Tài liệu Mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------------------- LÊ THỊ HẢI LÝ MỐI QUAN HỆ GIỮA VĂN HÓA DU LỊCH VÀ DU LỊCH VĂN HÓA - NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN Chuyên ngành: Du lịch (Chương trình đào tạo thí điểm) LUẬN VĂN THẠC SĨ DU LỊCH Người hướng dẫn khoa học: GS. TS Lê Chí Quế Hà nội-2015 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU.....................................................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài...........................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu................................................................1 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.................................................................2 4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề............................................................................2 5. Phương pháp nghiên cứu...............................................................................7 6. Bố cục của đề tài...........................................................................................7 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VĂN HÓA DU LỊCH VÀ DU LỊCH VĂN HÓA......................................................................................8 1.1. Một số vấn đề chung về văn hóa du lịch và du lịch văn hóa.....................8 1.1.1. Du lịch.....................................................................................................8 1.1.1.1. Khái niệm.............................................................................................8 1.1.1.2. Phân loại du lịch.................................................................................10 1.1.2. Văn hóa.................................................................................................12 1.1.2.1.Khái niệm............................................................................................12 1.1.2.2. Phân loại văn hóa...............................................................................15 1.1.3. Du lịch văn hóa.....................................................................................17 1.1.3.1. Khái niệm...........................................................................................17 1.1.3.2. Tài nguyên du lịch văn hóa................................................................20 1.1.3.3. Dịch vụ du lịch văn hóa..................................................................... 21 1.1.3.4. Mục tiêu và nhiệm vụ của du lịch văn hoá........................................ 21 1.1.4. Văn hóa du lịch.....................................................................................23 1.1.4.1.Khái niệm............................................................................................23 1.1.4.2. Thành tố tạo dựng văn hoá du lịch.....................................................29 1.1.4.3. Những yếu tố khác.............................................................................34 1.1.4.4. Những biểu hiện văn hoá du lịch....................................................... 36 1.2. Mối quan hệ giữa Văn hóa du lịch và du lịch văn hóa.............................41 1.2.1. Bảo vệ tài nguyên du lịch văn hóa........................................................41 1.2.2. Nâng cao hình ảnh điểm đến.................................................................43 1.2.3. Đáp ứng nhu cầu đa dạng của du khách................................................44 1.2.4. Tạo môi trường du lịch văn minh......................................................... 46 Tiểu kết chương 1........................................................................................... 