Tài liệu Lý luận văn học

0 3 ... u ... ' í ................. . HÀ MINH ĐỨC (chù biên) - Đ ố VÀN KHANG PHẠM TH ÀN H HƯNG - PHẠM QUANG LONG - N G U YẺN v ă n n a m ĐOÀN ĐỨ C PHƯOTIG - TR ẦN KHÁNH THÀNH - LÍ HOÀI THU Lí LUẬN VĂN HỌC (T á i b án lán t h ứ 4) N H À XUÂT BẢN GIÁO DỤC - 1998 L Ò I N Ó I ĐẦU G i á o t r ì n h L í luận văn học là c ô n g t r i n h tậ p t h ể c ủ a bộ m ô n L í l u ậ n v ã n h ọ c , k h o a N g ữ v ã n , t r ư ờ n g d ạ i học T ổ n g hợp H à N ộ i. G iả o t r i n h d ư ợ c b iên s o ạ n tr o n g t ì n h h ì n h n h ữ n g q u a n đ i ể m l í l u ậ n v ã n n g h ệ d a n g đ ồ i m ói. Các tác g iả c u ố n s á c h có g à n g v ậ n d ụ n g n h á t q u á n q u a n d i ể m M ả c - L ẻ n i n và đ ư ờ ỉig lối của D ò n g u ể v ã n học n g h ệ th u ậ t . K h ô n g n h ì n s ự v ậ t tin h , hoặc c h ị u à n h h ư ờ n g cù a q u a n đ i ề m siêu h ì n h , tá ch l í l u ậ n k h ỏ i t h ự c t i ễ n dời s ố n g v à v ă n n g h ệ , b iến m ộ t s ố n g u y ê n li c h u n g t h à n h n h ừ n g g i á o đ i ê u c ứ n g n h ấ c ỉ c u ồ n sách c ố g à n g g i ữ v ữ n g s ự k ế t h ợ p g i ữ a t r u y ề n t h ố n g và h i ệ n d ạ i , g iữ a ổ n d ịn / i và p h á t t r i ề n t r o n g l í l u ậ n và ch ú trọ n g d ặ c b iệ t đ ế n t ỉ n h n ă n g đ ộ n g v à h iệu q u ả c ù a l í l u ậ n v ả n n g h ệ . N h ữ n g m o n g ước áy p h à n n à o d ã trờ t h à n h n ộ i d u n g c ủ a c u ố n sách v à p h à n nào v ă n c h i là m o n g m u ố n . Các tác g i ả c ủ n g có ý th ứ c t r ì n h bày cá c v á n d ẽ l í l u ậ n m ộ t cách tậ p t r u n g n g á n g ọ n , k h ô n g m ỏ r ộ n g v à q u á d i s â u và o các k h í a c ạ n h p h ứ c t ạ p , n h ữ n g yêu c ầ u v ư ợ t r a n g o à i k h u ô n k h ổ c ù a m ộ t g i á o t r in h d ạ i học. N h ữ n g ngư ờ i v iế t m o n g m u ố n dược trìn h bầy c h in h xác n h ữ n g kiến t h ứ c c h o d ố i t ư ợ n g c ù a m ì n h t r o n g n h à t r ư ờ n g . Và h ệ t h ố n g k i ế n t h ứ c vè cơ sở l í l u ậ n v ă n học n à y sẽ d ư ợ c b ổ s u n g và n ồ n g c a o với n h ữ n g c h u y ê n d e ve l í l u ậ n v ă n học. C h ú n g tôi c h â n t h à n h c ả m ơn n h ữ n g ỷ k i ế n c h i d á n g ó p ý c ủ a b ạ n đ ọ c v à các b ậ c th ứ c g i ả vôi cuốn sách. T i M n h ó m b iê n soạn GỊS. H à M i n h Đ ứ c 3 PHẰN M ỘT C ơ S Ở LÍ L U Ậ N CHUNG Chương I N G H Ệ T H U Ậ T VÀ Đ Ò I SốNG XÃ H Ộ I N g h ệ t h u ậ t n g a y t ừ thời kỉ sơ s i n h c ủ a n ó đ ả t ồ n t ạ i và p h á t t r i ể n t r o n g s ự g á n bó m ậ t t h i ế t với đời s ô n g lao động. N h ử n g n é t c h ạ m k h á c t r o n g các h a n g đ ộ n g n g u y ê n th ủ y , n h ữ n g đ iệu n h ả y , n h ữ n g bài ca hỗn n h i ê n t r o n g s i n h h o ạ t c ủ a các bộ tộ c v ù n g r ừ n g c h â u P h i h iện n a y đ é u c h ứ n g t ò r ằ n g : n g h ệ t h u ậ t t r o n g n h ữ n g h ỉ n h t h á i sơ k h a i c ủ a nó đ ã đ ó n g vai tr ò n h ư m ộ t p h ư ơ n g t i ệ n n h ậ n t h ứ c t h ế giới t ự n h i ê n v à b à n t h ả n đời s ố n g con người. N g h ệ t h u ậ t t h a m d ự tíc h cực và o q u á t r ì n h lao đ ộ n g cải b iế n t ự n h i ê n vi n h ừ n g lợi ích t h ự c tiễn. C ù n g với s ự p h á t t r i ể n c ủ a t r ì n h độ s ả n x u ấ t , s ự p h â n công lao đ ộ n g và đ ặ c b iệ t l à sự p h ả n h ó a giai c á p t r o n g x ã hội, nghệ t h u ậ t bước v à o q u á t r i n h c h u y ê n n g h iệ p hóa. X a d á n n h ữ n g m ụ c đíc h t h ự c t ế t r ự c tiếp, m ấ t d á n t í n h t ậ p t h ể t r o n g q u á t r i n h s á n g tạo , n g h ệ t h u ậ t t r ở t h à n h m ộ t h o ạ t đ ộ n g t h ẩ m 1Ì 1 Ỉ chi d i ẻ n r a t r o n g p h ạ m vi nh ỏ h ẹ p c ủ a n h ữ n g