Tài liệu Luận văn thơ lẩu của người tày ở hà vị, bạch thông, bắc kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LÊ THƢƠNG HUYỀN THƠ LẨU CỦA NGƢỜI TÀY Ở HÀ VỊ, BẠCH THÔNG, BẮC KẠN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Thái Nguyên - Năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LÊ THƢƠNG HUYỀN THƠ LẨU CỦA NGƢỜI TÀY Ở HÀ VỊ, BẠCH THÔNG, BẮC KẠN CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN HẰNG PHƢƠNG Thái Nguyên - Năm 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Lời cảm ơn Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, khoa Sau đại học, Ban Chủ nhiệm, quý Thầy, Cô giáo khoa Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên và quý Thầy, Cô giáo trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập. Tác giả xin chân thành cảm ơn: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Đoàn Nghệ thuật dân tộc tỉnh Bắc Kạn; Đảng ủy - UBND, phòng Văn hóa Thông tin xã Hà Vị huyện Bạch Thông; phòng Văn hóa Thông tin huyện Pác Nặm tỉnh Bắc Kạn và cá nhân các ông, bà Hà Thiêm Thưởng, Nguyễn Văn Cư, Ma Thị Bường, Hoàng Văn Lỷ, Cà Huy Hẩn cùng gia đình đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian thực hiện luận văn tốt nghiệp. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giáo viên hướng dẫn: PGS.TS. Nguyễn Hằng Phương, cô đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả cảm ơn tập thể lớp cao học K17 chuyên ngành Văn học Việt Nam, trường ĐHSP Thái Nguyên đã đóng góp ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện luận văn. Cuối cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả để hoàn thành luận văn này. Tác giả Lê Thƣơng Huyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Lê Thƣơng Huyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn Lời cam đoan Mục lục ................................................................................................................ i MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 NỘI DUNG....................................................................................................... 11 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TẾ CỦA VIỆC TÌM HIỂU THƠ LẨU Ở HÀ VỊ, BẠCH THÔNG, BẮC KẠN ....................................... 11 1.1. Tổng quan về tộc ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn.............. 11 1.1.1. Vài nét về cộng đồng ngƣời Tày ở Bắc Kạn ................................... 11 1.1.2. Điều kiện tự nhiên, đặc điểm lịch sử, xã hội và đời sống văn hóa của ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn ........................................ 12 1.2. Khái quát về Thơ lẩu và nghi lễ đám cƣới của ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn ................................................................................... 18 1.2.1. Khái quát về Thơ lẩu ....................................................................... 18 1.2.2. Nghi lễ đám cƣới của ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. 23 1.3. Diễn xƣớng Thơ lẩu của ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn ......... 29 1.3.1. Môi trƣờng diễn xƣớng ................................................................... 30 1.3.2. Nhân vật diễn xƣớng ....................................................................... 31 1.3.3. Trang phục diễn xƣớng ................................................................... 32 1.3.4. Hình thức diễn xƣớng ..................................................................... 33 Chƣơng 2. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG THƠ LẨU CỦA NGƢỜI TÀY Ở HÀ VỊ, BẠCH THÔNG, BẮC KẠN ................................. 38 2.1. Thơ lẩu thay cho lời chào mời xã giao vừa lịch sự vừa trân trọng. ....... 38 2.2. Thơ lẩu thể hiện những nguyên tắc ứng xử tinh tế, khéo léo đúng đạo lí, lối sống trọng tình nghĩa ........................................................................... 