47 Chương 2. THỰC TIỄN VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA VĂN HÓA DU LỊCH VÀ DU LỊCH VĂN HÓA..................................................................49 2.1. Giới thiệu khái quát về địa bàn nghiên cứu............................................. 49 2.1.1. Tổng quan về khu di tích lịch sử - văn hóa Kim Liên..........................49 2.1.2.Tiềm năng du lịch văn hoá của Khu di tích........................................... 50 2.1.2.1. Các di tích lịch sử Cách mạng........................................................... 50 2.1.2.2. Các trò chơi, biểu diễn nghệ thuật, âm nhạc......................................51 2.1.2.3.Các lễ hội............................................................................................ 51 2.1.2.4.Ngành nghề truyền thống....................................................................52 2.1.2.5.Món ăn dân tộc....................................................................................52 2.2. Những biểu hiện mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa tại khu di tích lịch sử - văn hóa Kim Liên........................................................... 53 2.2.1. Giữ gìn tính nguyên gốc và bảo vệ giá trị văn hóa của tài nguyên du lịch văn hóa.....................................................................................................53 2.2.1.1. Quê nội Làng Sen...............................................................................55 2.2.1.2. Quê Ngoại - Hoàng Trù..................................................................... 57 2.2.1.3. Mộ Bà Hoàng Thị Loan.....................................................................58 2.2.2. Tạo dựng thương hiệu hình ảnh điểm đến............................................ 61 2.2.3. Tăng khả năng đáp ứng nhu cầu đa dạng của du khách........................65 2.2.4. Tạo môi trường du lịch văn minh......................................................... 70 Tiểu kết chương 2........................................................................................... 75 Chương 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG MỐI QUAN HỆ GIỮA VĂN HÓA DU LỊCH VÀ DU LỊCH VĂN HÓA............................78 3.1. Định hướng các cấp về vấn đề này.......................................................... 78 3.2. Một số giải pháp.......................................................................................81 3.2.1. Xây dựng hệ thống pháp lý tạo sự gắn kết đối với hai vấn đề này.......81 3.2.2. Xây dựng môi trường văn hóa du lịch trong du lịch văn hóa...............82 3.2.3. Bảo vệ tôn tạo và phát huy di sản văn hóa trong hoạt động du lịch văn hóa...................................................................................................................85 3.2.4.Tuyên truyền giáo dục cho các đối tượng tham gia du lịch...................88 3.2.5. Xây dựng một khu ẩm thực...................................................................91 3.2.6. Nâng cao vai trò quản lý nhà nước đối với việc khai thác các giá trị văn hóa đặc trưng cho phát triển du lịch văn hóa.................................................. 94 Tiểu kết chương 3........................................................................................... 96 KẾT LUẬN....................................................................................................97 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 100 PHỤ LỤC.....................................................................................................104 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN KHXH KHXHVN : : Khoa học Xã hội Khoa học Xã hội Việt Nam KHXH&NV : Khoa học Xã hội và Nhân văn KHKT : Khoa học Kỹ thuật KH&CN : Khoa học và Công nghệ Nxb : Nhà xuất bản NN&PTNT : Nông nghiệp và phát triển nông thôn UBND : Ủy ban nhân dân HĐND : Hội đồng nhân dân GS : Giáo sư PGS : Phó giáo sư PGS.TSKH : Phó giáo sư, Tiến sỹ khoa học TP.HCM : Thành phố Hồ Chí Minh Ts : Tiến sỹ VHTT : Văn hóa Thông tin VHDG : Văn hóa dân gian VHNT : Văn hóa Nghệ thuật VH-TT&DL : Văn hóa - Thể thao và Du lịch MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngày nay du lịch đã trở thành một hoạt động tinh thần quan trọng không thể thiếu trong cuốc sống của con người. Chính vì vậy, lực lượng lao động tham gia vào hoạt động du lịch ngày càng lớn. Nhiều trường Đại học, cao đẳng cũng như trung cấp chuyên nghiệp trong cả nước đã, đang đào tạo và cung cấp nguồn lao động ngành du lịch để đáp ứng nhu cầu lao động ngày càng cao của xã hội. Trong chương trình đào tạo hiện nay ở các trường Đại học, Cao đẳng hay trung cấp chuyên nghiệp chưa có nội dung rõ ràng về văn hóa