lựa chọn tiên trình h àn h động và thực thi hành động đó. Bước 5. Hoàn thiện: Kết quả của bất kỳ hoạt động nào phải được quan trắc một cách cẩn th ận và xem xét cả hai khía cạnh: Liệu vấn đề môi trường đã được giải quyết chưa? và điều cơ bản hơn là đánh giá và hoàn thiện việc lượng giá ban đầu và tiến hành mô hình hoá vấn đề. V. N H Ử N G TH Á C H TH Ứ C VỂ M ÔI T R Ư Ờ N G T R Ê N THẺ' G IỚ I 5 .1 . Tình hình chung Hiện nay, nhiều vấn đê môi trường đang diễn ra rấ t phức tạp ở tấ t cả các quốc gia trên thê giới. Báo cáo tổng quan môi trường toàn cầu năm 2000 của Chương trình môi trường Liên hợp quốc (UNEP) viết tắ t là "GEO - 2000" là một sản phẩm của hơn 850 học giả trên khắp th ế giới, trên 30 cơ quan môi trường và các tô chức khác của Liên hợp quốc (LHQ) cùng phối hợp tham gia biên soạn. Đây là một báo cáo đánh giá tổng hợp về môi trường Toàn cầu khi bưốc sang một thiên niên kỷ mối. GEO - 2000 đã tống kết những gì chúng ta đã đạt được với tư cách là những người sử dụng và gìn giữ các hàng hoá và dịch vụ môi trường trong th ế kỷ XX và những khó khăn khi loài ngươi bước vào th ế kỷ XXI. Báo cáo đã khẳng định: T hứ nhât: Các HST và sinh thái nhân văn toàn cầu bị đe doạ bởi sự mất cân bằng sâu sắc trong năng suất và trong phân bô hàng hoá và dịch vụ. Một tỷ lệ đáng kế nhân loại hiện nay vẫn đang sống trong sự nghèo khó và xu hướng được dự báo là sự khác biệt sẽ ngày càng tăng giữa những ngưòi th u được lợi ích từ sự p h át triển kinh tế - công nghệ và những người không bền vững theo hai thái cực: Sự phồn thịnh và sự cùng cực đang đe doạ sự ổn định của toàn bộ hệ thống nhân văn và cùng với nó là môi trường toàn cầu. T hứ hai: Thế giới hiện đang ngày càng biến đổi, trong đó sự phôi hợp quản lý môi trưòng ở quy mô quốc tê luôn bị tụ t hậu so vối sự phát triển KT - XH. Những th à n h quả về môi trường th u được nhò công nghệ và những chính sách mới đang không theo kịp nhịp độ, quy mô gia tăng dân số và phát triển kinh tế. T hứ ba: Khoảng 71% với 361 triệukm 2 bề m ặt Trái Đất được bao phủ bởi m ặt nước. Vì vậy, đã có nhà khoa học đề nghị thay vì gọi Trái Đ ất bằng "Trái Nước". h/Vi f ; O C t A w C G : A Tu \ G j À M !i iO N G ỉ!:\ Ti -1'J í)Mn.* n m o c Q i • 1 I Tuy nhiên, trong số" đó chỉ có 2,5% là nưốc ngọt và chủ yếu lại ở dạng băng ở hai cực Bắc, Nam và trên các núi cao; lượng nước ngọt con người có thể sử dụng cho sản xuất và đời sống chỉ khoảng 0,26%. Do đó, nước ngọt càng trở nên khan hiếm và dự báo sẽ nảy sinh những xung đột về nguồn nước trong thê kỷ XXI (khung 1.1). Khung 1.1. Những xung đột liên quan tới nguồn nưởc Cuộc hội thảo ở Caen (năm 1999) về Thông điệp hoà bình với tên gọi đầy ý nghĩa "cuộc chiến tranh về nước liệu có xảy ra không?” đã một lần nữa cho thấy nước là một trong những nguyên nhân chủ yếu gây ra các xung đột hiện nay. Vấn đề sử dụng nước trong các khu vực mà sự phát triển kinh tế và xã hội hoàn toàn phụ thuộc vào nguồn tài nguyên nhỏ nhoi nhưng lại bị khai thác quá mức đã trở nên hết sức căng thắng, và nước đã trở thành vũ khí chiến lược vô cùng quan trọng, là mục tiêu tranh giành gitte các quốc gia ở thượng lưu và hạ lưu sông. Tất nhiên, cuộc thảo luận sẽ không bao giờ khép lại được giữa nhũfrig người coi nước là nguồn gốc của các xung đột, và những người vốn coi trọng “ngoại giao nước’’, coi đây là một công cụ ngoại giao tuyệt vời đế giải quyết xung đột và tranh chấp. Dù theo quan điểm này hay quan điểm khác thì thực tế vẫn chỉ là một: nước là trung tâm của các cuộc xung đột, trở thành một vũ khí đáng sợ, là một trong những thách thức đối với an ninh quốc gia và là con đường bắt buộc để phát triển. Nguồn: Roche, R., 2 0 0 1 . Vấn đề nước th ế kỷ XXI. Ngày 31/03/2005, tức là sau 5 năm GEO-2000, tại Luân Đôn, một báo cáo nghiên cứu được thực hiện bởi 1.360 nhà khoa học của 95 quốc gia đã công bố với những cảnh báo hết sức nghiêm túc rằng 