Tài liệu Mô hình nhà nước việt nam thời kỳ phong kiến

PhÇn thø nhÊt B¸o c¸o tæng quan ®Ò tµi 1 I ®Æt vÊn ®Ò 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi HiÖn nay cã kh¸ nhiÒu nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ò cËp ®Õn c¸ch thøc tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc thêi kú phong kiÕn ë ViÖt Nam nh−ng phÇn lín lµ tËp trung vµo m« t¶ theo lÞch ®¹i, ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu mét c¸ch ®Çy ®ñ, toµn diÖn vµ kh¸i qu¸t hãa thµnh c¸c m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn. Nghiªn cøu m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn thêi kú phong kiÕn ë ViÖt Nam b»ng ph−¬ng ph¸p liªn ngµnh, ®Æc biÖt lµ d−íi gãc ®é lý luËn - lÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p luËt lµ mét c¸ch tiÕp cËn míi. KÕt qu¶ mµ ®Ò tµi ®em l¹i phôc vô trùc tiÕp cho m«n häc LÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p luËt ViÖt Nam ®−îc gi¶ng d¹y ë Khoa LuËt trùc thuéc §¹i häc Quèc gia Hµ Néi. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu + VÒ tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc ë ViÖt Nam thêi kú phong kiÕn tiÕp cËn d−íi gãc ®é lÞch sö theo tr×nh tù vÒ thêi gian d−íi d¹ng s¸ch chuyªn kh¶o ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nh−: §Êt n−íc ViÖt Nam qua c¸c ®êi, Nxb Sö häc, Hµ Néi, 1964 vµ ViÖt Nam V¨n hãa Sö c−¬ng, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi, 2003 cña t¸c gi¶ §µo Duy Anh; LÞch sö ViÖt Nam tËp I (thêi kú nguyªn thñy ®Õn thÕ kû X), Nxb §¹i häc vµ trung häc chuyªn nghiÖp, Hµ Néi, 1983 cña tËp thÓ t¸c gi¶ Phan Huy Lª - TrÇn Quèc V−îng - Hµ V¨n TÊn L−¬ng Ninh; LÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, TËp III, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1960 cña c¸c t¸c gi¶ Phan Huy Lª, Chu Thiªn, V−¬ng Hoµng Tuyªn, §inh Xu©n L©m; LÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, TËp II, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1960 cña t¸c gi¶ Phan Huy Lª; S¬ th¶o lÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p quyÒn ViÖt Nam (Tõ nguån gèc ®Õn thÕ kû XIX), Nxb Khoa häc x· héi, Hµ 2 Néi, 1968 cña t¸c gi¶ §inh Gia Trinh; LuËt vµ x· héi ViÖt Nam thÕ kû XVII - XVIII, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1994 cña t¸c gi¶ INSUN YU… Trong ®Ò tµi nµy, nhãm t¸c gi¶ ®· kÕ thõa nhiÒu ý t−ëng vµ lý thuyÕt vÒ m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn tõ bµi gi¶ng dµnh cho Häc viªn cao häc Khoa LuËt - §¹i häc Quèc gia Hµ Néi cña GS.TSKH. Vò Minh Giang, tõ tªn gäi c¸c m« h×nh ®Õn nhiÒu néi dung cô thÓ. KÕ thõa ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn liªn ngµnh, ®Æc biÖt b»ng ph−¬ng ph¸p t− duy ph¸p lý, nhãm t¸c gi¶ còng ®· më réng nghiªn cøu, ph¸t triÓn ®Ò tµi nµy víi nhiÒu néi dung míi. 3. Môc tiªu cña ®Ò tµi + ChØ râ ®Æc tr−ng viÖc tæ chøc chÝnh quyÒn thêi kú phong kiÕn, t¸c gi¶ kh«ng ®i s©u nghiªn cøu tÊt c¶ c¸c triÒu ®¹i, mµ trªn c¬ së t×m hiÓu c¸ch thøc tæ chøc chÝnh quyÒn trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng qua c¸c thêi kú ®Ó kh¸i qu¸t hãa thµnh c¸c m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn; + T−¬ng øng víi tõng m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn chØ ra c¬ së cña viÖc xuÊt hiÖn m« h×nh, ý nghÜa cña mçi m« h×nh qua tõng thêi kú; + Rót ra hÖ luËn cña tõng m« h×nh vµ ¶nh h−ëng, còng nh− bµi häc ®èi víi tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc ë ViÖt Nam hiÖn nay. 4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu - Ph−¬ng ph¸p luËn: Ph−¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng vµ ph−¬ng ph¸p duy vËt lÞch sö; - Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ: Ph−¬ng ph¸p liªn ngµnh; ph−¬ng ph¸p so s¸nh; ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch - tæng hîp. 5. Nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc §Ò tµi NCKH cÊp §¹i häc Quèc gia Hµ Néi trªn ®©y ®· cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh trªn c¸c ph−¬ng diÖn