45 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii 2.2.1. Nguyên tắc ứng xử trong quan hệ với cha mẹ ................................ 45 2.2.2. Nguyên tắc ứng xử trong quan hệ vợ chồng ................................... 48 2.2.3. Nguyên tắc ứng xử trong quan hệ với tiên tổ, họ hàng................... 50 2.2.4. Nguyên tắc ứng xử trong các mối quan hệ khác ............................. 52 2.3. Thơ lẩu thể hiện đời sống tinh thần phong phú ..................................... 54 2.3.1. Một kho tàng văn học dân gian phong phú ..................................... 54 2.3.2. Uớc mơ, khát vọng về một cuộc sống tốt đẹp ................................ 57 2.4. Thơ lẩu phản ánh các vấn đề lịch sử, xã hội .......................................... 62 2.4.1. Phán ánh chế độ hôn nhân của ngƣời Tày ...................................... 62 2.4.2. Phản ánh những tục lệ, tín ngƣỡng dân gian của ngƣời Tày .......... 64 Chƣơng 3. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT TIÊU BIỂU TRONG . 69 THƠ LẨU CỦA NGƢỜI TÀY Ở HÀ VỊ, BẠCH THÔNG, BẮC KẠN..... 69 3.1. Nhan đề, thể thơ ..................................................................................... 69 3.1.1. Nhan đề ........................................................................................... 69 3.1.2. Thể thơ ............................................................................................ 70 3.2. Ngôn ngữ và biểu tƣợng......................................................................... 75 3.2.1. Ngôn ngữ ......................................................................................... 75 3.2.2. Các biểu tƣợng ................................................................................ 80 3.3. Các biện pháp tu từ ................................................................................ 85 3.3.1. So sánh ............................................................................................ 85 3.3.2. Ẩn dụ ............................................................................................... 88 3.3.3. Liệt kê.............................................................................................. 91 3.4. Thời gian và không gian nghệ thuật ....................................................... 94 3.4.1. Thời gian nghệ thuật ....................................................................... 94 3.4.2. Không gian nghệ thuật .................................................................... 97 PHẦN KẾT LUẬN ........................................................................................ 107 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 111 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 115 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong di sản văn hóa các dân tộc Việt Nam, kho tàng văn hóa của các dân tộc thiểu số rất phong phú và đa dạng. Mỗi dân tộc đều có những nét văn hóa, phong tục tập quán riêng tạo nên sự khác biệt, đặc trƣng của mỗi vùng miền. Cùng nằm trong vùng văn hóa Việt Bắc nên nói đến Bắc Kạn, ngƣời ta nghĩ ngay đến một miền đất giàu bản sắc văn hóa các dân tộc. Vốn văn học nghệ thuật dân gian của các dân tộc, đặc biệt là dân tộc Tày ở nơi đây rất phong phú, đa dạng và còn đƣợc lƣu truyền qua chữ viết, các hoạt động thờ cùng, nghi lễ, hoạt động ca hát v.v... Một trong những hoạt động văn hóa dân gian hết sức ấn tƣợng, độc đáo mang bản sắc riêng của họ đó là hát đám cƣới. Hát đám cƣới, ngƣời Tày thƣờng gọi là Thơ lẩu (Thơ đám cƣới) hoặc hát Quan làng, xƣớng Quan làng...