2/3 tài nguyên thiên nhiên (TNTN) có ảnh hưởng tích cực tới cuộc sống của con người đã và đang bị huỷ hoại. Các tác giả gọi hiện thực này là "một cảnh báo khắc nghiệt" đối với toàn thê giới. Nghiên cứu khẳng định rằng, hành động của con người đang tạo ra sức ép lớn đối vối cơ cấu tự nhiên của Trái Đất và do vậy có thể làm giảm khả năng duy trì sinh tồn của các hệ thống trong tương lai. Những con số cụ thể được nêu trong báo cáo là: - Vì nhu cầu của con ngưòi về thức ăn, nước sạch, gỗ, vật liệu vànhiên liệu, nhiều vùng đã bị khai thác quá mức cho phép. - Nguồn nước sạch đã giảm đáng kể trong vòng 40 năm trở lại đây. Con ngưòi hiện đang sử dụng 40 - 50% lượng nước sạch. - ít n h ất 1/4 nguồn cá đã được khai thác một cách vội vàng. Do vậy, ở một số khu vực, lượng đánh bắt cá hiện chỉ còn ở mức dưới 1% so với trước đây. - Từ năm 1980, khoảng 35% thực vật đã bị biến mất, 20% dải san hô ngầm của th ế giới đã bị phá huỷ và khoảng 20% khác đang bị đe doạ. - Nạn phá rừng và những thay đổi khác có thể làm tăng bệnh sốt rét, dịch tả, mỏ đường cho những bệnh mới nguy hiểm xuất hiện mà từ trưốc đến nay chưa được biết đến. 5 .2 . Những vấn đề môi trường chính trên th ế giói 5.2.1. Sự vận động tầm xa của các ch ất gây ô nhiếm 18 Mỗi ngày mỗi người trung bình thở 23.000 lần, hít vào khoảng 2.000 lít không khí. Không khí sạch cần cho sự sống của con người và hầu hết các sinh vật, nhưng do các nguyên nhân tự nhiên và nhân sinh, không khí đã bị ô nhiễm ở nơi này hoặc nơi khác và theo gió, theo mưa khuếch tán đi xa. Chất gây ô nhiễm không khí có nguồn gôc khác nhau, tự nhiên và nhân sinh chứa các khí như SOx, c o , C 0 2 do núi lửa phun ra; NOx, bụi do cháy rừng tự nhiên, bụi từ đất, bụi muôi từ đại dương, khí m êtan (CH,,) từ các đầm lầy, cánh đồng lúa. Theo tính toán, lượng khí nhà kính trên toàn cầu quy ra C 0 2 được minh hoạ ở bảng 1.2. Bảng 1.2. Lượng khí nhà kính phát thải trên toàn cẩu quy ra C 02 Nguồn Tỷ tấn % so với tổng phát thải Ngành năng lượng (tiêu dùng nhiên liệu hoá thạch: than đá, dầu, khí trong công nghiệp, giao thông vặn tải, sinh hoạt,...) 25,6 61 Nõng nghiệp 5,6 14 Thay dổi trong sử dụng đất (chủ yếu do phá rừng) 7,6 18 Các nguổn khác như núi lửa,... 7,9 7 N guồn: u ỷ ban liên Chính phủ về biến đổi khí hậu của LHQ (IPCC), 2006. Tất cả các chất này chủ yếu sinh ra từ những nước công nghiệp phát triển phát tán vào không khí qua đưòng bốc hơi và đốt cháy, trong đó, đốt cháy là nguyên nhân chính tạo ra các khí độc và bụi. Nhiên liệu được đốt thường là các hydrocarbon, nếu cháy hết sẽ thải ra C 0 2; nếu cháy không hết sẽ thải ra c o , các hydrocarbon, bụi và rấ t nhiều khí khác và đây cũng là nguyên nhân cơ bản làm biến đối khí hậu Trái Đất. 5.2.2. Sự suy giảm tầng ôzôn Tầng ôzôn (0;j) có vai trò bảo vệ, chặn đứng các tia sóng ngắn. Bức xạ tia sóng ngắn như tia cực tím, có nhiều tác động mang tính chất phá huỷ đối vói con ngưòi, động vật và thực vật cũng như các loại vật liệu khác. Tầng ôzôn hiện đang suy thoái. Lỗ thủng tầng ôzôn ở Nam Cực hiện nay rộng đến 20 triệu km 2, gây ra nhiều tác động tới sinh th ái và sức khoẻ con người. Ví dụ, mức cạn kiệt tầng ôzôn là 10% thì mức bức xạ tia cực tím gây phá huỷ tăng 20%. Bức xạ tia cực tím có thế gây huỷ hoại mắt, làm đục thuỷ tinh thể và phá hoại võng mạc, gây ung thư da, làm tăng các bệnh về đưòng hô hấp (hình 1.5). Đồng thòi, bức xạ tia cực tím tăng lên được coi là nguyên nhân làm suy yếu hệ miễn dịch của con người và động vật, đe doạ đời sống của động và thực vật nổi trong môi trường nưỏc sống nhờ quá trình chuyển hoá năng lượng qua quang hợp đê tạo ra thức ăn trong môi trường thuỷ sinh. Ozôn là loại khí hiếm trong không khí, nằm trong tầng bình lưu khí quyển gần bề m ặt Trái Đất và tập trung thành một lốp dày ở độ cao từ 16 - 40km phụ thuộc vào vĩ độ. Các phương tiện giao thông đường bộ có động cơ thải ra khoảng 19