du lịch và du lịch văn hóa. Trong một số giáo trình, sách tham khảo cũng như trên tạp chí du lịch có chỗ tuy đã có sự phân biệt nhưng chưa rõ ràng; có chỗ chưa đưa ra được sự phân biệt giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa. Trong thực tiễn hoạt động du lịch ở các điểm du lịch gần như ta chưa thấy được sự gắn kết của mối quan hệ này nhằm tạo sự phát triển bền vững. Với cương vị là một học viên cao học khóa 7 chuyên ngành Du lịch học - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, hiện lại đang tham gia công tác giảng dạy tại Trường Đại học Vinh. Vì vậy, tôi thấy việc nghiên cứu “Mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” là vấn đề cấp thiết. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Nghiên cứu mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa trên bình diện lý thuyết và thực tiễn. Trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp nhằm tạo dựng sự gắn kết mối quan hệ này góp phần xây dựng hình ảnh điểm đến cho điểm du lịch được lựa chọn nghiên cứu nói riêng và phát triển bền vững du lịch Việt Nam nói chung. 1 Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu về khái niệm văn hóa du lịch, các cấu trúc, thành tố hình thành nên văn hóa du lịch, khái niệm về du lịch văn hóa, mục tiêu nhiệm vụ của du lịch văn hóa. - Nhận diện mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa - Nghiên cứu thực tiễn biểu hiện của mối quan hệ này - Đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa, góp phần vào sự phát triển bền vững cho du lịch. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của luận văn là mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa. - Phạm vi nghiên cứu Trong đề tài này tôi tập trung thực hiện nghiên cứu trường hợp Khu di tích Kim Liên, Nam Đàn, Nghệ An. 4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Du lịch Văn hóa Từ trước đến nay, vấn đề về Du lịch văn hóa đã được nhiều tác giả nghiên cứu. Đã có nhiều công trình cũng như giáo trình được công bố. Du lịch văn hóa là một loại hình du lịch. Dựa trên nguồn tiềm năng có sẵn, du lịch văn hóa là một trong ba loại hình du lịch (du lịch văn hóa, du lịch sinh thái, du lịch biển đảo) được Quốc gia ưu tiên phát triển. Trong chiến lược phát triển du lịch Việt Nam 2010 - 2020, tầm nhìn đến năm 2030, đây vẫn là một loại hình du lịch được chú trọng phát triển. Ở mỗi vùng, mỗi địa phương, cũng đã có nhiều tác giả nghiên cứu và đánh giá về hoạt động du lịch văn hóa của địa phương mình: - Nguyễn Phạm Hùng, Đề tài khoa học trọng điểm nhóm A, Nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa vùng Đồng bằng Sông Hồng, 2013. 2 - Học viên Cao học Lê Thị Lan Hương, chuyên ngành Du lịch học - Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, với đề tài “Tìm hiểu việc khai thác tài nguyên văn hóa của tỉnh Nghệ An phục vụ hoạt động du lịch”. - Học viên cao học Trần Thị thu Thủy, chuyên ngành Du lịch học - Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, với đề tài “nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa Bình Định”,2010. - Sinh viên Đinh Thị Kim Thùy, chuyên ngành Văn hóa du lịch - Đại học Dân lập Hải Phòng, với đề tài “xây dựng một số tuyến du lịch văn hóa huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng”, 2010. Ngoài ra, còn có một số công trình nghiên cứu nội dung cơ sở lý luận về Du lịch văn hóa: - Trần Thúy Anh 2011, Du lịch văn hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn, NXB giáo dục Việt Nam. - Trần Thúy Anh (2011), Khai thác di sản văn hóa phục vụ phát triển du lịch ở Việt Nam, Tạp chí Du lịch Việt Nam, số 12. - Trần Thúy Anh (2009), Tăng cường gắn kết giữa văn hóa với du lịch, Tạp chí Du lịch Việt Nam, số 8. - Nguyễn Phạm Hùng (1998), Tượng đài Hà Nội và du lịch văn hóa, Tạp chí Du lịch Việt Nam, số 8. - Đào Duy Tuấn (2009), Lễ hội và vấn đề phát triển du lịch văn hóa ở Việt Nam, Tạp chí du lịch Việt Nam số 3. Văn hóa du lịch Văn hóa đã và đang xuất hiện trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Chưa nói đến văn hóa trong hoạt động du lịch mà chúng ta thấy yếu tố văn hóa có mặt mọi lúc, mọi nơi. Điều đó chứng tỏ văn hóa có vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống xã hội loài