lËp ph¸p, khoa häc vµ ®µo t¹o nh− sau: 3 5.1. §ãng gãp vÒ mÆt lËp ph¸p - c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ®−îc c«ng bè cña §Ò tµi NCKH nµy ë mét chõng mùc nhÊt ®Þnh lµ nguån t− liÖu bæ Ých vµ quý b¸u cho c¸c nhµ lµm luËt ViÖt Nam sö dông lµm tµi liÖu tham kh¶o trong viÖc x©y dùng Nhµ n−íc ph¸p quyÒn ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa hiÖn nay. 5.2. §ãng gãp vÒ mÆt khoa häc - c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu bao gåm 80 trang A4, ®ãng b×a cøng, ®−îc tr×nh bµy râ rµng, s¹ch ®Ñp, ®¶m b¶o tÝnh khoa häc vµ l«gÝc. TÝnh ®Õn thêi ®iÓm nghiÖm thu, chñ tr× ®Ò tµi ®· ®¨ng t¶i trªn c¸c trang s¸ch b¸o ph¸p lý 03 c«ng tr×nh khoa häc liªn quan trùc tiÕp tíi ®Ò tµi: 1- NguyÔn Minh TuÊn: X©y dùng x· héi c«ng d©n tõ x· héi lµng x· cæ truyÒn ViÖt Nam, T¹p chÝ Khoa häc vµ Tæ quèc, sè 11+ 12/2004 2- NguyÔn Minh TuÊn: §Æc tr−ng cña d©n chñ trong chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, T¹p chÝ Nghiªn cøu lËp ph¸p, sè 9/2004. 3- NguyÔn Minh TuÊn: Nh÷ng ¶nh h−ëng tÝch cùc cña Nho gi¸o trong Bé LuËt Hång §øc, T¹p chÝ Khoa häc §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, Chuyªn san Kinh tÕ - LuËt, T.XXI, No3, 2005, tr.38 - 47. 5.3. §ãng gãp vÒ mÆt ®µo t¹o - c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy cã thÓ ®−îc dïng lµm tµi liÖu gi¶ng d¹y cho sinh viªn, häc viªn cao häc, còng nh− lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c c¸n bé gi¶ng d¹y, nghiªn cøu khoa häc vµ thùc tiÔn trong lÜnh vùc lÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p luËt ViÖt Nam. 4 II Tãm t¾t néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi - §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu m« h×nh tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc phong kiÕn th«ng qua 5 m« h×nh: 1. M« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù thêi kú Ng« - §inh - TiÒn Lª (tõ 938 ®Õn ®Çu thÕ kû XI); 2. M« h×nh chÝnh quyÒn tËp quyÒn th©n d©n thêi kú Lý - TrÇn - Hå (tõ thÕ kû XI ®Õn ®Çu thÕ kû XV); 3: M« h×nh chÝnh quyÒn tËp quyÒn quan liªu Thêi Lª (ThÕ kû XV); 4. M« h×nh chÝnh quyÒn l−ìng ®Çu Thêi kú TrÞnh - NguyÔn ph©n tranh (tõ 1600 ®Õn 1786); 5. M« h×nh tËp quyÒn chuyªn chÕ Thêi NguyÔn (tõ ®Çu thÕ kû XIX ®Õn n¨m 1858). C¸c chuyªn ®Ò nghiªn cøu dù kiÕn cña ®Ò tµi (tªn vµ néi dung chÝnh cña tõng chuyªn ®Ò): Chuyªn ®Ò 1: M« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù thêi kú Ng« - §inh TiÒn Lª (tõ 938 ®Õn ®Çu thÕ kû XI) M« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù lµ m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn ®Çu tiªn ®−îc thiÕt lËp sau h¬n mét ngh×n n¨m tån t¹i d−íi sù cai trÞ cña phong kiÕn Trung Hoa. Mét chÝnh quyÒn khi cßn trong trøng n−íc nh− thÕ sÏ kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc nÕu kh«ng chó ý ®Õn vÊn ®Ò phßng thñ ®Êt n−íc. B»ng viÖc chØ ra nh÷ng ®iÒu kiÖn, tÝnh chÊt, néi dung cña viÖc tæ chøc chÝnh quyÒn thêi kú Ng« - §inh - TiÒn Lª, nhãm t¸c gi¶ ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh, chØ ra tÝnh tÊt yÕu cña viÖc x©y dùng m« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù thêi kú Ng« §inh - TiÒn Lª (tõ n¨m 938 ®Õn ®Çu thÕ kû XI). §ång thêi b»ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn - lÞch sö, trong chuyªn ®Ò nµy nhãm t¸c gi¶ dù kiÕn lµm râ nguyªn nh©n cña viÖc chuyÓn ®æi tõ m« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù vµo ®Çu thÕ kû XI sang mét m« h×nh míi - m« h×nh chÝnh quyÒn tËp quyÒn th©n d©n. 5 Chuyªn ®Ò 2: M« h×nh chÝnh quyÒn tËp quyÒn th©n d©n thêi kú Lý - TrÇn - Hå (tõ thÕ kû XI ®Õn ®Çu thÕ kû XV) Sau khi nghiªn cøu nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña thêi kú Lý - TrÇn - Hå (tõ thÕ kû XI ®Õn ®Çu thÕ kû XV) nh»m chØ ra c¬ së, tÝnh chÊt "th©n d©n" - mét tÝnh chÊt ph¸t triÓn cao nhÊt trong thêi kú phong kiÕn ë giai ®o¹n nµy, nhãm t¸c gi¶ sÏ tËp trung lµm râ tÝnh chÊt, ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn thêi kú nµy. B»ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn - lÞch sö, trong chuyªn ®Ò nµy nhãm t¸c gi¶ sÏ lµm râ sù kÕ thõa vµ nh÷ng ph¸t triÓn ®Æc s¾c trong viÖc tæ chøc chÝnh quyÒn so víi giai ®o¹n tr−íc ®ã, còng nh− nguyªn nh©n cña viÖc chuyÓn ®æi tõ m« h×nh chÝnh quyÒn th©n d©n vµo ®Çu thÕ kû XI sang mét m« h×nh míi - m« h×nh chÝnh quyÒn tËp quyÒn quan liªu. Chuyªn ®Ò 3: M« h×nh chÝnh quyÒn tËp quyÒn quan liªu Thêi Lª (thÕ kû XV) Thêi nhµ Lª (ThÕ kû XV) ®−îc coi lµ thêi kú ph¸t triÓn huy hoµng nhÊt trong lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam trªn nhiÒu lÜnh vùc, ®Æc biÖt lµ vÒ luËt ph¸p, nhãm t¸c gi¶ sÏ tËp trung khai th¸c, lµm râ tÝnh chÊt, ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn thêi kú nµy, ®ång thêi b»ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn - lÞch sö, trong chuyªn ®Ò nµy nhãm t¸c gi¶ sÏ lµm râ nh÷ng ®iÓm tiÕn bé vµ nh÷ng mÆt h¹n chÕ khi ¸p dông m« h×nh nµy, chØ ra nh÷ng hÖ qu¶ cña viÖc ¸p dông m« h×nh nµy vµo cuèi thÕ kû XV. Chuyªn ®Ò 4: M« h×nh chÝnh quyÒn l−ìng ®Çu (vua Lª - chóa TrÞnh) (tõ 1600 ®Õn 1786) Mét nhµ n−íc ®ång thêi cã 2 ng−êi cïng ®øng ®Çu, cïng cai qu¶n ®Êt n−íc, chØ qua biÓu hiÖn bªn ngoµi cña nã ®· ®ñ cho thÊy nÐt ®éc ®¸o, lý thó bËc nhÊt trong toµn bé thêi kú phong kiÕn. Song sù vËn hµnh cña chóng ra sao, c¬ së cho sù tån t¹i cña m« h×nh nµy, vµ gi¸ trÞ lÞch sö cña nã - liÖu 6 m« h×nh Êy cã nh÷ng ®iÓm tÝch cùc g× cã thÓ tiÕp tôc nghiªn cøu ®Ó vËn dông trong viÖc tæ chøc chÝnh quyÒn hiÖn nay hay kh«ng. Th«ng qua viÖc tr×nh bµy nh÷ng nÐt s¬ l−îc, nhãm t¸c gi¶ sÏ khai th¸c vµ chØ râ ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña tõng thiÕt chÕ trong m« h×nh nµy vµ phÇn nµo lµm s¸ng tá nh÷ng b¨n kho¨n kÓ trªn. Chuyªn ®Ò 5: M« h×nh tËp quyÒn chuyªn chÕ Thêi NguyÔn (tõ n¨m ®Çu thÕ kû XIX ®Õn n¨m 1858) Néi dung chñ yÕu cña ch−¬ng nµy lµ chØ ra nh÷ng ®Æc tr−ng cña mét m« h×nh ph¸t triÓn cao nhÊt trong lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam vÒ tÝnh chÊt "chuyªn chÕ". L©u nay cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm cho r»ng ®· lµ kiÓu nhµ n−íc phong kiÕn tÊt c¶ ®Òu cã h×nh thøc nhµ n−íc lµ qu©n chñ chuyªn chÕ, nh−ng theo nhãm t¸c gi¶ th× ph¶i thùc sù b¾t ®Çu tõ thêi kú ®Çu nhµ NguyÔn, lóc Êy x· héi ViÖt Nam míi thùc sù b−íc vµo thêi kú chuyªn chÕ thùc sù. Víi nh÷ng qui ®Þnh ®−îc triÒu ®×nh ®Æt ra nh− kh«ng lËp hoµng hËu, kh«ng lËp tr¹ng nguyªn, kh«ng lËp tÓ t−íng, kh«ng phong v−¬ng…cïng víi c¸ch cai trÞ tËp trung khiÕn cho tÝnh chÊt tËp quyÒn ®· ®−îc ®Èy lªn cã thÓ nãi lµ cao nhÊt trong suèt thêi kú phong kiÕn. Nh−ng liÖu m« h×nh tËp quyÒn chuyªn chÕ cã ph¶i chØ chøa ®ùng tÝnh chÊt tËp quyÒn mµ l©u nay ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu nhËn xÐt lµ ph¶n tiÕn bé hay kh«ng. Theo nhãm t¸c gi¶ trong m« h×nh tËp quyÒn chuyªn chÕ cßn cã kh¸ nhiÒu nh÷ng nÐt ®éc ®¸o, tiÕn bé, vµ c¶ sù kÕ thõa mµ xÐt vÒ thêi ®iÓm cã thÓ nãi nh÷ng qui ®Þnh Êy còng kh«ng xa so víi thêi ®iÓm hiÖn t¹i, vµ ch¾c ch¾n cßn nhiÒu ®iÓm ®¸ng ph¶i kÕ thõa cho viÖc x©y dùng chÝnh quyÒn hiÖn nay. Chuyªn ®Ò 6: NhËn xÐt vÒ m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn ViÖt Nam thêi kú phong kiÕn Qua viÖc tæng kÕt cña c¶ 5 m« h×nh, nhãm t¸c gi¶ rót ra nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt, vµ kh«ng chØ dõng l¹i ë nh÷ng nhËn xÐt nhãm t¸c gi¶ 7 phÇn nµo còng cè g¾ng chØ ra nh÷ng ®Æc ®iÓm tÝch cùc næi tréi lµm nªn nh÷ng nÐt ®Æc thï vÒ m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn ViÖt Nam thêi kú phong kiÕn còng nh− nh÷ng hÖ luËn, nh÷ng di c¨n, nh÷ng tån t¹i mµ chóng ta ph¶i d¸m ®èi diÖn, d¸m nh×n th¼ng ®Ó kh«ng m¾c sai lÇm tõ c¸ch thøc tæ chøc ®Õn viÖc thùc hiÖn, tõ lèi t− duy ®Õn lóc chóng ®−îc hãa th©n thµnh qui ®Þnh cña ph¸p luËt, thµnh c¬ chÕ vµ con ng−êi, hay thµnh nh÷ng c«ng viÖc rÊt cô thÓ - nh÷ng c«ng viÖc t−ëng nh− ®©u ®ã xa l¾m, cò l¾m nh−ng h×nh nh− l¹i ®ang léi ng−îc dßng, nh− ®ang lÆp l¹i tõ chÝnh trong t− duy vµ trong c¸ch vËn hµnh c¸c thiÕt chÕ nhµ n−íc. 8 PhÇn thø hai néi dung chÝnh cña ®Ò tµi 9 PhÇn 1 thêi kú Ng« - §inh - TiÒn Lª (tõ 939 ®Õn ®Çu thÕ kû XI): M« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù 1.1. X©y dùng m« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù thêi kú Ng« - §inh TiÒn Lª (tõ 939 ®Õn ®Çu thÕ kû XI) - mét nhu cÇu tÊt yÕu Sau khi ®¸nh b¹i qu©n nam H¸n, Ng« QuyÒn1 x−ng V−¬ng, ®ãng ®« ë Cæ Loa, nh− lêi sö cò ®Ó tá ý nèi tiÕp quèc thèng x−a cña An D−¬ng V−¬ng vµ b¾t ®Çu x©y dùng mét chÝnh quyÒn trung −¬ng ®éc lËp. Vèn cã mét thêi gian dµi l·nh thæ ViÖt Nam n»m trong An Nam ®« hé phñ vèn lµ mét bé phËn cña chÝnh quyÒn cai trÞ Trung Hoa, nay ®−îc t¸ch ra thµnh mét quèc gia ®éc lËp, viÖc x©y dùng mét m« h×nh cho phï hîp lµ mét vÊn ®Ò rÊt khã kh¨n. ChÝnh quyÒn míi ph¶i ®øng tr−íc bµi to¸n gi¶i quyÕt cho ®−îc vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a Ph©n t¸n vµ tËp quyÒn2. Trong thêi kû cai trÞ phong kiÕn ph−¬ng B¾c tÝnh tù trÞ ®Þa ph−¬ng lµ rÊt cao, lu«n trong thÕ bïng ph¸t, nguy c¬ ph©n t¸n quyÒn, kh«ng ai chÞu ai lµ khã tr¸nh khái. Tõ n¨m 938 - 944 khi Ng« QuyÒn mÊt, em vî cña Ng« QuyÒn lµ D−¬ng Tam Kha c−íp ng«i vua, mét sè quan l¹i, t−íng sÜ cña Ng« quyÒn kh«ng chÞu, næi lªn chèng l¹i D−¬ng Tam Kha; mçi ng−êi cÇm qu©n chiÕm gi÷ mét ®Þa ph−¬ng, lËp thµnh giang s¬n riªng, g©y nªn t×nh tr¹ng c¸t cø lo¹n 12 sø qu©n. §iÒu nµy thÓ hiÖn sù th¾ng thÕ cña tÝnh tiÓu n«ng vèn vÉn tiÒm Èn. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn xu h−íng c¸t cø n¶y sinh vµ tån t¹i lµ do võa tho¸t thai khái thêi kú B¾c thuéc, x· héi thÕ kû X tån t¹i nhiÒu nÐt cña c¬ 1. C¸c ®êi vua TriÒu Ng« (938 - 965) bao gåm: 1. TiÒn Ng« V−¬ng (938 - 944); D−¬ng B×nh V−¬ng (945 - 950); HËu Ng« V−¬ng (951 - 965) 2. L−u ý yÕu tè ph©n t¸n lµ b¶n chÊt cña kinh tÕ tiÓu n«ng 10 cÊu h¹ tÇng cña thêi kú tr−íc. Trong khi ®ã t− t−ëng côc bé ®Þa ph−¬ng tõ thêi Hïng V−¬ng - An D−¬ng V−¬ng vÉn cßn b¶o l−u m¹nh mÏ. H¬n n÷a tÇng líp hµo tr−ëng ®Þa ph−¬ng ®−îc h×nh thµnh tõ thêi B¾c thuéc, hä còng ®ång thêi lµ nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu trong c¸c cuéc khëi nghÜa chèng B¾c thuéc, do vËy khi chÝnh quyÒn m¹nh th× hä thÇn phôc, nh−ng khi chÝnh quyÒn suy yÕu th× hä næi dËy vµ tiÕn hµnh c¸t cø. N¨m 967, xuÊt hiÖn mét vÞ thñ lÜnh tµi ba tªn lµ §inh Bé LÜnh3 thèng nhÊt ®Êt n−íc, lËp nªn mét quèc gia thèng nhÊt cã tªn lµ §¹i Cå ViÖt. Nh− vËy nÕu tÝnh vÒ mÆt thêi gian th× t×nh tr¹ng (xu h−íng) c¸t cø4 tån tr¹i rÊt ng¾n, v× nã kh«ng cã c¬ së kinh tÕ - x· héi ®Ó duy tr×. Nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ nhu cÇu ®Êu tranh b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc, vµ nhu cÇu x©y dùng, qu¶n lÝ c¸c c«ng tr×nh trÞ thñy lu«n th¾ng thÕ. ChÝnh tõ nhËn thøc ®ã ta sÏ thÊy ngay tõ ®Çu tÝnh ®¹i diÖn cña nhµ n−íc ®· næi tréi, gièng nh− mét h»ng sè kh«ng chØ khi xuÊt hiÖn nhµ n−íc, mµ cßn c¶ khi nhµ n−íc ®ã tån t¹i vµ chÝnh nã còng qui ®Þnh chøc n¨ng cña nhµ n−íc ®ång thêi gióp lý gi¶i v× sao xu h−íng tËp quyÒn lu«n th¾ng thÕ. Muèn x©y dùng mét chÝnh quyÒn ®ñ m¹nh kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c lµ ph¶i gi¶i quyÕt ®−îc mèi quan hÖ gi÷a tËp quyÒn vµ ph©n t¸n, vµ v× vËy viÖc x©y dùng mét m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn míi - m« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù5 lµ mét gi¶i ph¸p hîp lý vµ tÊt yÕu, cã tÝnh lÞch sö, nh»m tËp trung tèi ®a quyÒn lùc cho viÖc x©y dùng chÝnh quyÒn qu©n sù tËp trung thèng nhÊt. TriÒu §inh tån t¹i kh«ng bao l©u, n¨m 979, §inh Tiªn Hoµng bÞ ¸m h¹i, sau ®ã nhiÒu vô xung ®ét trong n−íc x¶y ra, bªn ngoµi n¹n ngo¹i x©m lu«n uy hiÕp. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, qu©n sÜ vµ mét sè quan l¹i ®· suy t«n Lª 3. C¸c ®êi vua TriÒu §inh (968 - 980) bao gåm: §inh Tiªn Hoµng (968 - 980); §inh PhÕ §Õ (980). 