Đây là một loại dân ca nghi lễ của đám cƣới, đƣợc bắt rễ và tồn tại lâu dài trong đời sống tinh thần của dân tộc Tày. Thơ lẩu là lời hát đối đáp giữa hai bên: đại diên nhà trai (Quan làng) và đại diện nhà gái (Pả mẻ) trong lễ cƣới của dân tộc Tày ở Bắc Kạn. Cuộc hát đƣợc bắt đầu từ lúc đoàn đại diện nhà trai đến bản để đón dâu với khúc hát “pjết lền khên tàng” cho đến khi kết thúc nghi lễ đám cƣới, tiễn chân Pả mẻ trở lại nhà bằng khúc hát “Slống Pả mẻ”. Các công đoạn của toàn cuộc hát ấy đƣợc nâng lên thành văn nghệ, thành lời ca, tạo nên một hình thức sinh hoạt văn hóa đặc sắc, mang nhiều giá trị thẩm mĩ và giá trị nhân văn sâu sắc của dân tộc Tày. Thực tế cho thấy, Thơ lẩu của tộc ngƣời Tày ở Việt Bắc, trong đó có Bắc Kạn đã đƣợc một số nhà nghiên cứu dân gian sƣu tầm và biên soạn thành những công trình khoa học. Tuy nhiên, cho tới nay chúng tôi thấy, chƣa có một công trình nghiên cứu nào đề cập một cách chuyên biệt, hệ thống về nội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 dung và nghệ thuật của loại dân ca này ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn - vùng đất mà theo chúng tôi, đƣợc xem nhƣ nguồn cội của tộc ngƣời Tày Bắc Kạn, từ đây những giá trị văn hóa, văn học nghệ thuật phát lộ và lan tỏa, tạo nên bản sắc riêng của cộng đồng ngƣời Tày tỉnh Bắc Kạn. Nghiên cứu Thơ lẩu trong đời sống văn hóa dân gian của ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn từ góc độ văn học dân gian là một việc làm có ý nghĩa không chỉ trong lĩnh vực nghiên cứu mà còn có ý nghĩa thiết thực hơn đối với một giáo viên dạy văn, đƣợc sinh thành từ chính miền đất văn hóa này, góp phần khẳng định, giữ gìn và phát huy những nét đẹp truyền thống của dân tộc Tày nơi đây nói riêng và các dân tộc thiểu số nói chung trên con đƣờng tìm về với bản sắc dân tộc. Đây cũng chính là sự trăn trở của nhiều ngƣời có tâm huyết với việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, là tinh thần của Nghị quyết TW 5 khóa VIII về phát triển nền văn hóa Việt Nam “tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc”. Từ những lí do trên, chúng tôi chọn Thơ lẩu của người Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn làm đề tài nghiên cứu cho luận văn của mình. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Những công trình nghiên cứu dân ca Tày - Nùng Dân tộc Tày với những nét văn hóa độc đáo của mình đã có nhiều đóng góp quan trọng đối với kho tàng văn hóa, văn học dân gian, tạo nên những gam màu tuyệt đẹp trong bức tranh văn hóa đa sắc màu của các dân tộc Việt Nam. Một trong những đóng góp chứa đựng nhiều giá trị văn hóa truyền thống đó là các loại hình dân ca (như: hát ru, hát đồng dao, hát lượn, hát then, hát pựt, hát thơ lẩu,v.v..). Cũng nhƣ dân ca các dân tộc khác, dân ca Tày là tiếng nói tâm hồn, trí tuệ, thể hiện những tâm tƣ, tình cảm những khát vọng tốt đẹp của con ngƣời. Bởi thế cho nên đã từ lâu, nó đã trở thành hơi thở, là món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của tộc ngƣời Tày. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 Thơ lẩu đƣợc lƣu truyền trong các gia đình và cộng đồng làng xã từ đời này sang đời khác. Song do nhiều nguyên nhân khác nhau mà các loại dân ca Tày đã và đang dần bị mai một. Sƣu tầm, nghiên cứu, giới thiệu về các loại dân ca của dân tộc Tày (trong đó có Thơ lẩu), luôn là việc làm có ý nghĩa sâu sắc về nhiều phƣơng diện (không chỉ là văn hóa phong tục tập quán, lịch sử, xã hội mà còn có ý nghĩa văn học miền núi). Trong tƣ liệu mà chúng tôi bao quát, theo dòng thời gian một số công trình sƣu tầm, khảo cứu có liên quan đến đề tài xuất hiện: Công tác sƣu tầm, nghiên cứu, giới thiệu về văn hóa dân gian Tày Nùng đƣợc nhen nhóm từ sau cách mạng tháng Tám, đặc biệt là từ sau Hội nghị bàn về công tác sƣu tầm văn hóa dân gian miền Bắc tháng 2 năm 1964. Và chỉ thực sự khởi sắc từ thập niên 70 của thể kỉ XX, đƣợc đánh dấu bởi bài viết Dân ca đám cưới Tày - Nùng của nhà nghiên cứu Vi Quốc Bảo đăng trên Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, số 3 năm 1971.[3] Ngay sau đó, năm 1973 trong cuốn Dân ca đám cưới Tày - Nùng, Nông Minh Châu đã dày công sƣu tầm, biên soạn và dịch hơn 100 bài hát đám cƣới Tày - Nùng ra tiếng Việt. Vi Quốc Bảo khi viết lời giới thiệu cho cuốn sách đã có nhận xét, đánh giá, phát hiện rất xác đáng về cuốn sách: “Bên cạnh giá trị sưu tầm, tập dân ca còn có những giá trị khác đáng trân trọng gấp bội. Đó là giá trị về nội dung tư tưởng, về sử học, dân tộc học và nhất là giá trị nghệ thuật thể hiện”.