người. Không ít bút giấy đã nói đến vấn đề này. Văn hóa là mục tiêu của sự phát triển bởi lẽ, văn hóa do con người sáng tạo ra, chi phối toàn bộ hoạt động của con người, là hoạt động sản xuất nhằm 3 cung cấp năng lượng tinh thần cho con người, làm cho con người ngày càng hoàn thiện. Văn hóa là động lực của sự phát triển, bởi lẽ mọi sự phát triển đều do con người quyết định chi phối. Văn hóa khơi dậy và nhân lên mọi tiềm năng sáng tạo của con người, huy động sức mạnh nội sinh to lớn trong con người đóng góp vào sự phát triển xã hội. Văn hóa là hệ điều tiết của sự phát triển. Bởi lẽ, văn hóa phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của các nhân tố khách quan và chủ quan, của các điều kiện bên trong và bên ngoài, bảo đảm cho sự phát triển được hài hòa, cân đối, lâu bền. Trong nền kinh tế thị trường, một mặt văn hóa dựa vào chuẩn mực của nó là chân, thiện, mỹ (cái đúng, cái tốt, cái đẹp) để hướng dẫn và thúc đẩy người lao động không ngừng phát huy sáng kiến, cải tiến kỹ thuật, nâng cao tay nghề, sản xuất hàng hóa với số lượng ngày càng nhiều với chất lượng ngày càng cao, đáp ứng nhu cầu không ngừng tăng lên của xã hội; mặt khác, văn hóa sử dụng sức mạnh của các giá trị truyền thống, của đạo lý, dân tộc để hạn chế xu hướng sùng bái hàng hóa, sùng bái tiền tệ, nghĩa là hạn chế xu hướng tiêu cực của hàng hóa và đồng tiền “xuất hiện với tính cách là lực lượng có khả năng xuyên tạc bản chất con người, cũng như những mối liên hệ khác”. Hạn chế những tiêu cực này chỉ có thể là văn hóa và chủ yếu bằng văn hóa. Vì sự phát triển bền vững, văn hóa phê phán lối sống thực dụng, chụp giật, chạy theo ham muốn quá mức của “xã hội tiêu thụ”, dẫn đến chỗ làm cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường sinh thái. Như vậy, văn hóa đã góp phần quan trọng vào vấn đề bảo vệ môi trường và sự phát triển bền vững... Điều này giải thích vì sao văn hóa bao trùm tất cả các phương diện của hoạt động xã hội. Nào là văn hóa đô thị và văn hóa nông thôn; Văn hóa ứng xử và văn hóa giao tiếp; hay văn hóa doanh nghiệp, văn hóa trường học, văn hóa bệnh viện (sách của tác giả Trần Đình Thêm, NXB Thanh niên)…Chắc 4 hẳn cụm từ Văn hóa nông thôn không còn xa lạ với tất cả chúng ta. Đó là sinh hoạt văn hóa mang đậm nét dấu ấn, phong vị văn hóa văn minh nông nghiệp trồng lúa nước với cơ cấu tổ chức xã hội thôn làng tương đối khép kín, nay có điều kiện xây dựng một cách chắc chắn và đủ đầy hơn về cơ sở vật chất kỹ thuật; là sự bền vững phong phú, đa dạng của các hoạt động văn hóa dân gian thôn làng kết hợp với sự gia tăng ngày càng nhiều hình thức sinh hoạt và hưởng thụ văn hóa hiện đại, tạo điều kiện cho người dân sáng tạo và hưởng thụ văn hóa nhiều hơn, cao hơn; là dân trí ngày càng được nâng cao bởi sự phát triển kinh tế hộ, kinh tế làng, khiến mức sống của người dân tăng lên khá ổn định, tạo điều kiện gia tăng khả năng học tập, dịch chuyển, giao tiếp dưới nhiều hình thức; là ý chí vươn lên của người nông dân trong tất cả các lĩnh vực học tập vốn có truyền thống từ xưa (với lệ khuyến học); là rất nhiều nét đẹp trong giao tiếp, ứng xử, thực hành văn hóa của người nông dân… Với hành trang văn hóa ấy người nông dân đang tự nâng mình để xây dựng nông thôn mới theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, ngày càng giàu đẹp, công bằng, văn minh, có cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất phù hợp, kết cấu hạ tầng kinh tế xã hội phát triển ngày càng hiện đại, có mặt bằng dân trí và văn hóa cao. Hay điều mà các doanh nghiệp trên thế giới nói chung và trong nước nói riêng đó chính là vấn đề văn hóa doanh nghiệp. Văn hóa doanh nghiệp là toàn bộ các giá trị văn hóa được xây dựng trong suốt quá trình tồn tại và phát triển của doanh nghiệp, chi phối tình cảm, nếp suy nghĩ và hành vi của mọi thành viên của doanh nghiệp; tạo nên sự khác biệt giữa các doanh nghiệp và được coi là truyền thống riêng của mỗi doanh nghiệp. Lớp bề mặt của yếu tố doanh nghiệp biểu hiện hữu hình như: trang phục làm việc, môi trường làm việc, lợi ích, khen thưởng, đối thoại, cấu trúc tổ chức, các mối quan hệ…phần lõi biểu hiện vô hình của văn hóa doanh nghiệp đó chính là các giá trị, các quy tắc vô hình, thái độ, niềm