4. T¸c gi¶ còng ®ång t×nh víi quan ®iÓm cho r»ng ®©y chØ lµ thêi ®iÓm cã nh÷ng biÓu hiÖn ban ®Çu cña xu h−íng c¸t cø chø ch−a thÓ kÕt luËn r»ng ®©y lµ mét m« h×nh chÝnh quyÒn phong kiÕn c¸t cø nh− ë T©y ¢u thÕ kØ IX - X. 5. Giai ®o¹n nµy thÓ hiÖn kh¸ râ sù th¾ng thÕ cña x©y dùng mét chÝnh quyÒn m¹nh (chÝnh quyÒn Trung −¬ng tËp quyÒn) 11 Hoµn - mét ng−êi cã uy tÝn trong triÒu, ®ang gi÷ chøc ThËp ®¹o t−íng qu©n lµm vua, më ®Çu cho triÒu TiÒn Lª6. ¤ng nhanh chãng tæ chøc lùc l−îng tiÕn hµnh kh¸ng chiÕn chèng Tèng, kh«i phôc vµ cñng cè chÝnh quyÒn qu©n sù cña triÒu §inh. 1.2. M« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn thêi kú Ng« - §inh - TiÒn Lª 1.2.1. Tæ chøc chÝnh quyÒn ë Trung −¬ng Trong giai ®o¹n ph«i thai cña nhµ n−íc phong kiÕn, khi cuéc ®Êu tranh vò trang gi÷a c¸c lùc l−îng c¸t cø víi nhau vµ gi÷a chÝnh quyÒn trung −¬ng víi c¸c lùc l−îng c¸t cø ®Þa ph−¬ng diÔn ra m¹nh mÏ, th× tæ chøc cña bé m¸y Nhµ n−íc do triÒu ®×nh trung −¬ng ®iÒu khiÓn cã tÝnh chÊt nÆng vÒ qu©n sù. Lùc l−îng qu©n ®éi ®· ®−îc c¸c vua Ng«, §inh, TiÒn Lª ®Æc biÖt quan t©m x©y dùng. Thùc chÊt viÖc x©y dùng m« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù lµ mét sø mÖnh lÞch sö, mét chÝnh quyÒn míi giµnh ®−îc ®éc lËp cßn trong trøng n−íc, cßn tr¨m bÒ khã kh¨n lµm thÕ nµo ®Ó tån t¹i tr−íc mét ®Õ chÕ Trung Hoa hïng c−êng qu¶ lµ viÖc kh«ng ®¬n gi¶n. Chóng t«i cho r»ng, ë thêi ®iÓm lÞch sö Êy viÖc x©y dùng lùc l−îng qu©n ®éi hïng m¹nh kh«ng nh÷ng cÇn thiÕt ®Ó ®èi phã víi n¹n ngo¹i x©m, b¶o vÖ nÒn ®éc lËp quèc gia míi giµnh ®−îc mµ cßn cÇn thiÕt cho viÖc ®Êu tranh néi bé chèng l¹i c¸c hµo tr−ëng c¸t cø. VËy nªn viÖc tæ chøc chÝnh quyÒn qu©n sù kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ ®Ó g×n gi÷ ®éc lËp chñ quyÒn, mµ quan träng kh«ng kÐm lµ ®Ó gi¶i quyÕt nguy c¬ ph©n t¸n (b¶n chÊt cña tÝnh tiÓu n«ng vèn vÉn tiÒm Èn) víi yªu cÇu tËp quyÒn. VÒ tæ chøc nhµ n−íc, thêi Ng« QuyÒn ®Æt ra c¸c chøc quan v¨n - vâ, qui ®Þnh c¸c nghi lÔ trong triÒu vµ mµu s¾c trang phôc cña quan l¹i c¸c cÊp. §Õn thêi nhµ §inh, §inh Bé lÜnh x−ng §Õ7, chän Hoa L−8 lµm c¨n cø qu©n sù. 6. C¸c triÒu vua thêi TiÒn Lª (980 - 1009) gåm: 1. Lª Hoµn (980 - 1005); 2. Lª Trung T«ng (1005); Lª Ngo¹ TriÒu (1005 - 1009) 7. Ng−êi x−ng ®Õ ®Çu tiªn trong lÞch sö ViÖt Nam lµ Lý B«n, x−ng Lý Nam §Õ n¨m T©n DËu (541) 8. Hoa L− lµ vïng ®Êt xung quanh bao bäc lµ nói thuËn lîi cho x©y dùng mét chÝnh quyÒn qu©n sù ®ñ m¹nh 12 Nhµ §inh chia c¶ n−íc lµm 10 ®¹o. N¨m 974, §inh Tiªn Hoµng tæ chøc l¹i qu©n ®éi trong c¶ n−íc, gåm 10 ®¹o, mçi ®¹o 10 qu©n, mçi qu©n 10 l÷, mçi l÷ 10 tèt, mçi tèt 10 ngò, mçi ngò 10 ng−êi. Tæng chØ huy qu©n ®éi lµ ThËp ®¹o t−íng qu©n ®iÖn tiÒn chØ huy sø9. Cã hai vÊn ®Ò ®Æt ra: Thø nhÊt, víi sè liÖu trªn cho ta thÊy, tæng sè qu©n ®éi thêi kú nµy lªn ®Õn 1.000.000 ng−êi. Nh−ng liÖu sù thËt cã ph¶i tæng sè qu©n ë thêi kú ®ã ®· ®¹t ®−îc con sè khæng lå nh− vËy trªn tæng d©n sè §¹i ViÖt míi cã kho¶ng 3.000.000 d©n? Víi t− liÖu sö s¸ch qu¸ Ýt ái, ch−a cho phÐp ta kh¼ng ®Þnh mét c¸ch x¸c ®¸ng, nghiªm tóc vÒ vÊn ®Ò nµy, nh−ng phÇn nµo còng gióp ta nhËn diÖn r»ng ®©y lµ thêi kú qu©n ®éi ®−îc chó träng x©y dùng vµ ph¸t triÓn c¶ vÒ sè l−îng vµ chÕ ®é luyÖn tËp. Thø hai, c¶ n−íc chia thµnh 10 ®¹o, trong 10 ®¹o Êy liÖu cã bao gåm nh÷ng ng−êi th−êng d©n kh¸c hay kh«ng? T¹i sao 10 ®¹o l¹i t−¬ng øng víi 1 triÖu ng−êi. VËy nh÷ng ng−êi th−êng d©n kh¸c n»m trong bé phËn nµo? hßa nhËp hay t¸ch riªng? qui chÕ ph¸p lÝ g× riªng cho th−êng d©n kh«ng? TÊt c¶ vÉn lµ nh÷ng c©u hái ch−a cã lêi gi¶i ®¸p, chØ biÕt r»ng b»ng t− duy lÝ luËn - lÞch sö ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng viÖc ph©n chia thµnh c¸c ®¹o, 10 ®¹o t−¬ng øng 1 triÖu qu©n chøng tá tÝnh chÊt cña nã kh«ng gi¶n ®¬n lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh mµ thùc chÊt ®¹o lµ mét ®¬n vÞ tæ chøc qu©n sù. Quan l¹i trong triÒu cã c¸c chøc th¸i s−, qu©n s−, ®¹i tæng qu¶n. D−íi tæng qu¶n cã th¸i óy, ®« hé phñ sÜ s−, thËp ®¹o t−íng qu©n. VÒ ban v¨n cã NguyÔn BÆc ®−îc phong §Þnh Quèc C«ng ®øng ®Çu triÒu, L−u C¬ gi÷ chøc §« hé phñ sÜ s− coi viÖc h×nh ¸n, Th¸i s− Hång HiÕn, Sø quan 9. N¨m 971, §inh Tiªn Hoµng cho Lª Hoµn chøc vâ t−íng ThËp ®¹o t−íng qu©n. Chøc nµy lµ Tæng chØ huy