[5] Cuốn sách thực sự trở thành tƣ liệu quý giá cho những ai muốn tìm hiểu về dân ca đám cƣới Tày - Nùng. Hƣớng ứng mạnh mẽ tinh thần của Đảng Lao động Việt Nam, “Chúng ta hãy cố gắng đi sâu trong việc khai thác và phát huy những tinh hoa của văn nghệ dân tộc”, các cơ quan văn hóa Khu tự trị Việt Bắc đã sƣu tầm, ghi chép đƣợc một số vốn văn học nghệ thuật của một số dân tộc trong khu và sớm ra mắt cuốn: Bước đầu tìm hiểu vốn văn nghệ Việt Bắc, vào năm 1974. Cuốn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 sách tập hợp nhiều bài viết của tác giả nghiên cứu, trong đó đã có những bài bƣớc đầu nghiên cứu về hát đám cƣới. Tiêu biểu nhƣ Vi Quốc Bảo với “Những bài hát đám cưới - những bài thơ trữ tình”, ông đã làm sáng tỏ chất trữ tình trong những bài hát đám cưới:“...đôi bên nam nữ giãi bày quan điểm, tư tưởng, thái độ của mình đối với các thủ tục, nghi lễ buổi đón dâu. Ở rất nhiều bà, đôi bên nam nữ còn giãi bày tâm trạng, tâm tư, tình cảm, nguyện vọng, ước mở của mình đối với một vấn đề hệ trọng nhất của tuổi trẻ ở bất cứ thời đại nào: tình yêu, hôn nhân, gia đình, hạnh phúc.” [32, tr.59-60] Nhƣ vậy, dân ca đám cƣới không chỉ là những bài ca nghi lễ khô cứng mà còn bao hàm cả thành phần giao duyên. Cũng khám phá từ góc độ nội dung, tác giả Lƣờng Văn Thắng với bài “Tìm hiểu giá trị nội dung của một số bài thơ Quan lang” đã đƣa ra nhận xét: “Thơ Quan lang của dân tộc Tày chẳng qua cũng là một phương thức phản ánh một quan niệm sống, một sự biết ơn, một sự ngợi ca, một sự khiêm tốn đáng quý...phản ánh một truyền thống đạo đức của dân tộc một cách tế nhị, duyên dáng mà kín đáo nhưng đậm đà”.[32, tr.83] Tác giả Vi Hồng với chùm bài:“Vài ý nghĩ nhỏ bước đầu về thơ ca dân tộc Tày - Nùng”,“Thử tìm hiểu về nội dung của Lượn”, tiếp đó, ông còn cho đăng bài “Vài suy nghĩ về hát Quan Làng, phong slư, Lượn” trên Tạp chí dân tộc học số 3 - 1976 để giới thiệu những nội dung tổ chức, hình thức lề lối cơ bản, khái quát về nguồn gốc của loại dân ca này. Có thể thấy, trong gần 10 năm (từ 1970 đến 1980), tuy số lƣợng sách và các bài báo giới thiệu, nghiên cứu về Thơ lẩu chƣa nhiều, nhƣng chừng đó đã đủ dữ liệu để chúng ta dựng lên khuôn hình của loại dân ca nghi lễ độc đáo này. Từ đây, mở ra con đƣờng rộng lớn để ta thỏa sức khám phá những giá trị văn hóa, văn nghệ dân tộc ở nhiều góc độ, gắn với từng địa phƣơng cụ thể. Năm 1996, nhóm tác giả Triệu Đức Ngự và Hoàng Hóa với sự động viên của Nông Viết Toại đã phối hợp tổ chức tiến hành điền dã, sƣu tầm, biên soạn và dịch hoàn chỉnh tập Thơ lẩu (thơ đám cƣới). Tập Thơ lẩu gồm 100 bài Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 (đúng hơn là 100 khúc hát), đƣợc sƣu tầm ở vùng phía Bắc huyện Bạch Thông (Bắc Kạn) đƣợc sắp xếp theo trình tự của đám cƣới (đại lễ), đoàn đại diện nhà trai sang nhà gái đón dâu. [29] Tiếp đó là công trình nghiên cứu của Nông Văn Nhủng, Tiếng ca người Bắc Kạn, ra đời nhân dịp kỉ niệm 100 năm thành lập tỉnh Bắc Kạn (1900 2000). Trong cuốn sách này, tác giả đã đi sâu giới thiệu các loại hình văn nghệ dân gian đặc sắc của địa phƣơng, những ca khúc tiêu biểu của các dân tộc tỉnh nhà. Khi giới thiệu về phần Thơ lẩu, tác giả đã cung cấp một cái nhìn bao quát từ thơ ca đến kết cấu âm nhạc của hát Thơ lẩu trong đám cƣới của dân tộc Tày - Nùng tỉnh Bắc Kạn.[36] Trong cuốn Văn hóa dân gian Tày, xuất bản năm 2002, nhóm tác giả do T.S Hoàng Ngọc La (chủ biên) cũng nhắc tới hát đám cƣới, chủ yếu theo hƣớng tìm hiểu nguồn gốc và đặc trƣng văn hóa Tày ở Việt Nam. Phần Lễ cƣới, mục “Những lễ nghi phong tục trong chu kì đời ngƣời” trong cuốn Bản sắc và văn hóa truyền thống các dân tộc tỉnh Bắc Kạn do Hà Văn Viễn sƣu tầm - biên soạn năm 2004, đã miêu tả khá chi tiết về các nghi lễ trong đám cƣới. Tuy nhiên, tác giả cũng dừng lại ở việc miêu tả tiến trình nghi lễ đám cƣới của tộc ngƣời Tày gắn với việc hát của Quan làng và Pả mẻ. [34] Từ góc độ văn học dân gian, Thơ lẩu đã sớm đƣợc quan tâm nghiên cứu, giới thiệu. Trong cuốn giáo trình Văn học dân gian Việt Nam, do Đinh Gia Khánh (chủ biên) năm 2006, các nhà nghiên cứu đã xếp Thơ lẩu vào nhóm các bài ca hôn lễ, thuộc tiểu loại dân ca nghi lễ - phong tục và khẳng đinh: “trong loại hình dân ca đám cưới của các dân tộc, thì hát quan làng của người Tày hoặc hát thơ lẩu của người Nùng là loại dân ca đám cưới có quy mô nhất”.