tin, tâm trạng và cảm xúc, gia đình… Văn hóa nông thôn hay văn hóa doanh nghiệp, dù là trong môi trường 5 nào, hoạt động nào thì văn hóa cũng được coi là cái gốc, là hạt nhân làm nền tảng cho người ta soi vào đó. Nói đến vấn đề văn hóa du lịch tức là nói đến các thuộc tính văn hóa được thể hiện ra trong ba thành tố tạo dựng trong hoạt động du lịch: Khách thể du lịch, chủ thể du lịch và môi giới hay là yếu tố trung gian kết nối chủ thể du lịch với khách thể du lịch. Các công trình phản ánh Các hiện tượng trong du lịch có liên quan đến văn hóa đã từng được biết đến như: - Lê Huy bá (2006), Du lịch sinh thái, NXB khoa học và kỹ thuật. - Nguyễn Đình Hòe (2002), Du lịch bền vững, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. - Phạm Trung Lương (2002), Du lịch sinh thái, NXB giáo dục. - Phan Huy Suy, Vài suy nghĩ về phát triển du lịch bền vững. Ngoài ra còn có các bài báo có liên quan đến nội dung này viết về du lịch địa phương như: phát triển du lịch bền vững Nha Trang - Khánh Hòa (Hội thảo cùng tên cũng diễn ra tại địa phương này năm 2005); hay phát triển du lịch bền vững Phong Nha - Kẽ Bàng; quản lý bền vững tài nguyên thiên nhiên - hướng phát triển du lịch bền vững tại tỉnh Kiên Giang và cụ thể cho khu vực Hà Tiên - Đông Hà...Tất cả những giáo trình, tài liệu tham khảo hay các bài báo, hội thảo trên đều thể hiện yếu tố văn hóa trong nhân tố trung gian kết nối giữa khách thể du lịch và chủ thể du lịch. Nội dung nhấn mạnh ý thức trong khai thác tài nguyên du lịch, nâng cao trách nhiệm bảo vệ môi trường, xây dựng kế hoạch quy hoạch xây dựng, quản lý sức chứa du lịch, đào tạo nguồn nhân lực có chuyên môn nghiệp vụ cao...Đó chính là văn hóa du lịch được thể hiện trong nhân tố thứ ba tạo nên du lịch - Nhân tố trung gian du lịch. Đây là một nội dung thể hiện văn hóa du lịch của yếu tố trung gian kết nối chủ thể du lịch với khách thể du lịch. Văn hóa du lịch về mặt lý luận đã được các tác giả nghiên cứu qua một số tài liệu hoặc giáo trình hay bài báo như: 6 - Trần Diễm Thúy, văn hóa du lịch, NXB văn hóa - thông tin. - Trần Thúy Anh 2011, Du lịch văn hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn, NXB giáo dục Việt Nam. - Bùi Thanh Thủy (2009), Nội hàm văn hóa du lịch, Tạp chí Du lịch, số 12. - Nguyễn Văn Bốn (2012), Văn hóa du lịch Việt Nam, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật số 335. Mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa Có nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa du lịch và du lịch văn hóa, tuy nhiên mối quan hệ giữa hai phạm trù này thì vẫn còn rất ít tác giả nghiên cứu. Hiện chưa có một công trình nghiên cứu nào chính thống và đầy đủ về vấn đề này. 5. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành đề tài, luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu như sau: - Phương pháp thu thập, tổng hợp và xử lý tư liệu - Phương pháp khảo sát thực địa - Phương pháp thống kê, so sánh, đối chiếu - Phương pháp điều tra xã hội học 6. Bố cục của đề tài Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm 3 chương Chương 1. Những vấn đề lý luận về văn hóa du lịch và du lịch văn hóa Chương 2. Thực tiễn về mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa Chương 3. Một số giải pháp nhằm tăng cường mối quan hệ giữa văn hóa du lịch và du lịch văn hóa để tạo sự phát triển bền vững trong du lịch 7 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VĂN HÓA DU LỊCH VÀ DU LỊCH VĂN HÓA 1.1. Một số vấn đề chung về văn hóa du lịch và du lịch văn hóa 1.1.1. Du lịch 1.1.1.1. Khái niệm Du lịch là một khái niệm có tính lịch sử, xã hội cụ thể vì vậy có rất nhiều quan niệm khác nhau về nó. Nội hàm của khái niệm du lịch luôn thay đổi cho phù hợp với thực tiễn của hoạt động này. Trước đây, nói tới du lịch là người ta nói tới những hoạt động của con người được quy định bởi những giới hạn cụ thể về không gian và thời gian. Cùng với sự phát triển của xã hội, du lịch phát triển từ hiện tượng có tính đơn lẻ của một bộ phận nhỏ dân cư thành hiện tượng có tính phổ biến và ngày càng có vai trò quan trọng trong đời sống của mọi tầng lớp trong xã hội. Lúc đầu, người đi du lịch thường thường tự thỏa mãn các nhu cầu trong chuyến đi của mình. Về sau, các nhu cầu đi lại, ăn ở, giải trí... của khách du lịch đã trở thành một cơ hội kinh doanh và du lịch lúc này được quan niệm là một hoạt động kinh tế nhằm thỏa mãn các nhu cầu của du khách. Một ngành kinh tế được hình thành nhằm đáp ứng các nhu cầu của con người trong chuyến đi rời khỏi nơi cư trú thường xuyên - đó là ngành du lịch. Ở Việt Nam cũng đã có nhiều cách hiểu khác nhau về du lịch. Luật Du lịch 2005 cho rằng: “Du lịch là các hoạt động có liên quan đến chuyến đi của con người ngoài nơi cư trú thường xuyên của mình nhằm đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu, giải trí, nghỉ dưỡng trong một khoảng thời gian nhất định”. Định nghĩa này có tính luật định, là căn cứ để điều chỉnh nhận thức và hành vi của mọi người trong xã hội về du lịch. Về cơ bản, nó phù hợp với 8 nhận thức và hành vi hiện hành của xã hội mang tính phổ thông, phổ biến, phổ cập. Cũng với cách tiếp cận như trên, Trần Đức Thanh trong “Nhập môn khoa học du lịch” đưa ra cách định nghĩa về du lịch gồm hai phần: 1. Sự di chuyển và lưu trú qua đêm tạm thời trong thời gian rảnh rỗi của cá nhân hay tập thể ngoài nơi cư trú nhằm mục đích phục hồi sức khỏe, nâng cao tại chổ nhận thức về thế giới xung quanh, có hoặc không kèm theo việc tiêu thụ một số giá trị tự nhiên, kinh tế, văn hóa và dịch vụ do các cơ sở chuyên nghiệp cung ứng. 2. Một lĩnh vực kinh doanh các dịch vụ nhằm thỏa mãn nhu cầu nảy sinh trong quá trình di chuyển và lưu trú qua đêm tạm thời trong thời gian rảnh rỗi của cá nhân hay tập thể ngoài nơi cư trú nhằm mục đích phục hồi sức khỏe, nâng cao tại chổ nhận thức về thế giới xung quanh [42,Tr. 14]. Tuy nhiên mới đây nhất trong Đề tài khoa học trọng điểm nhóm A về “Nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa vùng Đồng Bằng Sông Hồng” của PGS.TS Nguyễn Phạm Hùng lại đưa ra một cách nhìn khác và mới về Khái niệm du lịch:”Du lịch là những hoạt động (chuyến đi) đa dạng của con người rời khỏi nơi cư trú của mình trong một khoảng không gian và thời gian nhất định, nhằm thưởng thức, trải nghiệm, khám phá những điều mới lạ và khác lạ về tự nhiên và văn hóa, để làm phong phú thêm đời sống tâm hồn của mình” [14, Tr. 31]. Ở đây tác giả nhấn mạnh CÁI LẠ, YẾU TỐ LẠ trong du lịch. Nói tới du lịch là nói tới khả năng cung ứng du lịch, đó là cung ứng tài nguyên, sản phẩm du lịch, hay dịch vụ du lịch. Dù là tài nguyên, sản phẩm hay dịch vụ du lịch, thì cũng đều phải đáp ứng yêu cầu “mới lạ” và “khác lạ” so với những gì mà con người thường hưởng thụ, được cung ứng hàng ngày. 9 Nhìn chung những khái niệm trên về du lịch không mâu thuẫn nhau nhưng mỗi một khái niệm nhấn mạnh một khía cạnh riêng từ các góc nhìn khác nhau. Tất cả các khái niệm đều cho rằng du lịch là hoạt động di chuyển khỏi nơi cư trú thường xuyên của con người. Với khái niệm Du lịch của Trần Đức Thanh, nhìn nhận Du lịch vừa là một ngành kinh tế đem lại lợi nhuận, nó vừa là một hoạt động xã hội nhằm nâng cao sức khỏe, nhận thức cho người đi du lịch. Khái niệm Du lịch trong Luật Du lịch, xem du lịch là một hoạt động xã hội với mục đích nâng cao sức khoe, tham quan tìm hiểu và nghỉ dưỡng của khách du lịch. Cách hiểu du lịch của PGS.TS Nguyễn Phạm Hùng, du lịch cũng là hoạt động nhằm mục đích thưởng thức, trải nghiệm, khám phá nhưng ở khái niệm này tác giả nhấn mạnh TÍNH LẠ, TÍNH MỚI ở nơi khách đến. 1.1.1.2. Phân loại du lịch Theo Trần Đức Thanh trong “Nhập môn khoa học du lịch”, hiện nay đa số các chuyên gia về du lịch Việt Nam phân chia các loại hình du lịch theo các tiêu chí cơ bản dưới đây: Phân loại theo tài nguyên môi trường Tùy vào môi trường tài nguyên mà hoạt động du lịch được chia thành hai nhóm lớn là du lịch văn hóa và du lịch thiên nhiên. Người ta gọi là du lịch văn hóa khi hoạt động du lịch diễn ra chủ yếu trong môi trường nhân văn, hoặc hoạt động du lịch đó tập trung khai thác tài nguyên du lịch nhân văn. Du lịch thiên nhiên được coi là loại hình hoạt động du lịch đưa du khách về những nơi có điều kiện, môi trường tự nhiên trong lành, cảnh quan tự nhiên hấp dẫn... nhằm thỏa mãn nhu cầu đặc trưng là về với thiên nhiên của con người. Du lịch biển, du lịch núi, du lịch nông thôn... là những loại hình du lịch tiêu biểu thuộc du lịch tự nhiên. 10 Phân loại theo mục đích chuyến đi Mục đích chuyến đi là động lực thúc đẩy hoạt động nhằm thỏa mãn nhu cầu du lịch của con người. Do đó, cách phân loại này còn được gọi là căn cứ vào động cơ hoặc căn cứ vào nhu cầu. Chuyến đi của con người có thể có mục đích thuần túy du lịch, tức là chỉ nhằm nghỉ ngơi, giải trí, nâng cao nhận thức tại chổ về thế giới xung quanh. Ngoài các chuyến đi như vậy, có nhiều cuộc hành trình vì các lý do khác nhau như học tập, công tác, hội nghị, tôn giáo... Trong các chuyến đi này không ít người đã sử dụng các dịch vụ du lịch như lưu trú, ăn uống tại khách sạn, nhà nghỉ... Cũng không ít người nhân chuyến đi đó đã tranh thủ thời gian rỗi có được để tham quan, nghỉ ngơi nhằm thẩm nhận tại chỗ những giá trị của thiên nhiên., đời sống văn hóa tại nơi đến. Những lúc đó có thể coi họ đang thực hiện một chuyến du lịch kết hợp trong chuyến đi của mình. Phân loại theo lãnh thổ hoạt động Các học giả người Mỹ Mc Intosh và Goelder đã sử dụng tiêu chí này để phân loại như sau: Du lịch quốc tế (International Tourism) liên quan đến chuyến đi vượt ra ngoài phạm vi lãnh thổ (biên giới) quốc gia của khách du lịch. Du lịch quốc tế đến (đón khách) là chuyến đi của người nước ngoài đến tham quan du lịch. Du lịch quốc tế đi (gửi khách) là chuyến đi của người trong nước ra tham quan du lịch ở nước ngoài. Du lịch trong nước là chuyến đi của những cư dân chỉ trong phạm vi quốc gia của họ. Du lịch nội địa bao gồm du lịch trong nước và du lịch quốc tế đến. Du lịch quốc gia bao gồm du lịch nội địa và du lịch ra nước ngoài. Các cách phân loại khác 11 Ngoài ba cách phân loại phổ biến nói trên còn có rất nhiều cách phân chia du lịch thành các thể loại khác. Đó là: Căn cứ vào đặc điểm địa lý của nơi đến du lịch bao gồm du lịch biển, du lịch núi, du lịch thành phố, du lịch nông thôn. Căn cứ vào phương tiện giao thông bao gồm du lịch xe đạp và các phương tiện thô sơ, du lịch xe máy, du lịch ô tô, du lịch tàu hỏa, du lịch tàu thủy, du lịch máy bay. Căn cứ vào loại hình lưu trú bao gồm du lịch ở khách sạn, nhà trọ, motel, bungalow,bãi cắm trại và làng du lịch. Căn cứ vào thời gian du lịch bao gồm du lịch dài ngày và du lịch ngắn ngày. Căn cứ vào lứa tuổi bao gồm du lịch thiếu niên, du lịch thanh niên, du lịch trung niên và du lịch cao niên. Căn cứ vào hình thức tổ chức du lịch bao gồm du lịch theo đoàn, du lịch gia đình và du lịch cá nhân. Căn cứ vào phương thức hợp đồng bao gồm du lịch trọn gói và du lịch từng phần. 1.1.2. Văn hóa 1.1.2.1.Khái niệm Văn hóa là một lĩnh vực vô cùng rộng lớn của đời sống con người. Hiện nay, Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về Văn hóa. Có những nhận thức khác nhau về văn hóa là do những nguyên nhân như trình độ nhận thức khác nhau, mục đích nhận thức khác nhau, động cơ nhận thức khác nhau hay góc độ tiếp cận khác nhau… của mỗi người. Ở Việt Nam, văn hóa cũng được định nghĩa rất khác nhau. Hồ Chí Minh cho rằng “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa 12 học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặt ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa” [27, Tr.431].Với cách hiểu này, văn hóa sẽ bao gồm toàn bộ những gì do con người sáng tạo và phát minh ra. Cũng giống như định nghĩa của Tylor, văn hóa theo cách nói của Hồ Chí Minh sẽ là một “bách khoa toàn thư” về những lĩnh vực liên quan đến đời sống con người. Phạm Văn Đồng cho rằng “Nói tới văn hóa là nói tới một lĩnh vực vô cùng phong phú và rộng lớn, bao gồm tất cả những gì không phải là thiên nhiên mà có liên quan đến con người trong suốt quá trình tồn tại, phát triển, quá trình con người làm nên lịch sử… (văn hóa) bao gồm cả hệ thống giá trị: tư tưởng và tình cảm, đạo đức với phẩm chất, trí tuệ và tài năng, sự nhạy cảm và sự tiếp thu cái mới từ bên ngoài, ý thức bảo vệ tài sản và bản lĩnh của cộng đồng dân tộc, sức đề kháng và sức chiến đấu bảo vệ mình và không ngừng lớn mạnh”. Theo định nghĩa này thì văn hóa là những cái gì đối lập với thiên nhiên và do con người sáng tạo nên từ tư tưởng tình cảm đến ý thức tình cảm và sức đề kháng của mỗi người, mỗi dân tộc. Riêng Nguyễn Đức Từ Chi xem văn hóa từ hai góc độ. Góc độ thứ nhất là góc độ hẹp, mà ông