qu©n ®éi ®−¬ng thêi. N¨m 947 míi ®Þnh 10 ®¹o gåm c¶ th¶y mét triÖu qu©n. Vµo thêi Lý, c¸c vÖ qu©n giao cho T−íng qu©n chØ huy vÝ nh− Uy vÖ t−íng qu©n, Kiªu vÖ t−íng qu©n, §Þnh Th¾ng t−íng qu©n. Thêi TrÇn c¸c vâ quan còng cã chøc Th©n vÖ t−íng qu©n. (Xem: Vò V¨n Ninh, Tõ ®iÓn chøc quan, Nhµ xuÊt b¶n thanh niªn, 2002, tr.661) 13 TrÞnh Tó. VÒ ban vâ cã Lª Hoµn gi÷ chøc ThËp ®¹o t−íng qu©n ®øng ®Çu qu©n ®éi, Th©n vÖ t−íng qu©n Ph¹m B¹ch Hæ cÇm qu©n trong kinh thµnh, Ngo¹i gi¸p §inh §iÒn cÇm qu©n ngoµi, VÖ óy Ph¹m H¹p. VÒ sau, n¨m 1002, Lª Hoµn ®æi 10 ®¹o lµm Lé, Phñ, Ch©u. Thêi Lª Hoµn, ë mét sè vïng träng yÕu, nhµ vua cö c¸c con ®Õn trÊn trÞ, cã qu©n ®éi ®Ó kÞp thêi trÊn ¸p c¸c cuéc næi dËy, chèng ®èi. H×nh 1: Tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc thêi nhµ §inh Hoµng ®Õ Bé m¸y quan l¹i Ttrong ®ã chØ huy qu©n sù lµ thËp ®¹o t−íng qu©n ®iÖn tiÒn chØ huy sø 12 §¹o/ Lé Gi¸p X· Tõ m« h×nh tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc ®Õn c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý x· héi thêi kú nµy cßn mang ®Ëm mÇu s¾c qu©n sù, hÖ t− t−ëng Nho gia ch−a cã dÊu Ên trong tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc, thùc chÊt bé m¸y nhµ n−íc cßn mang bãng d¸ng cña mét bé m¸y tù qu¶n cña lµng x· ®−îc më réng trong ph¹m vi c¶ n−íc. D−íi triÒu TiÒn Lª, Lª Hoµn vµ c¸c vua tiÕp sau cñng cè vµ t¨ng c−êng thªm qu©n ®éi th−êng trùc, ®Æt ng¹ch th©n binh, tuyÓn lÝnh tóc vÖ 14 ®ãng ë kinh thµnh. C¸c chøc quan cao cÊp chØ huy qu©n ®éi ®−îc ®Æt ra nh− Th¸i óy, Khu mËt sø. Ngoµi qu©n ®éi cña nhµ vua cßn cã qu©n ®éi do c¸c V−¬ng hÇu, quý téc chiªu mé vµ ®iÒu khiÓn ë ®iÒn trang, th¸i Êp, mµ vua cã thÓ ®iÒu ®éng khi cÇn ®Õn. Trong triÒu ®×nh Ng« - §inh - TiÒn Lª, c¸c vÞ vua ®· tiÕn hµnh phong t−íc, mµ tr−íc hÕt lµ mét sè ng−êi trong hoµng téc, ®iÓn h×nh nhÊt ®ã lµ t−íc v−¬ng. Thêi kú nµy trËt tù lÔ nghi trong triÒu ®×nh ®· b−íc ®Çu ®−îc ®Þnh h×nh, c¸c vÞ vua khi míi lªn ng«i ®Òu ®· chÕ ®Þnh triÒu nghi, phÈm phôc. Mçi nhµ n−íc ph¶i cã bÖ ®ì vÒ t− t−ëng, nhµ §inh vµ Nhµ Lª kh«ng muèn dËp khu«n theo m« h×nh Nho Gi¸o, ®· chän PhËt gi¸o nh»m tranh thñ nh©n t©m. §iÒu ®¸ng tiÕc lµ PhËt gi¸o l¹i qu¸ xa l¹ víi luËt ph¸p nhµ §inh, v× vËy ®· t¹o ra mét sù ph¶n kh¸ng hÕt søc gay g¾t trong thêi gian nµy. VÒ t×nh h×nh ph¸p luËt, cho ®Õn nay ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo cã ®ñ c¨n cø khoa häc ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng thêi kú nµy ®· cã luËt ph¸p thµnh v¨n, mÆc dï trong sö s¸ch ®«i chç còng chÐp l¹i nh÷ng hiÖn t−îng nh− vua "®Þnh luËt lÖ", "xuèng chiÕu", "chÕ ®Þnh triÒu nghi phÈm phôc"... §Æt vµo hoµn c¶nh lóc bÊy giê th× viÖc quan träng cña c¸c v−¬ng triÒu Ng« - §inh TiÒn Lª ph¶i tËp trung b¶o vÖ chñ quyÒn, v× vËy viÖc ch−a cã ®iÒu kiÖn quan t©m nhiÒu ®Õn viÖc x©y dùng ph¸p luËt còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu. Nghiªn cøu vÒ lÞch sö thêi kú nµy cã 10 téi gäi lµ thËp ¸c lµ h×nh thøc tµn ¸c nhÊt víi môc ®Ých lµ ®Ó x©y dùng mét chÝnh quyÒn Trung −¬ng ®ñ m¹nh10, kh¸ nhiÒu t¸c gi¶ ®¸nh gi¸ r»ng ®©y lµ thêi kú luËt ph¸p rÊt hµ kh¾c vµ tµn b¹o11. Chóng t«i cho r»ng ®iÒu ®ã ®óng, nh−ng kh«ng hoµn toµn nh− vËy. NÕu ®Æt vµo thêi ®iÓm thÕ kû X, ta sÏ thÊy nhiÒu quèc 10. §ßi hái kh¸ch quan ph¶i x©y dùng mét chÝnh quyÒn Trung −¬ng ®ñ m¹nh ®ã lµ ®Õn thÕ kû 10, Ch¨m pa ®· lµ mét quèc gia hïng m¹nh vµ c−êng thÞnh, giao tiÕp th−êng xuyªn víi hä lµ Nhµ Tèng. Tuy nhiªn ta còng thÊy r»ng ®Ó x©y dùng mét hÖ thèng qu©n sù nh− vËy lµ v« cïng tèn kÐm v× vËy viÖc n¶y sinh m©u thuÉn gi÷a mèi quan hÖ gi÷a n−íc víi lµng lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. 11. N¨m 968, §inh Tiªn Hoµng ®· h¹ lÖnh "®Æt v¹c dÇu ë s©n triÒu, nu«i hæ d÷ trong còi, kÎ nµo tr¸i phÐp ph¶i chÞu téi bá v¹c dÇu cho hæ ¨n" 15 gia trong thêi kú nµy còng kh«ng thiÕu nh÷ng h×nh ph¹t v« cïng tµn b¹o, d· man. Víi mét ®Êt n−íc võa míi giµnh ®−îc ®éc lËp, c¸c thÕ lùc chèng ®èi th−êng xuyªn chèng ®èi, nªn viÖc qui ®Þnh c¸c biÖn ph¸p kh¾c nghiÖt ®Ó thÞ uy, trõng trÞ nh÷ng kÎ chèng ®èi, chø tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i nh÷ng h×nh ph¹t nµy ®−îc ¸p dông ®èi víi toµn d©n. Bªn c¹nh h×nh thøc quan ph−¬ng (qui ®Þnh cña nhµ n−íc), nÕu xÐt mét c¸ch c«ng b»ng c¸c yÕu tè phi quan ph−¬ng (®Æc biÖt lµ tËp qu¸n, lÖ lµng) lóc bÊy giê míi thùc sù gi÷ mét tØ träng lín vµ lµ c«ng cô ®Æc biÖt ®iÒu chØnh hµnh vi con ng−êi. 1.2.2. VÒ tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng Sau khi ®¸nh b¹i qu©n Nam H¸n, Ng« QuyÒn x−ng v−¬ng (n¨m 939), b−íc ®Çu x¸c lËp nhµ n−íc trung −¬ng tËp quyÒn ë n−íc ta. Tuy nhiªn, chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng TriÒu Ng« ch−a cã g× thay ®æi, viÖc ph©n chia ®¬n vÞ hµnh chÝnh l·nh thæ vÉn ®−îc gi÷ nguyªn nh− thêi hä Khóc, chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng gåm c¸c cÊp: lé - phñ - ch©u - gi¸p - x·. §Õn TriÒu §inh, n−íc ta ®−îc chia lµm 10 ®¹o. D−íi cÊp ®¹o lµ gi¸p, x·. C¸c cÊp phñ, ch©u ®· bÞ xãa bá (tuy nhiªn, ë nh÷ng vïng xa x«i mµ triÒu ®×nh ch−a trùc tiÕp víi tíi ®−îc th× vÉn ®Ó ®¬n vÞ ch©u nh− tr−íc ®©y). ë c¸c ®¹o, lé, phñ cã c¸c chøc Qu¶n gi¸p, TrÊn t−íng, thø sö c¸c ch©u. §Õn n¨m 1002, nhµ TiÒn Lª kh«i phôc l¹i phñ, ch©u cïng víi viÖc ®æi ®¹o thµnh lé. §øng ®Çu c¸c lé lµ An phñ sø, ®øng ®Çu c¸c phñ lµ Tri phñ vµ ®øng ®Çu c¸c ch©u lµ Tri ch©u. C¸c quan l¹i ®Þa ph−¬ng ngoµi quyÒn hµnh chÝnh cßn cã c¶ quyÒn t− ph¸p.12 VÒ cÊp c¬ së vµ tæ chøc qu¶n lý cña cÊp nµy kh«ng ®−îc sö s¸ch chÐp ®Õn nh−ng cã lÏ, cÊp gi¸p vµ cÊp x· cã tõ thêi hä Khóc vÉn ®−îc gi÷ nguyªn. 12 Khoa LuËt - §¹i häc quèc gia Hµ Néi. Gi¸o tr×nh LÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p luËt ViÖt Nam. Nxb §¹i häc quèc gia Hµ Néi, Hµ Néi, 1999, tr. 46 16 H×nh 2: So s¸nh m« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng thêi Ng« - §inh - TiÒn Lª Thêi thuéc §−êng Ng« §inh TiÒn Lª Ch©u Lé §¹o Lé HuyÖn Phñ Phñ H−¬ng Ch©u Ch©u X· Gi¸p Gi¸p H−¬ng X· N¨m 1009 Lý C«ng UÈn lóc bÊy giê lµ thËp ®¹o t−íng qu©n thËp tiÒn chØ huy sø. Sau khi Lª Long §Ünh qua ®êi, quÇn thÇn t«n Lý C«ng UÈn lªn ng«i vua, lóc nµy mèi quan hÖ lµng - n−íc chuyÓn sang mét m« h×nh míi: m« h×nh chÝnh quyÒn th©n d©n. Tãm l¹i, vÒ tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, Thêi Ng« - §inh TiÒn Lª ®· thùc sù tån t¹i bé m¸y qu¶n lý chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng c¸c cÊp. ë n«ng th«n tuy cã nh÷ng thay ®æi kh¸c nhau nh−ng trªn ®¹i thÓ vÉn duy tr× cÊp gi¸p vµ cÊp x· ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh vµ chÝnh thèng tõ thêi hä Khóc. Tuy nhiªn, cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, chÝnh quyÒn trung −¬ng vÉn ch−a víi tay qu¶n lý ®−îc tÊt c¶ c¸c vïng cña ®Êt n−íc. C¸c vïng th−îng du, c¸c vïng hÎo l¸nh, mét sè vïng ®ång b»ng xa x«i vÉn n»m ngoµi ph¹m vi kiÓm so¸t cña triÒu ®×nh vµ vÉn do c¸c thñ lÜnh ®Þa ph−¬ng qu¶n lý theo truyÒn thèng tù qu¶n cña tæ chøc c«ng x· n«ng th«n xa x−a. 17 Nh×n mét c¸ch tæng thÓ, m« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù thêi Ng« §inh - TiÒn Lª næi lªn ba m©u thuÉn c¬ b¶n: Thø nhÊt, nh×n d−íi gãc ®é c¬ së h¹ tÇng, nÒn t¶ng kinh tÕ - x· héi ta cã thÓ thÊy mét ®Êt n−íc míi tr¶i qua 1000 n¨m B¾c thuéc, míi giµnh ®−îc ®éc lËp, ®iÒu kiÖn kinh tÕ cßn ®ang gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, trong khi ®ã m« h×nh cai trÞ thêi Ng« - §inh - TiÒn Lª lµ m« h×nh tËp quyÒn qu©n sù, qu©n ®éi lªn ®Õn 1 triÖu ng−êi, x©y dùng nh− vËy tù th©n nã ®· chøa ®ùng m©u thuÉn. Mét m« h×nh nh− vËy sÏ kh«ng cã ®iÒu kiÖn duy tr× v× kiÕn tróc th−îng tÇng ®−îc x©y dùng kh«ng phï hîp víi c¬ së h¹ tÇng, víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Thø hai, vÒ ®Þa thÕ, Hoa L− lµ mét vïng hiÓm yÕu cã nói v©y quanh, xung quanh lµ thung lòng, kh«ng thÓ cã ®iÒu kiÖn ®Ó më réng giao th−¬ng, ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n hãa. T¹i thêi ®iÓm x©y dùng m« h×nh chÝnh quyÒn qu©n sù, ®Þa thÕ cña Hoa L− rÊt phï hîp, v× nã lµ ®Þa thÕ tèt cho viÖc phßng thñ vµ tËp luyÖn; nh−ng nÕu tÝnh l©u dµi th× Hoa L− kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó më réng, ph¸t triÓn kinh tÕ. Thø ba, Muèn x©y dùng mét chÝnh quyÒn nhÊt thiÕt ph¶i cã mét bÖ ®ì t− t−ëng. §©y lµ mét trong ba yÕu tè cèt tö cïng víi kinh tÕ, chÝnh trÞ duy tr× trËt tù cña mét chÝnh quyÒn, ®ång thêi còng thÓ hiÖn râ nhÊt sù thèng trÞ cña giai cÊp. BÖ ®ì t− t−ëng thêi kú nµy lµ PhËt gi¸o, hay nãi c¸ch kh¸c PhËt gi¸o ®−îc lùa chän lµm quèc gi¸o, tuy vËy PhËt gi¸o l¹i m©u thuÉn víi chÝnh s¸ch qu©n sù hµ kh¾c cña thêi kú nµy. §Ó qu¶n lý mét ®éi qu©n lªn tíi 1 triÖu ng−êi cÇn ph¶i cã kØ luËt nh−ng víi nh÷ng qui ®Þnh vÒ téi thËp ¸c, víi nh÷ng h×nh ph¹t rÊt tµn khèc th× chÝnh s¸ch nµy l¹i m©u thuÉn víi t− t−ëng cña ®¹o PhËt. 18 PhÇn 2 thêi kú Lý - TrÇn - Hå (tõ thÕ kû XI ®Õn ®Çu thÕ kû XV): M« h×nh chÝnh quyÒn tËp quyÒn th©n d©n 2.1. Vµi nÐt vÒ thêi kú Lý - TrÇn - Hå N¨m KØ DËu (1009) ngay sau khi Lª Ngäa TriÒu mÊt, ®¹i diÖn cho quan l¹i lµ §µo Cam Méc vµ ®¹i diÖn cho nhµ s− lµ s− V¹n H¹nh, ®· cïng nhau hîp lùc t«n phß m· Lý C«ng UÈn lªn ng«i vua. Th¸ng 10 n¨m ®ã, Lý C«ng UÈn lªn ng«i Hoµng ®Õ, ®©y còng lµ thêi ®iÓm khai sinh v−¬ng triÒu Lý. Sau khi Lý C«ng UÈn lªn ng«i, n¨m 1010 Lý C«ng UÈn rêi ®« vÒ Th¨ng Long13. Trong lÞch sö ViÖt Nam, triÒu Lý lµ mét triÒu ®¹i lín ®Ó l¹i dÊu Ên rÊt s©u s¾c kh«ng chØ ë viÖc x©y dùng mét m« h×nh chÝnh quyÒn th©n d©n ®Æc s¾c mµ cßn biÓu hiÖn trªn nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau. VÒ chÝnh trÞ, ®©y lµ mét trong hai triÒu ®¹i tiªu biÓu cña chÕ ®é quÝ téc trÞ n−íc. VÒ kinh tÕ, ®©y lµ mét trong hai triÒu ®¹i tiªu biÓu cña chÕ ®é ®iÒn trang - th¸i Êp. VÒ v¨n hãa, triÒu Lý lµ mét triÒu më ®Çu cho mét giai ®o¹n v¨n hãa lín v¨n hãa Lý - TrÇn, ph¸t triÓn rùc rì trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, mµ næi bËt nhÊt ®ã lµ TriÒu Lý ®· ®¸nh dÊu sù më ®Çu mét thêi kú ph¸t triÓn Nho häc. Th¸ng 12 n¨m Êt DËu (1225), Lý Chiªu Hoµng nh−êng ng«i cho TrÇn C¶nh. TriÒu TrÇn ®−îc dùng lªn kÓ tõ ®ã. TriÒu TrÇn (1225 - 1400) cã nhiÒu ®iÓm t−¬ng ®ång vÒ mÆt thÓ chÕ chÝnh trÞ, kÕt cÊu x· héi, ®Æc tr−ng v¨n hãa cña triÒu Lý. Thêi TrÇn, n−íc §¹i ViÖt lµ mét trong nh÷ng quèc gia hïng c−êng, g¾n liÒn víi hµng lo¹t nh÷ng nh©n vËt lÞch sö nh− TrÇn Th¸i T«ng, TrÇn Th¸nh T«ng, TrÇn Nh©n T«ng, TrÇn Anh T«ng, TrÇn Minh T«ng vµ c¸c vÞ v−¬ng t−íc xuÊt chóng, næi bËt lµ H−ng §¹o V−¬ng TrÇn Quèc TuÊn. 13. Kh¸c víi Hoa L− lµ n¬i chØ thÝch hîp víi x©y dùng chÝnh quyÒn qu©n sù m¹nh. Th¨ng Long lµ vïng ®Êt ë gi÷a ®ång b»ng ®iÒu nµy thÓ hiÖn râ sù ®æi míi vÒ mÆt t− duy lµ h−íng vµo ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi, x©y dùng mét chÝnh quyÒn th©n d©n. 19 Ngµy 28 th¸ng 2 n¨m 1400, Hå Quý Ly c−íp ng«i nhµ TrÇn, TriÒu Hå ®−îc dùng lªn kÓ tõ ®ã, vµ chØ tån t¹i ch−a ®Çy 7 n¨m. Th¸ng 11 n¨m 1397, Hå Quý Ly ®· Ðp vua TrÇn ThuËn T«ng dêi ®« vµo §¹i La. Ngµy 28 th¸ng 2 n¨m 1400, Hå Quý Ly ®· c−íp ng«i nhµ TrÇn tõ tay ch¸u ngo¹i míi lªn 4 tuæi lµ TrÇn An (tøc vua TrÇn ThiÕu §Õ), x−ng v−¬ng vµ ®æi quèc hiÖu lµ §¹i Ngu. Cuèi n¨m 1406, qu©n Minh m−în cí Phï TrÇn diÖt Hå ®· ®em qu©n sang x©m l−îc n−íc ta. Cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh do triÒu Hå l·nh ®¹o ®· thÊt b¹i vµo gi÷a n¨m 1407, kÓ tõ ®ã n−íc ta bÞ qu©n Minh ®« hé. 2.2. M« h×nh tæ chøc nhµ n−íc thêi Lý - TrÇn - Hå - m« h×nh tËp quyÒn th©n d©n 2.2.1. M« h×nh tæ chøc nhµ n−íc ë trung −¬ng thêi Lý14 Ngay sau khi lªn ng«i, n¨m 1010, Lý Th¸i Tæ chia l¹i khu vùc hµnh chÝnh trong c¶ n−íc, ®æi 10 ®¹o thêi §inh - Lª thµnh 24 lé, d−íi lé lµ phñ vµ huyÖn vµ cuèi cïng lµ h−¬ng, gi¸p vµ th«n. H×nh 3: M« h×nh tæ chøc chÝnh quyÒn thêi Lý - TrÇn Trung −¬ng Lé huyÖn ch©u H−¬ng/x·/th«n ®éng, s¸ch 14. C¸c triÒu vua thêi Lý: 1. Lý Th¸i Tæ (1010 - 1028); 2. Lý Th¸i T«ng (1028 - 1054); 3. Lý Th¸nh T«ng (1054 - 1072); 4. Lý Nh©n T«ng (1072 - 1127); 5. Lý ThÇn T«ng (1128 - 1138); 6. Lý Anh T«ng (1138 1175); 7. Lý Cao T«ng (1175 - 1210); 8. Lý HuÖ T«ng (1210 - 1224); 9. Lý Chiªu Hoµng (1224 - 1225) 20