người có điéu kiện, có t à i n ả n g . T r o n g q u á t r i n h v ậ n đ ộ n g p h á t t r i ể n , n g h ệ t h u ậ t c à n g t h ỏ a m à n n h ữ n g y ê u c ấ u đ a d ạ n g c ủ a đời s ố n g tin h t h â n c o n người thì c à n g t ự k h ả n g đ ị n h t r ư ớ c t h ự c t i ễ n t í n h độc lặ p c ủ a nó. Q u a Ìììỗi t h ờ i đại, n g h ệ t h u ậ t đ ã đ ể lại n h ữ n g t h à n h t ự u lớn lao và tố n t ạ i n h ư m ộ t bộ p h ậ n c ấ u t h à n h c ủ a v á n m i n h n h â n loại. V ậy c á i gi m a n g ý n g h ỉ a n h ư n g u ồ n nu ô i d ư ỡ n g c ù a n g h ệ t h u ậ t . C ó m ố i liên hệ t h á m k ín n à o g i ữ a s ự s á n g t ạ o â m t h á m c ủ a mỗi c á n h â n n g h ệ sỉ với n h ử n g b iế n đ ộ n g c ủ a cuộc đời? P h ả i c h â n g s a u thời ấ u thơ c ù a n h â n loại, n g h ệ t h u ậ t đ à t ừ bỏ n h ữ n g 1ÌÌỊ1C đ ích t h ự c t i ễ n v à p h á t t r i ể n độc lậ p với đời s ó n g x à hội? Dối lậ p với n h ữ n g q u a n đ i ể m mỉ học d u y t â m , c á c n h à kinh đ i ể n c ủ a c h ủ n g h i a M á c k h ô n g x e m m ỏi h i ệ n t ư ợ n g n g h ệ t h u ậ t n h ư m ộ t h iệ n t ư ợ n g n g á u n h iê n , đ ơ n độc m à là m ộ t h i ệ n t ư ợ n g x à hội n ả y s in h , t ổ n t ạ i m ộ t cách có q u y l u ậ t t r o n g m ối liên h ệ q u a lại với n h ữ n g h i ệ n t ư ợ n g k h á c t r o n g đời s ố n g x ã hội. X ét t ừ m ối q u a n hệ g i ữ a t ổ n t ạ i v à ý th ứ c , n g h ệ t h u ậ t là m ột h ì n h t h á i ý th ứ c p h ả n «inh t ổ n tại v ậ t c h ấ t , c h ịu s ự q uy địn h c ủ a tổ n t ạ i v ậ t c h á t . Xét t ừ b ì n h d i ệ n c ấ u t r ú c x à hội, n g h ệ t h u ậ t là m ộ t h ìn h t h á i ý t h ứ c t h u ộ c k iến t r ú c t h ư ợ n g t á n g , tổn t ạ i và p h á t t r i ể n lệ t h u ộ c vào cơ sò k in h t ế c ủ a x ã hội, tứ c là v ào p h ư ơ n g t h ứ c s à n x u ấ t c ủ a mỗi giai đ o ạ n lịch s ử n h ấ t định. P h ư ơ n g t h ứ c s à n x u á t đời s ố n g v ậ t c h ấ t q u y ế t đ ị n h q u á t r i n h s i n h h o ạ t x ã hội, c h í n h t r ị và t i n h t h ầ n nói c h u n g . K h ô n g phái ý t h ứ c con người q u y ế t đ ịn h sự tố n t ạ i c ù a họ, t r á i lại, chính s ự t ổ n t ạ i c ủ a họ q u y ế t đ ịn h ý t h ứ c c ủ a họ . Với t ư cách là m ộ t h ỉ n h t h á i ý t h ứ c x ã hội, n g h ệ t h u ậ t k h ô n g t h ể t ố n tại bên ngoài c á i t r ụ c v ậ n đ ộ n g c h u n g c ủ a x ã hội là p h ư ơ n g t h ứ c s à n x u ấ t . K h ô n g t h ể đ e m đ ổ n g n h ấ t lịch s ử n g h ệ t h u ậ t với lịch sừ k inh t ế n h ư n g rỏ r à n g là n g h ệ t h u ậ t t r o n g nội d u n g v à t r in h độ p h á t t r i ể n c ủ a n ó đ é u t r ự c tiế p h o ặ c g i á n t i ế p bị giới hạn bởi đ i ê u k iệ n k i n h tế . cụ t h ể là bởi t r i n h độ s ả n x u ấ t c ù a thời đại. Lối t ư du y t h á n th o ạ i đ ậ m m à u s á c t ô n giáo chi phổi toàn bộ n é n n g h ệ t h u ậ t c ổ đ ạ i chi có t h ể n ả y s i n h t r ê n cơ sở một n é n kinh t ế m à t r i n h độ s à n x u á t cò n t h á p k ém , khi co n người c ò n đ ắ v h o a n g m a n g , s ử n g sốt tr ư ớ c cái t h ế giới t ự n h iê n bao la, bí ẩn. C ho n ê n h i n h t ư ợ n g người a n h h ù n g Asin b á c h chiến b á c h t h á n g chi đ ư ợ c t ạ o r a t r o n g thời đại c h ư a có t h u ổ c súng, đ ạ n chỉ. N h ữ n g khúc ca t r u y ề n m i ệ n g c ủ a t r ư ờ n g c a I l i á t không t h ể n à y s i n h t r o n g th ờ i đại đ à có n ìá y in v à các n h à xuát 6 b à n . C h i ế c nò t h ẩ n t r o n g t r u y é n t h u y ế t Cổ L o a s ẽ k h ô n g t h ề x u ấ t h i ệ n k h i n g ư ờ i V i ệ t N a m đ à b i ế t c h ó n g g iặ c b ằ n g s ú n g t h á n cô n g . Có nhiéu hiện tượng n g h ệ t h u ậ t m ặc dù này sinh trê n nễn t ả n g m ộ t n ề n k i n h t ế lạc h ậ u n h ư n g ch o tới h ô m n a y v ẫ n h ấ p d ẫ n c o n người h i ệ n đại. P h à i c h ã n g n g h ệ t h u ậ t l à m ộ t g iá trị b ấ t b iế n , có t h ể tổ n tại b ấ t c h ấ p n h ữ n g đổi t h a y c ủ a x ã hội loài ngườ i. K h i nói vé n é n n g h ệ t h u ậ t H i Lạp, M ác đ ã giải q u y ế t v ấ n đ ê n à v t ừ m ối liên h ệ c ú a n g h ệ t h u ậ t với đời sóng x ã hội. M á c ch o r ằ n g Sức h ấ p d ẫ n c ủ a n g h ệ t h u ậ t H i L ạp đối với c h ú n g t a k h ô n g m â u t h u ẫ n với s ự p h á t t r i ể n y ếu ớ t c ủ a x ã hội t r o n g đó n g h ệ t h u ậ t t r ư ở n g t h à n h . M à đ ú n g ra , nó l à k ế t q u à c ủ a s ự p h á t t r i ể n đó. Nói đ ú n g ra , s ứ c h ấ p d ẫ n đó g á n c h ậ t với h i ệ n t ư ợ n g l à n h ữ n g đ i ề u kiệ n x ã hội c h ư a đ á y đ ủ m à t r o n g đó n g h ệ t h u ậ t H i L ạ p đ ã p h á t s i n h v à chi có t h ể p h á t s i n h t r o n g n h ữ n g đ iề u k iệ n đó m à thôi - sè k h ô n g bao giờ có t h ể t r ở lại "(l). D ã q u a đi b i ế t b ao t h ờ i đại. Diếu kiện k i n h t ế x à hội c ủ a m ộ t n ế n n g h ệ t h u ậ t n à o đó k h ô n g còn, n h ư n g n h i ề u t á c p h ẩ m t h ờ i đó v ẫ n t ự b ào t ổ n và p h á t hu y giá t r ị c ủ a m i n h t r o n g n h ữ n g t h ờ i đ ạ i t i ế p theo. D iếu đó b á t n g u ô n t ừ c h ỗ : n h ữ n g t á c p h ẩ m đó m a n g ý n g h ĩ a n h ư n h ữ n g b à n g c h ứ n g s i n h đ ộ n g c ủ a m ộ t thời đ ạ i lịch sử . N g h ệ t h u ậ t H i L ạp là s ả n p h ẩ m hổ n n h i ê n c ủ a m ộ t thời đ ạ i ấ u tr ĩ. C on người hiện đ ạ i đ ế n với n g h ệ t h u ậ t Hi L ạ p n h ư là đ ế n với n h ừ n g kỉ n iệ m đ ẹ p đ ẽ vế thời th ơ ấ u c ủ a m ìn h . Mỗi thời đ ạ i lịch s ừ có m ộ t n é n n g h ệ t h u ậ t t ư ơ n g ứng. "Xã hội t h ế n ào v ă n n g h ệ t h ế ấy". N h ữ n g b iế n đ ộ n g t r o n g đời s ố n g \Ịỉnh tế , c h ỉ n h t r ị t h ư ờ n g d ẫ n tới n h ữ n g b iến đổi t r o n g lin h vực v ã n n g h ệ . H a y n ó i c á c h k h á c , m ỗ i s ự k i ệ n lịch s ử đ ể u có ý n g h ĩ a k ế t t h ú c h a y 111 Ở đ ấ u c h o m ộ t g i a i đ o ạ n p h á t t r i ể n nghệ thuật. L à m ộ t h i ệ n t ư ợ n g ý t h ứ c đ ặ c t h ù , n g h ệ t h u ậ t k h ô n g chi là đối t ư ợ n g n g h i ê n c ứ u c ủ a mỉ học m à c ò n là đối t ư ợ n g đ ư ợ c đ ặ c b i ệ t q u a n t â m t r o n g p h ạ m vi t r i ế t học. N h i é u đ ạ i ,b iể u c ủ a các t r ư ờ n g p h á i t r i ế t học d u y t â m đ à x e m n g h ệ t h u ậ t n h ư m ộ t b ằ n g c h ứ n g đ ộ c đ á o vé s ự v ậ n đ ộ n g t ự t h â n c ủ a ý t h ứ c t r ư ớ c t h ế giới v ậ t c h ấ t . Q u a c á c h giải th í c h c ủ a họ, n g h ệ t h u ậ t t h ư ờ n g bị đ ầy ra khòi cội n g u ô n p h á t s in h và b à n c h ấ t x ả hội đ ích t h ự c c ù a n ó : n g h ệ t h u ậ t là t r ò chơi c ủ a t r í t ư ở n g t ư ợ n g , t h u ẫ n t ú y t h ò a m ã n n h u c á u d u hí t ự do, là s ự hổi t ư ở n g cái đẹp, ý n i ệ m m à x a x ư a loài n g ư ờ i đ â m ộ t lấ n c h i ê m n g ư ỡ n g v.v. N h ữ n g q u a n n i ệ m n g h ệ t h u ậ t k iể u đ ó đ ễ u t r ự c t i ế p h o ặ c g i á n t i ế p p h ủ n h ậ n m ó i q u a n h ệ g i ữ a n g h ệ t h u ậ t với đời số n g . N h ư n g t h ự c t i ễ n n g h ệ t h u ậ t đ ã diễn ra theo nhừng- q u y lu ậ t k h ách q u a n c ủ a nó. N g h ệ t h u ậ t lu ô n v ậ n đ ộ n g v à p h á t t r i ể n t r o n g s ự r à n g b u ộ c t ự n h i ê n với đời s ố n g x à hội. N h ữ n g g iá t r ị n g h ệ t h u ậ t c h â n c h í n h t ừ x ư a tới n a y đ ẽ u là n h ữ n g s á n g t á c b á t r ề s â u x a t r o n g m à n h đ ấ t t h ự c t ế c ủ a thời đ ạ i m ì n h . N h ờ p h à n á n h t r u n g t h à n h t h ự c t ế đời só n g , n h ữ n g s á n g t á c đó t h ự c s ự t h a m d ự vào s ự p h á t t r i ế n c ủ a t i ế n t r ì n h lịch s ử n h ư m ộ t vũ khí k h á m p h á v à s á n g t ạ o đời số n g . Khi đ é c ậ p tới n é n v ă n học P h ụ c h ư n g , n é n v ả n h ọ c đ ã gó p p h ấ n t h a n h t o á n t h ờ i đ ạ i T r u n g c ổ p h o n g k iế n , Ă n g g h e n đ ã coi n h ữ n g n h à v á n t h ờ i kl n à y n h ư n h ữ n g n g ư ờ i k h ổ n g ló t r o n g t ư d u y , t r o n g h ọ c t h ứ c , đ ổ n g t h ờ i c ũ n g giải t h í c h r ầ n g : cái l à m ch o h ọ t r ở n ê n k i ệ t x u ă t l à ở c h ỗ "họ đ é u h ò a m i n h v à o n h ữ n g m ó i q u a n t â m c ủ a th ờ i đại, đ é u tíc h c ự c t h a m g ia v à o cuộc đ ấ u t r a n h t h ự c t iễ n ... n g ư ờ i t h ì d ù n g lời n ó i v à c â y b ú t, n g ư ờ i th ỉ d ù n g k iế m , v à có n g ư ờ i d ù n g c ả h a i cách". V ả n h ọ c P h ụ c h ư n g k h ô n g p h ả i l à h i ệ n t ư ợ n g du y n h á t . N h ữ n g đ ỉ n h c a o n g h ệ t h u ậ t t r o n g b ấ t kỉ m ộ t n é n v ăn h ọ c n à o c ũ n g đ é u đ ư ợ c x ây c ấ t t r ê n n é n t ả n g v ữ n g c h á c c ủ a t h ự c t ạ i đời sống. Mối q u a n h ệ c ủ a n g h ệ t h u ậ t với t h ự c t i ễ n đời s ố n g bộc lộ t r ư ớ c h ế t ở s ự t á c đ ộ n g c ủ a cơ sở k i n h t ế x ã hội. N h ư n g với t ư c á c h c ủ a m ộ t h ì n h t h á i ý t h ứ c t h u ộ c k iến t r ú c t h ư ợ n g t ấ n g , n g h ệ t h u ậ t k h ô n g t ồ n t ạ i m ộ t c á c h cô lập , t h ụ đ ộ n g m à tổ n t ạ i , p h á t t r i ể n t r o n g mối liên h ệ q u a lại với c á c h l n h t h á i ý t h ứ c k h á c v à n h ữ n g p h ạ m vi h o ạ t đ ộ n g k h á c t r o n g đời s ổ n g 8 t h ự c ti ễ n . S ẽ là du y v ặ t m á y m ó c k h i x e m xét, lí giải m ộ t hiện t ư ợ n g n g h ệ t h u ậ t n à o đ ó chi b ằ n g n h ữ n g n g u y ê n n h â n k i n h tế. C h í n h Ả n g g h e n đ ã n h i é u l ầ n p h ê p h á n m ộ t t h á i độ m á y móc t r o n g v ậ n d ụ n g t r i ế t học d u y v ậ t c ủ a M ác. ô n g lư u ý r à n g : "M ác v à tôi c ù n g có c h ị u m ộ t p h ầ n t r á c h n h i ệ m v é việc n h ữ n g a n h e m t r ẻ đôi khi n h ấ n m ạ n h q u á m ứ c v ào m ậ t k i n h tế. Dối với k ẻ t h ù , c h ú n g tôi p h ả i n h ấ n m ạ n h cái n g u y ê n lí c h ủ yếu m à h ọ p h ủ n h ậ n , và c h ú n g tôi c ủ n g có ít t h l giờ, có c h ỗ v à có c ơ h ộ i đ ể l à m c h o n h ữ n g n h â n t ố k h á c t h a m g ia v à o s ự t á c đ ộ n g l ẫ n n h a u có đ ư ợ c đ ị a vị c ủ a c h ú n g . . . ” ( i l S ự chi phổi cơ s ở k i n h t ế v à o lỉn h v ự c n g h ệ t h u ậ t k h ô n g p h ả i khi n à o c ủ n g t r ự c t i ế p v à n h ư n h a u t r o n g m ọi g ia i đ o ạ n lịch sử , m à t h ư ờ n g l à g i á n tiếp , t h ô n g q u a n h i ề u y ế u t ố t r u n g g ia n , q u a n h i ể u k h â u c h u y ể n h ó a v à ở n h ử n g m ứ c độ k h á c n h a u t ù y t h e o n h ữ n g đ iễu k iệ n x à hội lịc h s ử c ụ t h ể . S ự t á c đ ộ n g n à y bộc lộ rỏ r ệ t t r o n g n h ữ n g giai đ o ạ n đ á u c ủ a s ự p h á t t r i ể n n g h ệ t h u ậ t , k h i t r i n h đ ộ p h â n c ô n g lao đ ộ n g x ã h ộ i c ò n ở m ứ c độ t h ấ p , c ấ u t r ú c giai c ã p v à các m ói q u a n h ệ x ã h ộ i c h ư a t r ở n ê n p h ứ c tạ p . T r o n g n h ữ n g giai đ o ạ n lịch s ử v ễ s a u , s ự t á c đ ộ n g đó đ ã k h á c đi về t í n h c h ấ t , h l n h t h ứ c v à m ứ c độ. V é đ ạ i t h ể , s ự t á c đ ộ n g c ủ a c á c n h â n t ố k i n h t ế t h ư ờ n g bộc lộ t h ô n g q u a s ự tá c đ ộ n g c ủ a ý t h ứ c c h í n h t r ị với c á c t ổ chức, cơ c h ế c h í n h t r