gọi là “góc nhìn báo chí”: văn hóa sẽ là kiến thức của con người và xã hội. Nhưng, ông không mặn mà với cách hiểu này vì hiểu như thế thì người nông dân cày ruộng giỏi nhưng không biết chữ vẫn bị xem là “không có văn hóa” do tiêu chuẩn văn hóa ở đây là tiêu chuẩn kiến thức sách vở. Còn góc nhìn thứ hai là “góc nhìn dân tộc học”: văn hóa được xem là toàn bộ cuộc sống - cả vật chất, xã hội, tinh thần - của từng cộng đồng; và văn hóa của từng cộng đồng tộc người sẽ khác nhau nếu nó được hình thành ở những tộc người khác nhau trong những môi trường sống khác nhau. Văn hóa sẽ bị chi phối mạnh mẽ bởi sự kiểm soát của xã hội thông qua gia 13 Theo Trần Ngọc Thêm Từ “văn hóa” có rất nhiều nghĩa. Trong tiếng Việt, Văn hóa được dùng theo nghĩa thông dụng để chỉ học thức trình độ văn hóa, lối sống (nếp sống); theo nghĩa chuyên biệt để chỉ trình độ phát triển của một giai đoạn (văn hóa Đông Sơn)…:”Văn hóa là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình hoạt động thực tiễn trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội” [43, Tr. 10]. Trong những năm gần đây, một số nhà nghiên cứu ở Việt Nam và kể cả ở nước ngoài khi đề cập đến văn hóa, họ thường vận dụng định nghĩa văn hóa do UNESCO đưa ra vào năm 1994. “Văn hóa hôm nay có thể coi là tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ và cảm xúc quyết định tính của một xã hội hay của một nhóm người trong xã hội. Văn hóa bao gồm nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thống các giá trị, những tập tục và những tín ngưỡng”. Nhìn chung, các định nghĩa về văn hóa hiện nay rất đa dạng. Mỗi định nghĩa đề cập đến những dạng thức hoặc những lĩnh vực khác nhau trong văn hóa. Như định nghĩa của Tylor và của Hồ Chí Minh thì xem văn hóa là tập hợp những thành tựu mà con người đạt được trong quá trình tồn tại và phát triển, từ tri thức, tôn giáo, đạo đức, ngôn ngữ,… đến âm nhạc, pháp luật… Còn các định nghĩa Nguyễn Đức Từ Chi, tổ chức UNESCO… thì xem tất cả những lĩnh vực đạt được của con người trong cuộc sống là văn hóa. Nhưng có lẽ khái niệm dễ hiểu và dễ được nhiều người chấp nhận hơn cả là “Văn hóa là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần mà loài người sáng tạo ra trong quá trình lịch sử” [53, Tr.24]. Như vậy, với ý nghĩa đó thì văn hóa có mặt trong tất cả các lĩnh vực đời sống của con người và trong mọi hoạt động xã hội của con người đều có các khía cạnh của văn hóa. 14 Dựa trên các định nghĩa đã nêu để xác định một khái niệm văn hóa cho riêng mình nhằm thuận tiện cho việc thu thập và phân tích dự liệu khi nghiên cứu. Chúng tôi cho rằng, văn hóa là sản phẩm của con người được tạo ra trong quá trình lao động, được chi phối bởi môi trường (môi tự nhiên và xã hội) xung quanh và tính cách của từng tộc người. 1.1.2.2. Phân loại văn hóa Theo quan niệm của Unesco có 2 loại di sản văn hóa: Một là, những di sản văn hóa hữu thể như đình làng, đền, chùa, miếu, lăng, mộ, nhà sàn… Hai là, những di sản văn hóa vô hình bao gồm các biểu hiện tượng trưng và “không sờ thấy được” của văn hóa được lưu truyền và biến đổi qua thời gian, với một số quá trình tái tạo, trùng tu của cộng đồng rộng rãi… những di sản văn hóa tạm gọi là vô hình này theo Unesco bao gồm cả âm nhạc, múa truyền thống, văn chương truyền miệng, ngôn ngữ, huyền thoại, tư thế, nghi thức, phong tục, tập quán, y dược cổ truyền, việc nấu ăn và các món ăn, lễ hội, bí quyết và quy trình công nghệ của các nghề truyền thống… Cái hữu thể và cái vô hình gắn bó hữu cơ với nhau, lồng vào nhau, như thân xác và tâm trí con người. Theo quan niệm của Trần Quốc Vượng, cấu trúc của văn hóa gồm có: Văn hóa sản xuất, văn hóa vũ trang, văn hóa sinh hoạt. Theo GS.TS Trần Ngọc Thêm, có thể xem văn hóa như một hệ thống gồm 4 thành tố (tiểu hệ) cơ bản như sau: Văn hóa nhận thức gồm 2 vi hệ nhận thức về vũ trụ và nhận thức về con người; Văn hóa tổ chức cộng đồng gồm 2 vi hệ Văn hóa tổ chức sống tập thể ở tầm vĩ mô như tổ chức nông thôn, quốc gia, đô thị và văn hóa tổ chức đời sống cá nhân liên quan đến đời sống riêng mỗi người như tín ngưỡng, phong tục, giao tiếp, nghệ thuật…; văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên và văn hóa ứng xử với môi trường xã hội (với mỗi 15