[18, tr. 672] Tác phẩm đã giới thiệu trình tự, nội dung cơ bản trong hát Quan làng của ngƣời Tày, có một số câu làm dẫn chứng, đặc biệt đã giới Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 thiệu trong sự đối sánh với hình thức hát đám cƣới của các dân tộc khác để làm nổi bật hát đám cƣới của ngƣời Tày. Tuy nhiên, đó mới chỉ là những điểm sơ lƣợc nhất, chƣa chỉ ra nghệ thuật và diễn xƣớng - mà theo Vi Quốc Bảo, nghệ thuật thể hiện có nhiều nét độc đáo, đáng để chúng ta nghiên cứu, học tập - của loại dân ca này. Trong những năm gần đây, việc sƣu tầm, nghiên cứu Thơ lẩu từ góc độ văn học dân gian ở những địa phƣơng cụ thể đã đƣợc quan tâm nghiên cứu và có những đóng góp nhất định. Tiêu biểu nhƣ: Ngọc Hải Anh với công trình Sinh viên nghiên cứu khoa học năm 2009 về Hát quan làng ở Phương Viên, Chợ Đồn, Bắc Kạn [2]; Đàm Thùy Linh, với Luận văn thạc sĩ, Hát quan lang của người Tày ở Thạch An, Cao Bằng. [22] Nhƣ trên chúng tôi đã giới thiệu, dân ca nói chung, dân ca đám cƣới Tày – Nùng nói riêng, từ trƣớc đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu, sƣu tầm từ nhiều góc độ khác nhau (văn hóa dân gian, văn học dân gian, âm nhạc dân gian, dân tộc học…). Tuy nhiên, khi đề cập tới các lĩnh vực trên, thì đa số các nhà nghiên cứu đều quy gộp hai tộc ngƣời Tày, Nùng thành một và giới thiệu khái quát, chung chung, chƣa có công trình nào chuyên sâu tìm hiểu về giá trị nội dung và nghệ thuật Thơ lẩu của ngƣời Tày ở vùng Bạch Thông, Bắc Kạn. Do vậy, chúng tôi đã tìm đƣợc khoảng trống cần thiết để thực hiện đề tài. Những công trình nghiên cứu trên là cơ sở gợi dẫn rất bổ ích và quý báu cho chúng tôi tiếp cận và triển khai đề tài. 2.2. Những công trình nghiên cứu Thơ lẩu của người Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn là một trong những xã có rất đông ngƣời Tày - “Cần Tày cốc đin mác nhả” nghĩa là “Ngƣời Tày gốc đất hạt cỏ” từ thời nguyên thủy sinh sống (chiếm đến 95% dân số của toàn xã). Là một trong những địa phƣơng của tỉnh còn lƣu giữ đƣợc nhiều vốn văn hóa văn nghệ dân gian trong đó có Thơ lẩu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Đối với những con ngƣời nơi đây, Thơ lẩu thực sự là một hình thức sinh hoạt văn hóa, văn nghệ chứa đựng rất nhiều ý nghĩa, thể hiện đƣợc nét văn hóa độc đáo, đặc sắc của dân tộc mình. Những khúc hát Thơ lẩu đƣợc lƣu truyền từ đời này sang đời khác, từ ngƣời này sang ngƣời khác và không quá khó khăn khi hỏi những ngƣời hát giỏi - thợ hát, còn nhớ, còn say Thơ lẩu trong xã. Đáng quý là những ngƣời nghệ sĩ dân gian ở Hà Vị ngoài hát hay, họ còn có công cóp nhặt, sƣu tầm, tìm hiểu về Thơ lẩu ở địa phƣơng mình. Tiêu biểu nhƣ: Ông Hà Thiêm Thƣởng, Ông Nguyễn Văn Cƣ, Bà Ma Thị Bƣờng...Khi chúng tôi đến sƣu tầm, những nghệ nhân đã cung cấp những tƣ liệu quý giá về nghi lễ đám cƣới của ngƣời Tày, giá trị nội dung và ý nghĩa của những bài Thơ lẩu. Chỉ tiếc rằng, những ngƣời thợ hát ấy đã cao tuổi, Thơ lẩu vì thế mà cũng “dần theo nếp nhăn trên trán của những nghệ nhân cao tuổi mà lùi sâu vào dĩ vãng” [36, tr.6]. Điều đó cho thấy, nguy cơ mai một của hình thức sinh hoạt độc đáo này. Tuy nhiên, do nhiều lí do khác nhau mà cho đến nay, việc sƣu tầm, nghiên cứu và giới thiệu và xuất bản Thơ lẩu ở Hà Vị chƣa đƣợc chú ý. Hơn lúc nào hết, việc sƣu tầm, nghiên cứu Thơ lẩu (từ góc độ văn học dân gian) của ngƣời Tày nơi đây trở nên hết sức cần thiết, góp phần bảo tồn, gìn giữ và phát huy nền văn học nghệ thuật vô cùng quý giá của cả dân tộc. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Khám phá những giá trị sâu sắc về nội dung ý nghĩa và sáng tạo nghệ thuật chứa đựng trong những khúc hát Thơ lẩu, tìm ra đƣợc nét độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc Tày. Có một cái nhìn tổng thể, toàn diện và chân thực nhất về nghi lễ đám cƣới cổ truyền của ngƣời Tày ở một địa phƣơng cụ thể. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 Góp phần bảo lƣu, gìn giữ một hình thức sinh hoạt văn hóa, nghệ thuật dân gian tốt đẹp của dân tộc Tày trong đời sống dân gian. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Khảo sát, thống kê, phân tích lời Thơ lẩu và một số vấn đề có liên quan đến giá trị nội dung, nghệ thuật đặc trƣng của nó. Trong điều kiện có thể, chúng tôi sẽ sƣu tầm, tìm hiểu thêm lời hát Thơ lẩu và một số loại hình văn hóa nghệ thuật, tập tục, tín ngƣỡng có liên quan đến đề tài đang lƣu truyền trong đời sống dân gian. 4. Đối tƣơng phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu chủ yếu của luận văn là những bài Thơ lẩu đƣợc sƣu tầm ở Hà Vị và một số vùng ở Bạch Thông, Bắc Kạn. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi tư liệu nghiên cứu, khảo sát: Văn bản Thơ lẩu đã đƣợc nhóm tác giả Triệu Đức Ngự, Hoàng Hóa sƣu tầm và biên soạn và dịch hoàn chỉnh, xuất bản năm 1996; Văn bản Thơ lẩu do chính tác giả sƣu tầm qua các nghệ nhân ở Hà Vị, Bạch Thông và một số địa phƣơng lân cận trong tỉnh Bắc Kạn (Pác Nặm, Chợ Đồn). Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Trong điều kiện và khuôn khổ cho phép, chúng tôi đi sâu tìm hiểu những giá trị tiêu biểu về nội dung và nghệ thuật trong lời hát Thơ lẩu ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trên bình diện phƣơng pháp luận là tiếp cận theo quan điểm ngữ văn học, tức là dựa vào thành tố ngôn từ, cụ thể là lời Thơ lẩu để phân tích. Tuy nhiên, đây là một loại dân ca nghi lễ nên không thể tách khỏi đời sống văn hóa của dân tộc Tày. Do vậy, tiếp cận vấn đề nghiên cứu theo quan điểm văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 hóa học là cần thiết, song cần phải nghiên cứu theo quan điểm tiếp cận liên ngành, xem xét đối tƣợng từ nhiều góc độ, ngành khoa học khác nhau. Trên bình diện phƣơng pháp cụ thể, chúng tôi sử dụng kết hợp các phƣơng pháp sau: Điền dã văn học: chúng tôi sử dụng để sƣu tầm Thơ lẩu, tìm hiểu tình hình thực tế của hát Thơ lẩu ở Hà Vị và một số địa phƣơng trong tỉnh. Khảo sát, thống kê: đây là phƣơng pháp chúng tôi sử dụng để có đƣợc số liệu chính xác về các bài hát Thơ lẩu của ngƣời Tày ở Hà Vị, tạo cơ sở cho những nghiên cứu tiếp theo, đƣa ra những con số thống kê về một số đặc điểm nghệ thuật, tần số xuất hiện của những hình ảnh biểu tƣợng và khả năng biểu đạt của chúng. Phân tích tổng hợp: từ kết quả khảo sát, thống kê, chúng tôi tiến hành phân tích và đƣa ra những nhận xét, đánh giá về giá trị nội dung cũng nhƣ những yếu tố nghệ thuật của Thơ lẩu ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. So sánh đối chiếu: chúng tôi sử dụng phƣơng pháp này để làm nổi bật nét đặc sắc của Thơ lẩu, đồng thời, tìm ra những điểm tƣơng đồng, khác biệt – màu sắc địa phƣơng của Thơ lẩu ở Hà Vị so với một số địa phƣơng khác trong tỉnh (Pác Nặm, Chợ Đồn - Bắc Kạn). 6. Những đóng góp của luận văn Là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống về những giá trị cơ bản về nội dung và nghệ thuật trong lời hát Thơ lẩu của ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. Trong quá trình điền dã, kháo sát, nghiên cứu, tác giả luận văn đã thu thập đƣợc một số lƣợng đáng kể những bài Thơ lẩu còn đƣợc lƣu truyền trong đời sống dân gian ở Hà Vị, Bạch Thông và một số địa phƣơng lân cận (Pác Nặm, Chợ Đồn) của tỉnh nhà. Khảo sát thực tế trên là cơ sở khoa học để tác giả luận văn bƣớc đầu đề xuất hƣớng bảo tồn và phát huy giữ gìn nét đẹp, bản sắc văn hóa dân tộc Tày nói chung trong đó có dân tộc Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 7. Bố cục của luận văn Gồm phần mở đầu, phần kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, phần nội dung của luận văn đƣợc trình bày trong ba chƣơng: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tế của việc tìm hiểu Thơ lẩu của ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. Chương 2: Những nội dung cơ bản trong Thơ lẩu của ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. Chương 3: Những đặc điểm nghệ thuật tiêu biểu trong Thơ lẩu của ngƣời Tày Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 NỘI DUNG Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TẾ CỦA VIỆC TÌM HIỂU THƠ LẨU Ở HÀ VỊ, BẠCH THÔNG, BẮC KẠN 1.1. Tổng quan về tộc ngƣời Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn 1.1.1. Vài nét về cộng đồng người Tày ở Bắc Kạn Bắc Kạn là một tỉnh miền núi nằm sâu trong nội địa vùng Đông Bắc (Phía Đông giáp Lạng Sơn, phía Tây giáp Tuyên Quang, phía Nam giáp Thái Nguyên, phía Bắc giáp Cao Bằng). Là nơi quần tụ của nhiều dân tộc anh em, trong đó chủ yếu gồm 7 tộc ngƣời cƣ trú: Kinh, Tày, Nùng, Dao, Mông, Hoa và Sán Chay. Trong số các dân tộc anh em cùng sinh sống ở Bắc Kạn, thì ngƣời Tày cƣ trú lâu đời và luôn là dân tộc có số đông nhất, theo tổng điều tra dân số năm 2009 thì dân số trong toàn tỉnh là 294.660 nghìn ngƣời, trong đó, dân tộc Tày 159.174 nghìn ngƣời chiếm 54,1%, [27]. Ngƣời Tày nơi đây có số dân đông nhất, cƣ trú lâu đời và trên địa bàn rộng lớn nhất và cũng là một cộng đồng có ý thức tộc ngƣời thuần nhất, giữ đƣợc truyền thống đoàn kết, bình đẳng, tôn trọng các dân tộc khác, giúp đỡ nhau cùng phát triển. Ngƣời Tày Bắc Kạn hiện nay gồm ba bộ phận hợp thành trong quá trình lịch sử: bộ phận bản địa từ thời nguyên thủy. Ngƣời Tày Bắc Kạn gọi bộ phận này là “Cần Tày cốc đin mác nhả” nghĩa là “người Tày gốc đất hạt cỏ” từ thời nguyên thủy; bộ phận ngƣời Tày gốc Kinh ở miền xuôi lên. Xuất phát từ mối quan hệ lâu đời giữa hai miền xuôi ngƣợc, đặc biệt là do sự biến động về lịch sử - xã hội: chế độ Lƣu quan, các tƣớng lĩnh, quan lại ngƣời Kinh đƣợc cử lên miền núi cai trị và trấn ải biên thùy, theo đó là binh lính tòng quân, dân phu phục dịch. Họ ở lại và xen kẽ trong xã hội ngƣời Tày và dần chuyển hóa thành dân tộc Tày, còn gọi là “Kinh già hóa Thổ”; và suốt chiều dài lịch sử, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 từ thời kì nhà Mạc thất thế cho đến sau cách mạng tháng Tám, ngƣời Kinh lên Bắc Kạn ngày một tăng. Trong số này nhiều ngƣời ở lại lâu đời và đã bị Tày hóa; bộ phận Tày - Nùng từ Quảng Tây (Trung Quốc) đến đất Bắc Kạn lập nghiệp. Đây là nhóm ngƣời có nguồn gốc từ Quảng Tây (Trung Quốc), dƣới ách nhà Thanh hà khắc, nhiều ngƣời đã rời bỏ quê hƣơng sang Việt Nam tìm đất mới sinh cơ lập nghiệp. Họ đã sớm hòa nhập, cố kết vào khối Tày bản địa một cách tự nhiên với tâm lí xã hội nhƣ chính vùng quê cha đất tổ của mình. Trong quá trình lịch sử, cùng với ngƣời Tày trên cả nƣớc, ngƣời Tày ở Bắc Kạn, chẳng những góp phần quan trọng vào sự nghiệp dựng nƣớc và giữ nƣớc mà còn sớm hình thành một nền văn hóa, làm phong phú thêm những truyền thống văn hóa của các dân tộc Việt Nam. 1.1.2. Điều kiện tự nhiên, đặc điểm lịch sử, xã hội và đời sống văn hóa của người Tày ở Hà Vị, Bạch Thông, Bắc Kạn 1.1.2.1. Điều kiện tự nhiên Hà Vị là một trong 16 xã của huyện Bạch Thông - một huyện nằm ở trung tâm tỉnh Bắc Kạn - có vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên hết sức thuận lợi cho giao thông đi lại và phát triển kinh tế xã hội cũng nhƣ giao lƣu văn hóa giữa các địa phƣơng trong vùng. Nằm trên trục quốc lộ số 3 – nối giữa hai tỉnh Thái Nguyên và Cao Bằng, Hà Vị cách trung tâm thị xã 6 km về hƣớng Bắc, có tổng diện tích tự nhiên là 1251,17 ha, với số dân 1.646 ngƣời, gồm 02 dân tộc cùng sinh sống, trong đó dân tộc Tày chiếm tới 95 % dân số trong toàn xã. [57, tr.3] Địa hình núi cao chiếm phần lớn diện tích của xã, xen kẽ những dãy núi cao là những cánh đồng rộng lớn, bằng phẳng hết sức thuận lợi cho nông nghiệp phát triển. Diện tích rừng lớn nhất toàn