ị t ư ơ n g ứ n g . D o t í n h độ c lậ p t ư ơ n g đối c ủ a n g h ệ t h u ậ t , d o t í n h p h ứ c tạ p , đ a d ạ n g t r o n g m ổ i liên h ệ c ủ a n ổ với đời s ố n g , t r i n h đ ộ p h á t t r i ể n c ủ a m ộ t n ể n n g h ệ t h u ậ t v à t r i n h đ ộ k i n h t ế c ủ a x ả hội k h ô n g p h ả i b a o giờ c ủ n g là m ộ t t ư ơ n g q u a n t i lệ t h u ậ n . C h ấ t l ư ợ n g c ủ a s ả n p h ầ m v ậ t c h ấ t , n à n g s u ấ t la o đ ộ n g t r o n g m ộ t n é n k i n h t ế k h ô n g p h ả i l à n h â n t ổ đ ả m bảo cho "n ân g Suất” và c h ấ t lư ợ n g c ủ a s à n phấni s á n g tạo tin h t h ắ n , đ ậ c b i ệ t là s á n g t ạ o n g h ệ t h u ậ t . M ộ t n ể n v â n n g h ệ lớn k h ô n g p h ả i chi có t h ể n à y s i n h t r ê n cơ sở m ộ t n é n s à n x u ấ t lớn. M á c đ ă chỉ r a r ằ n g :"Đối với n g h ệ t h u ậ t , n g ư ờ i t a b i ế t ( 1 ) M á c - Ả n g g h e n - L£nin. Vè v ă n h ọ c và n g h ệ ih u ộ i. N X B Sự th ậ t. 1977, tr. 103. 9 r a n g n h ữ n g thời kl h ư n g t h ị n h n h á t đ ị n h c ủ a n g h ệ t h u ậ t h o à n t o à n k h ô n g t ư ơ n g ứ n g với s ự p h á t t r i ể n c h u n g c ù a x a hội. do đ ó c ũ n g k h ô n g t ư ơ n g ứ n g với s ự p h á t 'triển c h u n g c ủ a cơ sở v ậ t c h ấ t x ã hội. c ủ a cái x ư ơ n g s ố n g c ủ a t ổ c h ứ c x ã hội Vi dụ so s á n h n g ư ờ i Hi L ạ p đôi với c á c d â n t ộ c h iệ n đ ạ i , h a y S ê c x p i a c ũ n g th ế ."(l> S ự k h ô n g t.ương ứ n g g i ữ a m ộ t q u á t r i n h v ã n n g h ệ với m ộ t q u á t r i n h x ã hội k h ô n g p h ải n h ư n h ử n g n g o ạ i lệ m à là m ộ t h i ệ n t ư ợ n g m a n g t í n h q u y l u ậ t N h ữ n g t h à n h t ự u v á n họ c r ự c rở n ử a c u ố i t h ế kl X V III tớ i đ ẩ u t h ế ki X IX lại t h u ộ c v é thời ki k h ũ n g h o ả n g t r á m t r ọ n g n h ấ t c ủ a c h ế đ ộ p h o n g k iế n V iệ t N a m . T im h iể u s ự k h ô n g t ư ơ n g ứ n g này, b ê n c ạ n h n h ữ n g n g u y ê n n h â n m a n g t í n h đ ặ c t h ù c ủ a x ã hội V iệt N a m giai đ o ạ n đó, c h ú n g t a cò n n h ậ n r a cái n g u y ê n n h â n cơ b à n có t í n h ph ổ b iế n đổi với v ă n h ọ c n h i é u nước. D ó là s ự t á c đ ộ n g c ủ a c u ộ c đ á u t r a n h g ia i c ẵ p x u y ê n d ọ c h a i t.hế kỉ. C h ỉ n h t h ờ i đ ạ i "bể d â u ”, th ờ i đ ạ i n ô n g d á n k h ở i n g h ĩ a n à y đ ã t ạ o r a n h ữ n g đ ié u k i ệ n k h á c h q u a n t h u ậ n lợi c h o s ự n ấ y s i n h n h ữ n g t ư t ư ở n g t h ẩ m m ỉ m ớ i, c ô n g c h ú n g v ã n h ọ c m ớ i v à m ộ t lự c l ư ợ n g s á n g t á c h o à n t o à n m ớ i v ể c h ấ t . N é n v ã n h ọc h i ệ n t h ự c v à n h â n đ ạ o c h ủ n g h ĩ a đ ã r a đời n h ư là s ả n p h ẩ m t ấ t y ế u c ủ a c u ộ c đ ấ u t r a n h g ia i c ấ p k h i ấy. T h ự c t i ễ n v ã n h ọ c n h i é u d á n tộ c đã c h ứ n g m inh r ằ n g : vãn nghệ p h á t t r i ể n k h ô n g tư ơ n g ứng với t r i n h đ ộ k i n h t ế n h ư n g lại k h á t ư ơ n g ứ n g với đ ấ u t r a n h g ia i c ẵ p t r o n g x ã hội. T r o n g bói c ả n h c ủ a t h ế giới h i ệ n đại, khi n h ữ n g m ó i q u a n h ệ giai c ấ p k h ô n g c ò n đ ơ n g i à n n h ư x ư a , s ự p h á n c ô n g lao đ ộ n g x ả hội đ ả đ ạ t tới m ộ t t r i n h độ p h á t t r i ể n c a o t r ê n cơ sở c ủ a cuộc c á c h m ạ n g k h o a học kỉ t h u ậ t , v à đ ặ c b i ệ t là n h ữ n g 'xung đột g ia i c ấ p t r o n g n ộ i bộ d ả n tộ c v à t r o n g p h ạ m vi quốc t ế đ a n g bộc lộ dưới n h ữ n g h ỉ n h t h ứ c mới, m ỗi l ư ơ n g q u a n m a n g t í n h q u y ế t đ ị n h l u ậ n c ủ a đời s ó n g x ã hội với n g h ệ t h u ậ t c ũ n g b i ể u lộ m ộ t c á c h đ a d ạ n g , p h ứ c t ạ p h ơ n .S i n h th ời, M ác và A n g g h e n đ ă chi r a s ự t h ù địch c ủ a n é n s ả n x u ấ t t ư b ản ch ủ (1) M á e - À n g g h e n . Vẽ v ữ n h in và n g h ệ th u ụ i. N X B 10 Sự ihẠi. 1M5S. i r 9 ị». n g h ỉ a đối với t h i ca, n g h ệ t h u ậ t , n h ư n g c h ư a k h i n à o hai ông k h ả n g đ ị n h s ự s u y t à n c ủ a n g h ệ t h u ậ t nói c h u n g dưới c h ế độ t ư b ả n . T h ự c t ế c ủ n g cho t h ấ y r ằ n g , t r o n g lò n g x ã hội t ư s à n h i ệ n đ ại, n h ữ n g t ư t ư ở n g c á c h m ạ n g , k h á t v ọ n g t ự do, c ô n g li có t h ể t r ở t h à n h n h â n tố đ ộ n g lực t h ú c đ ầ v s ự p h á t t r i ể n c ủ a " n é n v ã n h ó a t h ứ hai", " n é n v ã n h ó a d â n c h ủ và x à hội ch ủ n g h ĩ a ” n h ư L ê n i n đ ã nói, đ ạ t tới n h ữ n g g iá t r ị v ă n h ó a lớn. N g ư ợ c lại, t r ê n c on đ ư ờ n g t h ự c h i ệ n lí t ư ở n g x ã hội ch ú n g h ỉa , n h ữ n g q u a n n i ệ m g iáo đ iê u , "chủ n g h ĩ a b ì n h q u â n m á y móc" đổi với lao đ ộ n g n g h ệ t h u ậ t t h ư ờ n g t h ủ tiê u " n h ữ n g t h i ê n h ư ớ n g c á n h â n " , b à n l ĩ n h s á n g t ạ o c ủ a n g h ệ sỉ, v à n h ư vậy, c à n trở s ự p h á t t r i ể n c ủ a n g h ệ t h u ậ t . B à i học k i n h n g h iệ m n à y c h ú n g t a đ ã r ú t r a t r o n g th ự c t ế v ă n h ọ c ờ n h i é u nước x ã hội chủ n g h ĩ a lâ u n a y .C h o nên, k h ô n g p h ả i m ộ t q u á t r i n h x ã hội n ào đó t i ế n bộ v ê p h ư ơ n g d iệ n lịch sử đ é u dễ d à n g d ẫ n tới m ộ t q u á t r ì n h v ã n n g h ệ t ư ơ n g ứ n g , g ià u t h à n h t ự u vé p h ư ơ n g d iện t h ẩ m mỉ. C ủ n g n h ư m ọ i h ìn h t h á i V t h ứ c k h á c , n g h ệ t h u ậ t có khả n ă n g t á c đ ộ n g t r ở lại cơ sở k i n h t ế v à đời s ổ n g x ã hội nói c h u n g . N g h ệ t h u ậ t tự nó k h ô n g t h ể t h a y t h ế được c á c h m ạ n g , k h ô n g t ạ o r a n ổ i n h ữ n g t i ế n t r ì n h lịch sử, n h ư n g t h ô n g q u a sự t á c đ ộ n g tới t ư tư ở n g , t ì n h c ả m con người, n ó t h a m d ự vào sự vận đ ộ n g c h u n g c ủ a x ã hội n h ư m ộ t n h â n t ổ t h ú c đ ẩ y hoặc kim h ã m . N h ữ n g t á c p h ẩ m lớn t ừ x ư a tới n a y đ éu m a n g ý n g h ỉ a n h ư n h ữ n g k h á m p h á t r o n g lịch s ử n h ậ n t h ứ c c ủ a con người. C h ú n g k h ô n g chi có t á c d ụ n g k h a i s á n g , t h ứ c t i n h tin h t h á n p h ả n k h á n g cho con người t r o n g h i ệ n t ạ i m à c ò n t r ở t h à n h n g u ồ n n â n g l ư ợ n g t i n h t h ấ n m ạ n h m ẽ cho n h i é u thời đ ạ i tiếp theo. Bén c ạ n h đó. n h ữ n g t á c p h ẩ m đổi t r ụ y hoặc c h ứ a đ ự n g n h ữ n g t ư t ư ở n g lạc h ậ u . bảo t h ủ r ấ t dễ t r ở t h à n h c ô n g c ụ vô ý th ứ c , p h ụ c vụ cho c h ín h s á c h n g u d â n c ủ a b ọ n t h ố n g t r ị p h ả n động, vỉ v ậ y t r ở t h à n h v ậ t c ả n c ủ a lịch sử. Sự t á c đ ộ n g c ủ a n g h ệ t h u ậ t tớ i đời s ổ n g là m ộ t đ ậ c tín h k h á c h q u a n , t h ể h iệ n rõ b ả n c h ấ t , ch ức n ã n g x ă hội c ủ a nghệ t h u ậ t . N g h ệ t h u ậ t chi t h ự c s ự p h á t t r i ể n , đ ó n g góp h ừ u hiệu 11 cho s ự p h á t tr iể n c hun g của x ă hội, khi n ó x á c lập được m ối l i ê n h ệ v ừ a s â u x a v ừ a t r ự c t i ế p với đời s ố n g c h í n h tr ị, v ã n h ó a , đ ạ o đ ứ c c ủ a x ả hội, t ứ c là v ậ n đ ộ n g đ ổ n g bộ với n h ữ n g h ì n h t h á i ý t h ứ c k h á c c ủ a k iến t r ú c t h ư ợ n g t á n g . Sự k h ô n g t ư ơ n g ứ n g c ủ a n g h ệ t h u ậ t với t r ì n h độ k i n h t ế c ủ a x ă hội, x é t c h o c ù n g , c h ỉ l à m ộ t h i ệ n t ư ợ n g có t í n h lịch sử, tứ c là c h ỉ tái d i ễ n t r o n g t h ờ i đ ạ i có giai cấp. B ằ n g s ự t h â m n h ậ p s á u r ộ n g v à o n h ữ n g q u á t r i n h lịch sử, n g h ệ t h u ậ t sẽ g ó p p h á n kết thúc s ớ m h ơ n c á i ki n g u y ê n đ a u k h ổ c ủ a n h ữ n g x u n g đ ộ t giai c á p , d â n t ộ c v à m ở r a m ộ t ki n g u y ê n nìới đ ả m b ả o t h ự c sự ch o s ự p h á t t r i ể n to à n diện củ a n h â n cáeh củng như cho sự phát triể n h à i h ò a , đ ô n g bộ g iừ a m ọi p h ạ m vi h o ạ t đ ộ n g c ủ a con n g ư ò i. 12 Chương II N G IIỆ T H U Ậ T - M Ộ T H ÌN IỈ TH Á I Ý T H Ứ C XÃ H Ộ I Đ Ặ C T H Ù N g h ệ t h u ậ t là m ộ t h ì n h t h á i ý t h ứ c x ã hội, p h ả n á n h t ỗ n t ạ i x ã hội, b à y t ỏ t h á i đ ộ c ủ a c o n n g ư ờ i t r ư ớ c đời s ó n g h iệ n th ự c . N h ư n g n g h ệ t h u ậ t là m ộ t s à n p h ẩ m t h ẩ m m ỉ đ ộ c đ á o n ả y s i n h t r o n g q u á t r i n h s á n g t ạ o t h e o q u y l u ậ t cái đ ẹ p . VI vậy, n g h ệ t h u ậ t đ ư ợ c x e m x é t t ừ hai p h ư ơ n g d i ệ n : p h ư ơ n g d i ệ n h ì n h t h á i ý th ứ c x ã hội đ ặ c t h ù v à p h ư ơ n g d i ệ n g ó p p h á n t ạ o ' r a m ôi t r ư ờ n g s ố n g m a n g t í n h t h ẩ m mĩ. T ỉm h i ể u t í n h đ ặ c t h ù c ủ a n g h ệ t h u ậ t k h ô n g có n g h ỉ a l à t ì m r a đ ư ờ n g b iên r a n h giới g i ữ a n g h ệ t h u ậ t v à c á c h ỉ n h t h á i ý t h ứ c x ă hội k h á c m à c h ủ y ế u c h ỉ r a n h ữ n g t h u ộ c t í n h cơ b ả n , loại b i ệ t c ủ a n g h ệ t h u ậ t . D ặc t r ư n g c ủ a n g h ệ t h u ậ t đ ư ợ c b iể u h i ệ n q u a n h i ề u p h ư ơ n g d i ệ n : đối t ư ợ n g p h à n á n h , k i ể u t ư duy, n ộ i d u n g v à p h ư ơ n g tiệ n p h ả n á n h , c o n đ ư ờ n g t á c đ ộ n g , p h ư ơ n g t h ứ c t ồ n t ạ i t r o n g q u á t r ì n h tiế p n h ậ n v.v... C h ư ơ n g này, sẻ t r ì n h bày m ộ t v à i p h ư ơ n g d i ệ n cơ b ả n đ ể gó p p h ấ n l à m s á n g tò t í n h đ ặ c t h ù c ủ a n g h ệ t h u ậ t . I - DẶC T R Ư N G C Ủ A D ố i T Ư Ợ N G N G H Ệ T H U Ậ T M u ố n t ỉ m h iể u đổi t ư ợ n g n g h ệ t h u ậ t , t r ư ớ c h ế t c ấ n p h â n íbiệt h a i k h ái n iệ m k h á c h t h ể v à đổi tư ợ n g . K h á c h t h ể b a o giờ •củng đ ư ợ c x e m x é t t r o n g m ối q u a n h ệ với c h ủ t h ể ; n ó là t o à n bộ t h ế giới k h á c h q u a n m à c h ủ t h ể h ư ớ n g tới n h ậ n t h ứ c . C òn 'đối t ư ợ n g là m ộ t p h á n c ủ a k h á c h t h ể m à c o n n g ư ờ i t i ế p c ậ n (để n h ậ n t h ứ c và p h ả n á n h . Vi t h ế k h ô n g có đổi t ư ợ n g n ó i c h u n g m à chi có đối t ư ợ n g c ủa mói h ỉn h t h á i ý t h ứ c x ă hội, c ủ a m ỗi Bỉnh v ự c h o ạ t đ ộ n g n h ậ n t h ứ c c ủ a c o n người m à th ô i. Mỗi lỉn h ■vực h o ạ t đ ộ n g c ủ a con n g ư ờ i đ ể u c ó m ụ c đ íc h r i ê n g , có m ối " q u a n t â m " r i ê n g và h i ế n n h i ê n c ũ n g có đói t ư ợ n g r i ê n g . Việc 13 t ì m h iể u đ ặ c t r ư n g c ủ a đối t ư ợ n g là v ấ n đ ề đ ấ u t i ê n t r o n g q u á t r ì n h n g h i ê n c ứ u các h ì n h t h á i ý t h ứ c x ã hội. Vậy đ ặ c t r ư n g c ủ a đổi t ư ợ n g n g h ệ t h u ậ t là gì ? G óc độ t i ế p c ậ n c ủ a n g h ệ t h u ậ t r a s a o ? Cái gi là đối t ư ợ n g c h ủ y ế u , là m ôi q u a n t â m h à n g đ á u c ủ a n g h ệ t h u ậ t ? T r o n g lịch s ử n g h i ê n c ứ u n g h ệ t h u ậ t đ ả t ừ n g có n h i é u lời giải đ á p . C ác n h à 1Ì1 Ỉ học d u y t â m k h á c h q u a n t ừ P l a t ỏ n g đ ể n H ê g h e n , d ù có m à u s á c k h á c n h a u , đ é u cho r ầ n g , n g h ệ t h u ậ t h ư ớ n g ; n h ậ n t h ứ c vé t h ế giới v ĩn h h ằ n g c ủ a T h ư ợ n g đế, c ủ a t h ế giới Ý n i ệ m có t r ư ớ c loài ngườ i. N g h ệ t h u ậ t , t h e o q u a n n i ệ m của. họ, là sự c h i ê m n g h i ệ m , hổi t ư ở n g và m iêu t ả cái đ ẹ p c ủ a Ý n iệ m t u y ệ t đối. Và n h ư v ậy đôi t ư ợ n g c ủ a n g h ệ t h u ậ t k h ô n g : n ằ m t r o n g h i ệ n th ự c đời s ó n g m à chi có t r o n g t h ế giới Ý n i ệ m được hiện h in h q u a lin h ứ n g c ủ a n g h ệ sỉ khi s á n g tạo. C ác n h à m ỉ học d u y t â m c h ủ q u a n lại c h o r à n g , đối t ư ợ n g ; n g h ệ t h u ậ t n ằ m n g a y t r o n g n h ữ n g c ả m g iá c c h ù q u a n c ủ a nghệí sỉ, là cái tôi b ể s â u k h ô n g liên q u a n gì đ ế n đời s ó n g h i ệ n thực.. L u ậ n đ i ể m n à y k h ô n g t h ể đ ứ n g v ừ n g đ ư ợ c vì đ á y m â u th u ẫ n .. C ả m giác c ù a c o n n g ư ờ i b a o giờ c ủ n g g á n liến với h o à n cành,, n g a y cà n h ừ n g p h ả n x ạ t h u á n t ú y s in h lí c ủ a con n g ư ờ i củng; n ả y s i n h t r o n g q u á t r ì n h tiế p x ú c với n g o ạ i c ả n h . Các n h à d u y v ậ t t ừ A r i x t ổ t q u a D iđơrô đ ế n S é c n ư s é p x k i,, Bêỉinxki, đ ặ c b iệ t là Mác, Ả n g g h e n , L ê n in đ ể u k h ả n g đ ị n h ràng,, đói t ư ợ n g c ủ a n g h ệ t h u ậ t n à m t r o n g h iệ n t h ự c k h á c h q u a n , vài đối t ư ợ n g đó p h ả i m a n g t í n h t h ẩ m mỉ. Khi tiế p x ú c với c á c t á c p h á m n g h ệ t h u ậ t , c h ú n g t a g ặ p ờỉ đó n h ử n g bức tra n h thiên nhiên phong phú. đ a d ạ n g , n h ữ n g co n người t r o n g các m ối q u a n hệ ph ức tạp . Và p h ả i c h ă n g mọii h iện t ư ợ n g t ự n h iê n , x ã hội, c o n người đ é u là đôi t ư ợ n g củai n g h ệ t h u ậ t ? N ế u k h ô n g giải quyết, đ ư ợ c v ã n đ ê n à y t ứ c l à c h ú n g t a c h ư a t h ấ y đ ư ợ c t í n h đ ặ c t h ù c ủ a đỗi t ư ợ n g n g h ệ th u ậ t., là đ ó n g n h ấ t đối t ư ợ n g với k h á c h th ể. Dối t ư ợ n g c ủ a n g h ệ t h u ậ t k h ô n g tá c h biệt với đối t ư ợ n g c ủ a c á c hin h t h á i ý t h ứ c x ã hội k h á c . N h ư n g n g h ệ t h u ậ t có c á c h 14 n h ì n r iê n g , cách c h i ế m lĩn h h i ệ n t h ự c t h e o m ộ t góc độ riêng. C ù n g m ộ t s ự v ật, h iệ n t ư ợ n g n h ư n g m ỗi h in h t h á i ý t h ứ c đéu c ó góc n h ì n r i ê n g c ủ a m in h C h ẳ n g h ạ n , m ặ t trờ i dưới góc độ c ù a t h i ê n v â n học thi đó là m ộ t vi t i n h tú , m ộ t v ậ t t h ể n g ư n g t ụ n h i ệ t n â n g , m ộ t khối c ấ u r ự c n ó n g . C òn đối với n g h ệ t h u ậ t , m ậ t t r ờ i là b i ể u t ư ợ n g c ủ a n g u ồ n s á n g , n g u ó n sưởi ấ m , là vẻ đ ẹ p chói c h a n g r ự c rở : M ậ t trời lờ trái t i m a n h M á t t r ă n g v à n h v ạ n h là t i n h c ù a em ụ iã ii trờ i v u ô n g - N g u y ễn D uy) T hiên nhiên không hề v án g b ó n g tr o n g nghệ th u ậ t c ủ a bát c ứ t h ờ i đ ạ i n à o . N h ư n g t h i ê n n h i ê n đ ư ợ c t á i h i ệ n t r o n g nghệ t h u ậ t k h ô n g p h ải n h ư n h ử n g k h á c h t h ể t ự n ó m à đó là th i ê n n h i ê n t r o n g m ối q u a n hệ với c on người, t h i ê n n h iê n k h ú c xạ t â m hổn. t ì n h c ả m co n người. Khi m i ê u t à t h i ê n n h iê n , nghệ sỉ k h ô n g n h ữ n g t á i h i ệ n vẻ đ ẹ p c ủ a t ạ o h ó a m à cò n bộc lộ và h i ệ n d iệ n m ìn h q u a c á n h q u a n t h i ê n n h iê n . X u â n Q u ỳ n h tìm đ ế n với c o n s ó n g đ ể bộc lộ m ộ t t ì n h c ả m d ạ t dào, sôi nổi và đ á y n ữ t í n h c ủ a m i n h ( S ó n g ) , X u â n Diệu m i ê u t à b i ể n đ ể nói v é m ộ t t ỉ n h y ê u m u ô n đời k h ô n g t h ỏ a (B i é n ), P h a n T h ị T h a n h N h à n v iế t vé c h ù m h o a bưởi l à đ ể bộc lộ m ộ t mối t i n h t h á m kin, t h a n h ta o - Xem thêm -