huyện, đã đem lại lợi thế cho phát triển nguồn lâm thổ sản và làng nghề. Nằm trong khu vực khí hậu nhiệt đới gió mùa, Hà Vị cũng phải chịu những đợt gió mùa Đông Bắc giá lạnh, có Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 khi cả rét đậm rét hại ảnh hƣởng đến vật nuôi và cây trồng; hệ thống sông suối khá dày đổ về sông Cầu, vừa bồi đắp một lƣợng phù sa lớn cho nông nghiệp, nhƣng về mùa mƣa, thƣờng gây ra lũ quét rất nguy hiểm cho cuộc sống của con ngƣời. Điều kiện tự nhiên nói trên, về cơ bản, đã tạo nhiều thuận lợi cho phát triển kinh tế, xã hội cũng nhƣ tạo nên những đặc trƣng riêng trong sinh hoạt văn hóa vật chất lẫn tinh thần của đồng bào nơi đây. 1.1.2.2. Đặc điểm lịch sử, xã hội Cũng nhƣ cộng đồng ngƣời Tày trong tỉnh, ngƣời Tày Hà Vị, Bạch Thông cũng đƣợc tạo nên từ ba bộ phận chính là: ngƣời bản địa từ thời nguyên thủy, ngƣời Tày gốc Kinh ở miền xuôi lên và một bộ phận Tày Nùng từ Quảng Tây (Trung Quốc) đến đây lập nghiệp. Ba bộ phận hợp thành một, giữ vai trò chủ chốt là ngƣời Tày bản địa, những chính hai bộ phận còn lại đã tạo nên sự bổ sung cần thiết để tạo nên bản sắc Tày sâu sắc. Điểm đáng chú ý là, cùng sinh sống trên mảnh đất này chỉ có 02 dân tộc đó là dân tộc Kinh và Tày. Dù chiếm ƣu thế nhƣng ngƣời Tày luôn thể hiện sự tôn trọng, tiếp thu có chọn lọc nền văn hóa của dân tộc Kinh, sống đoàn kết, thƣơng yêu, giúp đỡ lẫn nhau vƣợt qua mọi khó khăn thử thách, hƣớng tới xây dựng bản làng, quê hƣơng, đất nƣớc ngày càng giàu mạnh. Là một xã có đông ngƣời Tày bản địa sinh sống, ngƣời Tày ở Hà Vị cũng sống quần tụ thành từng thôn bản ở chân núi, cánh đồng và ven các con suôi nhỏ. Tên bản thƣờng đƣợc gọi theo tên đồng ruộng nhƣ Nà Ngàm, Nà Phá, Nà Cà v.v... Mỗi bản có tới 30 - 40 nóc nhà trở lên (xã Hà Vị có 09 thôn bản, hộ gia đình 430 hộ, trong đó có 07 hộ gia đình ngƣời Kinh). Họ sống theo gia đình với nhiều thế hệ; chế độ hôn nhân một vợ một chồng, gia đình mang tính phụ hệ. Giống nhƣ dân tộc Kinh, sự phân biệt trƣởng thứ khá rõ ràng trong từng gia đình, gia tộc ngƣời Tày. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 Thành ngữ có câu “nhìn đai, chài ớ” (gái thôi, trai đấy!), có ý phân biệt trong quan niệm về con trai, con gái. Tuy nhiên, nếu đi sâu tìm hiểu mối quan hệ gia đình của ngƣời Tày chúng ta không thể phủ nhận sự tiến bộ trong quan niệm nam – nữ của họ :“...ở đó bao trùm một tinh thần tương thân, tương ái, bình đẳng, dân chủ nội bộ khá sâu sắc giữa vợ và chồng, giữa nam và nữ. Người Tày (...) trân trọng, yêu quý người đàn bà, người mẹ, người vợ, và con gái. Vì lẽ họ hiểu sâu xa rằng, người đàn bà đảm nhận vai trò vô cùng quan trọng trong lao động sản xuất, quản lí kinh tế gia đình, và lớn lao hơn là trong sinh nở con cái, nuôi dưỡng chúng trưởng thành.” [56, tr.25] Nhƣ chúng ta đã biết, kinh tế truyền thống của ngƣời Tày trƣớc hết là nông nghiệp, chủ yếu là trồng lúa nƣớc – họ là ngƣời sáng tạo, bảo lƣu nhiều truyền thống về cây lúa và cách thức trồng lúa sơ khai. Ngƣời Tày cần cù lao động, khai phá đất đai, tạo nên những thửa ruộng bậc thang ở các khe suối, thung lũng. Xu hƣớng mở rộng diện tích ruộng, tạo hệ thống mƣơng, phai cung cấp đủ nƣớc tƣới tạo cho cánh đồng ngày càng thêm màu mỡ. Ca ngợi điều đó, dân gian có câu: Nà mjạc bấu quá Đồng Viên Tổng phiêng bấu quá Hà Vị (Ruộng tốt không đâu hơn Đông Viên Cánh đồng bằng phẳng không đâu hơn Hà Vị) Bên cạnh đó, ngƣời Tày ở Hà Vị từ lâu đã biết “sống dựa vào thiên nhiên”, nguồn lâm thổ sản dồi dào cả về thực vật và động vật, đem lại lợi ích không nhỏ cho con ngƣời. Sau nữa là chăn nuôi và làm nghề thủ công nổi bật nhƣ: dệt vải, đan lát, cất rƣợu...Xã hội phát triển, nền kinh tế của ngƣời Tày cũng có sự thay đổi. Nhu cầu trao đổi hàng hóa ngày càng cao, các sản phẩm của ngƣời Tày không chỉ đáp ứng nhu cầu tự thân nữa mà đã có nhu cầu trao đổi mua bán. Họ vẫn duy trì buổi chợ phiên của xã, đƣợc tổ chức cách nhau 5 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn