Tài liệu Luận văn thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của nguyễn xuân khánh (qua tác phẩm hồ quý ly, mẫu thượng ngàn)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------------------------- NGUYỄN THÙY LINH THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH (QUA TÁC PHẨM HỒ QUÝ LY, MẪU THƯỢNG NGÀN, ĐỘI GẠO LÊN CHÙA) Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 34 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HÀ VĂN ĐỨC Hà Nội - 2013 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài .......................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề .............................................................................................................. 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 9 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................. 9 5. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................................... 10 6. Kết cấu Luận văn ....................................................................................................... 11 CHƢƠNG 1: TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH TRONG BỐI CẢNH TIỂU THUYẾT ĐƢƠNG ĐẠI VIỆT NAM .................................................................... 12 1.1. Tiểu thuyết Việt Nam mƣời năm đầu thế kỉ XXI, một cái nhìn khái quát ........ 12 1.1.1. Một số khuynh hướng vận động của tiểu thuyết Việt Nam mười năm đầu thế kỉ XXI ....................................................................................................................... 13 1.1.2. Thành tựu và những dự báo ........................................................................... 20 1.2. Hành trình sáng tác tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh ................................ 22 1.2.1. Nguyễn Xuân Khánh và hành trình viết văn nửa thế kỉ ................................. 22 1.2.2. Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trong dòng chảy tiểu thuyết lịch sử - văn hóa - phong tục Việt Nam đầu thế kỉ XXI .................................................................... 25 CHƢƠNG 2: HỆ THỐNG CÁC KIỂU LOẠI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN XUÂN KHÁNH ............................................................................................... 29 2.1. Nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh và những căn cứ phân loại .. 29 2.1.1. Lí thuyết văn học về nhân vật của tiểu thuyết và một số cơ sở phân loại.......... 29 2.1.2. Nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh - nhận diện và khái quát ....... 31 2.2. Kiểu nhân vật luận đề - tƣ tƣởng .......................................................................... 34 2.2.1. Nhân vật mang khát vọng lịch sử và lí trí hành động ........................................ 35 2.2.2. Nhân vật tu hành lạc đạo ................................................................................... 43 2.2.3. Nhân vật người trí thức mang tâm hồn nghệ sĩ ................................................. 50 2.3. Kiểu nhân vật tính cách - số phận ........................................................................ 57 2.3.1. Nhân vật nữ và vẻ đẹp Mẫu tính .................................................................... 57 2.3.2. Nhân vật mang ẩn ức và cách biệt văn hóa ................................................... 65 2.3.3. Nhân vật mang xung đột nội tâm ................................................................... 68 CHƢƠNG 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN XUÂN KHÁNH ............................................................................................... 72 3.1. Nguyên mẫu và hƣ cấu trong sáng tạo các chi tiết nghệ thuật về nhân vật ...... 72 3.1.1. Nguyên mẫu lịch sử như một điểm tựa sáng tạo nhân vật ................................. 73 3.1.2. Hư cấu nghệ thuật như một chất liệu độc đáo ................................................... 76 3.2. Sáng tạo nhân vật thông qua các yếu tố văn hóa ................................................. 82 3.2.1. Đặc tả nhân vật trong không gian văn hóa Việt ................................................ 83 3.2.2. Đặt tên nhân vật theo lí giải văn hóa................................................................. 86 3.2.3. Mô tả nhân vật qua một số biểu tượng văn hóa ................................................ 87 3.3. Điểm nhìn nghệ thuật xây dựng nhân vật ............................................................ 91 3.3.2. Sự dịch chuyển liên tục và phối hợp các điểm nhìn ........................................... 93 3.4. Ngôn ngữ và giọng điệu nhân vật .......................................................................... 97 3.4.1. Ngôn ngữ............................................................................................................ 97 3.4.2. Giọng điệu........................................................................................................ 109 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 118 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 120 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nếu thế kỉ XX chứng kiến sự chuyển mình mạnh mẽ của thể loại tiểu thuyết, vươn lên chiếm địa vị chủ đạo trong nền văn học Việt Nam thì vào khoảng mươi năm đầu thế kỉ XXI, tiểu thuyết vẫn giữ thế đứng vững chãi trên địa hạt của mình và có những đóng góp quan trọng làm nên diện mạo văn chương đương đại. Trong số những gương mặt người viết tiểu thuyết nổi bật của văn học Việt Nam hiện nay, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh là một cái tên đặc biệt ấn tượng. Nếu kể đến số lượng tác phẩm thì văn nghiệp của ông chưa vượt qua con số mười, kể cả sách dịch và truyện viết cho thiếu nhi. Dù không phải là cây bút có ưu thế về lượng sáng tác dồi dào, Nguyễn Xuân Khánh vẫn trở thành một trong những tiểu thuyết gia hàng đầu vì tác phẩm nào của ông cũng được giới nghiên cứu đánh giá cao và bạn đọc đón nhận bằng tất cả tình cảm trân trọng. Nguyễn Xuân Khánh bắt đầu viết văn từ những năm năm mươi của thế kỉ trước, khi ông chưa đầy ba mươi tuổi. Những sóng gió nghề nghiệp đã có lúc khiến độc giả lãng quên tên ông và bản thân tưởng như chìm đắm trong bao mối lo toan bề bộn của cuộc sống. Nhưng đến đầu năm 2000, Nguyễn Xuân Khánh bất ngờ quay trở lại văn đàn khi tuổi đã sang “thất thập cổ lai hi” và ghi dấu ngoạn mục với tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly, vài năm sau là tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn và mới đây nhất là tiểu thuyết Đội gạo lên chùa. Ngay khi ra mắt công chúng, cuốn tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh đã gây xôn xao dư luận, chỉ trong vòng hai năm, tác phẩm nhận bốn giải thưởng: Giải thưởng cuộc thi tiểu thuyết 1998-2000 của Hội Nhà văn Việt Nam, Giải thưởng của Hội Nhà văn Hà Nội 2001, Giải thưởng Mai 1 Vàng của báo Người lao động năm 2001, Giải thưởng Thăng Long của UBND Thành phố Hà Nội năm 2002. Năm 2006, với tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn, Nguyễn Xuân Khánh tiếp tục khiến bạn đọc vui mừng vì bút lực dồi dào của một nhà văn ở tuổi ngoài 70. Một cuốn sách bề thế hơn tám trăm trang đã làm sống lại tầng sâu văn hóa Việt qua các biểu tượng nghệ thuật đặc sắc trong bối cảnh làng quê Bắc bộ những năm đầu thế kỉ XX với cuộc đụng độ và tiếp biến văn hóa Đông - Tây. Mẫu thượng ngàn được trao Giải Nhất - Giải thưởng Tiểu thuyết của Hội Nhà văn Hà Nội năm 2006 và Giải thưởng Văn hóa Doanh nhân năm 2007. Không dừng lại ở đó, giữa năm 2011, Nguyễn Xuân Khánh trình làng cuốn tiểu thuyết thứ ba: Đội gạo lên chùa. Tác phẩm lập tức gây tiếng vang lớn và nhận ngay Giải thưởng của Hội nhà văn Việt Nam. Chưa đầy sáu tháng, tác phẩm gần 900 trang của nhà văn, đầy đặn cả về nội dung và hình thức, được in nối bản, tái bản ba lần. Ba cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh: Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa được ông giới thiệu đến công chúng trọn vẹn trong một thập kỉ, có ảnh hưởng lớn đến đời sống văn học dân tộc và tạo dấu ấn sâu đậm trong lòng bạn đọc vì tầm vóc văn hóa, tri thức sâu rộng và tấm lòng thiết tha của nhà văn với dân tộc, với con người. Ngay khi tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh xuất hiện đã có hàng loạt các bài nghiên cứu, phê bình, giới thiệu xoay quanh nội dung tiểu thuyết và giá trị đặc sắc mỗi tác phẩm. Tiểu thuyết Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn cũng được tiến hành tìm hiểu trong một số đề tài khoa học. Nhưng phải đến khi tiểu thuyết Đội gạo lên chùa xuất bản thì việc nghiên cứu tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh một cách hoàn chỉnh mới được đặt ra cấp thiết với mục đích: khái quát phong cách nghệ thuật nhà văn, đánh giá tổng thể 2 đóng góp của tác giả trong công cuộc đổi mới văn chương, nhận diện tiến trình phát triển của văn học Việt Nam mười năm đầu thế kỉ XXI. Từ bản thân sức hấp dẫn của tác phẩm Nguyễn Xuân Khánh và những yêu cầu thực tế trong nghiên cứu phê bình văn học, người viết Luận văn mạnh dạn đề xuất và nghiên cứu đề tài: Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh (Qua tác phẩm Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa). Thông qua việc tìm hiểu toàn bộ hệ thống thế giới nhân vật phong phú, đặc sắc trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh, chúng ta không chỉ nhận diện bức tranh lịch sử - văn hóa - xã hội Việt Nam suốt mấy trăm năm biến động mà còn cho thấy quan niệm nghệ thuật về con người và tầm vóc văn hóa của một nhà văn lớn. 2. Lịch sử vấn đề Sau hơn nửa thập kỉ viết văn, tên tuổi nhà văn Nguyễn Xuân Khánh mới thực sự thành danh với tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly, xuất bản năm 2000. Từ đó tới nay, với ba cuốn tiểu thuyết bề thế cả về dung lượng và giá trị nghệ thuật, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã được các học giả, bạn đọc đón nhận và tiến hành nghiên cứu tác phẩm nghiêm túc, có những đánh giá, phản biện sâu sắc. Tính đến thời điểm này, sáng tác của Nguyễn Xuân Khánh đã có riêng hai cuộc Hội thảo Tọa đàm khoa học uy tín: Hội thảo về tiểu thuyết Hồ Quý Ly ngày 21/9/2000 do NXB Phụ nữ kết hợp Hội Nhà văn Hà Nội tổ chức và Tọa đàm khoa học Lịch sử và văn hóa qua tự sự nghê ̣ thuật của Nguyễn Xuân Khánh do Viện Văn học tổ chức ngày 15/10/2012. Trong hơn mười năm qua đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử, tiểu thuyết văn hóa - phong tục của Nguyễn Xuân Khánh ở hai cuốn Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn, tập trung chủ yếu là các báo cáo khoa học, một số Khóa luận tốt nghiệp của sinh viên hoặc Luận văn Thạc sĩ, các 3 bài giới thiệu sách và chân dung nhà văn của một số nhà báo, nhà phê bình... Phần lớn, các công trình này khai thác các khía cạnh khác nhau về nghệ thuật viết tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh, hoặc một lát cắt về vấn đề thể loại tiểu thuyết lịch sử - văn hóa phong tục trong văn học thời kì sau Đổi mới. Trên cơ sở tìm hiểu những bài nghiên cứu, phê bình, tham luận hội thảo về tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh, chúng tôi xin điểm lại một số ý kiến và công trình bàn đến sáng tác của Nguyễn Xuân Khánh có liên quan đến hướng nghiên cứu của đề tài. Trong bài tổng thuật về Hội thảo về Tiểu thuyết Hồ Quý Ly in trên báo Văn nghệ số 41 (ra ngày 7/10/2000), nhà văn Vũ Bão khẳng định: “Cuốn tiểu thuyết Hồ Quý Ly đã làm sang cho Hội Nhà văn Hà Nội. Tác phẩm định giá nhà văn bằng những dòng chữ tâm huyết”, hoặc đánh giá ngắn gọn, xác đáng của nhà văn Hồ Anh Thái: “Cuốn sách làm tốt hai yếu tố thể loại: tiểu thuyết và lịch sử. Nhân vật lịch sử và không khí lịch sử sinh động, có hồn phách, chuyển tải những vấn đề cốt lõi của lịch sử và cả thời đại.” Đáng chú ý hơn cả là các bài viết của một số nhà văn, nhà phê bình và học giả có uy tín như: ý kiến của nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên với bài viết “Đọc Hồ Quý Ly” trên Tạp chí Tia sáng số 01/2001, nghiên cứu của TS Đinh Công Vĩ trong bài “Về tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh” (2006), nghiên cứu của TS Phạm Xuân Thạch trong bài “Suy nghĩ từ những tiểu thuyết mang chủ đề lịch sử” đăng tải trên báo điện tử vietnamnet.vn 9/10/2005 hoặc loạt bài giới thiệu chân dung nhà văn và tác phẩm như: “Tiểu thuyết Hồ Quý Ly chùm trái chín muộn” của nhà văn Vũ Bão (2000), “Hồ Quý Ly - cách tân hay bạo chúa” của Đỗ Ngọc Yên (2000), “Đọc Tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh” của Phạm Toàn (2000), “Tiểu thuyết Hồ Quý Ly và giải pháp mới cho tiểu thuyết lịch sử nước nhà” của nhà văn Trung Trung Đỉnh (2001), “Tiểu 4 thuyết, dòng chảy liên tục với thời gian” (Báo cáo Hội đồng Chung khảo Cuộc thi Tiểu thuyết của Hội nhà văn Việt Nam 1998-2000), bài viết “Tiểu thuyết lịch sử đang hấp dẫn trở lại” của TS Nguyễn Thị Minh Thái vv…vv Với tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn ra mắt năm 2006, dư luận một lần nữa lại được dịp bàn thảo sổi nổi về sức viết của một cây bút đã vào tuổi xưa nay hiếm và nhất là tầm vóc tri thức, văn hóa sâu rộng của Nguyễn Xuân Khánh. Đánh giá về tác phẩm này cùng với tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly, nhà văn Nguyên Ngọc trong bài viết “Một cuốn tiểu thuyết thật hay về văn hóa Việt” đăng trên báo Tuổi trẻ online số ra 12/7/2006 đã khẳng định chắc chắn: “Bằng cuốn tiểu thuyết này, bằng khám phá này - tôi muốn nói vậy - Nguyễn Xuân Khánh một lần nữa khiến ta kinh ngạc vì bút lực còn dồi dào đến tràn trề và say đắm của anh. Tác giả đã ngót 75 tuổi. Gừng già thật cay!” [34]. Trong bài viết “Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn” đăng Tạp chí Văn học số 6/2007, TS Trần Thị An khảo sát kĩ hơn về vấn đề tín ngưỡng dân gian trong tác phẩm, cũng là chất liệu nghệ thuật làm hồn cốt cho tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh với những nhận định thú vị, trong đó các nhân vật huyền thoại đặc biệt được nhắc tới với vai trò quan trọng làm nên linh hồn cho câu chuyện. Nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên trong bài phỏng vấn “Mẫu thượng ngàn - Nội lực văn chương của Nguyễn Xuân Khánh” đăng trên báo điện tử vtcnews.vn ngày 13/7/2006 cũng không giấu được niềm ngưỡng mộ với tài năng của nhà tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh khi cho rằng: “Từ Hồ Quý Ly đến Mẫu thượng ngàn, Nguyễn Xuân Khánh đã dùng văn chương phác họa rõ nét về nền văn hóa Việt… Mẫu thượng ngàn đã chứng tỏ nội lực văn chương, tri thức, kiến văn và cả tư chất của một nhà nghiên cứu của Nguyễn Xuân Khánh.” [35]. Những bài phỏng vấn hoặc phác họa chân dung nhà văn Nguyễn Xuân Khánh cũng rất kĩ lưỡng, giúp người đọc hình dung rõ nét hành trình sáng tác văn học của ông trong suốt mấy chục năm qua, trân trọng hơn tâm huyết với 5 nghề của lão nhà văn. Tiêu biểu là các bài viết “Lão mai Nguyễn Xuân Khánh vẫn rừng rực nở hoa” của Văn Chinh, “Nguyễn Xuân Khánh và cuộc giành lại bản sắc” của nhà văn Châu Diên, “Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh: Về từ “Miền hoang tưởng” của nhà báo Lê Thị Thanh Bình, vv…vv Ngoài ra cũng phải kể tới số lượng đáng kể các công trình Khóa luận tốt nghiệp của sinh viên, Luận văn Thạc sĩ của học viên Cao học nghiên cứu về nhà văn Nguyễn Xuân Khánh và tác phẩm của ông ở các trường Đại học, Viện nghiên cứu chuyên ngành. Tính riêng tại trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), chúng tôi có thể thống kê các đề tài cụ thể như sau: Khóa luận tốt nghiệp Hư cấu nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử (qua khảo sát Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh và Giàn thiêu của Võ Thị Hảo) của Đinh Việt Hà năm 2004, Khóa luận tốt nghiệp Tiểu thuyết lịch sử của Hoàng Quốc Hải và Nguyễn Xuân Khánh của Nguyễn Thùy Dương năm 2004, Khóa luận tốt nghiệp Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh dưới góc nhìn thể loại (qua 2 tác phẩm Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn) của Hoàng Thị Hiền Lương năm 2007, Luận văn Thạc sĩ Một số vấn đề lý luận về tiểu thuyết lịch sử qua Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh và Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác năm 2007 của Nguyễn Thị Liên, Luận văn Thạc sĩ Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh qua góc nhìn trần thuật học của Hoàng Thị Hiền Lương năm 2010, Luận văn Thạc sĩ Những đóng góp của Nguyễn Xuân Khánh vào tiến trình đổi mới tiểu thuyết Việt Nam đương đại (Qua 2 tác phẩm Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn) của Tống Thị Thanh năm 2010, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ 1945 đến nay của Nguyễn Thị Tuyết Minh năm 2009, vv…vv… Nhìn chung, ở phương diện thể loại và góc nhìn trần thuật học, tiểu thuyết lịch sử - văn hóa của Nguyễn Xuân Khánh được tìm hiểu kĩ lưỡng, có những đánh giá hợp lí ở giá trị nghệ thuật cũng như có cái nhìn thấu đáo đối với tiến trình phát triển thể loại nói riêng, tiến trình phát triển của đời sống văn chương 6 đương đại nói chung. Tuy nhiên, ở khía cạnh nghệ thuật xây dựng nhân vật tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh, chưa có công trình nào đi sâu chi tiết mô tả bút pháp của nhà văn. Đó vừa là cơ hội, vừa là thách thức để người viết Luận văn có những quan sát và kiến giải đầy đủ hơn về vấn đề này. Tiểu thuyết Đội gạo lên chùa ra mắt hồi tháng 6-2011, đến nay, sự hấp dẫn của tác phẩm bước đầu được đánh giá qua một số bài viết, nhưng chưa có công trình nghiên cứu cụ thể nào. Đáng chú ý nhất là Tọa đàm khoa học Lịch sử và văn hóa qua tự sự nghê ̣ thuật của Nguyễn Xuân Khánh do Viện Văn học tổ chức ngày 15/10/2012. Các ý kiến đóng góp của những học giả, nhà nghiên cứu, nhà phê bình văn học uy tín đều khẳng định giá trị văn chương - lịch sử và văn hóa của tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trong bối cảnh văn chương đương đại. GS Phong Lê còn nhấn mạnh:“Nguyễn Xuân Khánh đã có những sáng tác làm vinh quang cho thế hệ chúng tôi.” Các tham luận trình bày tại Tọa đàm được tập hợp và in trong cuốn sách Lịch sử và văn hóa, cái nhìn nghệ thuật Nguyễn Xuân Khánh do NXB Phụ nữ và Viện Văn học ấn hành đã khẳng định sự trân trọng của giới nghiên cứu đối với sáng tác của nhà văn lão thành, đồng thời ghi nhận những giá trị mà tác phẩm văn chương của ông đem tới cho đời sống văn học dân tộc mười năm đầu thế kỉ XXI. Phải nói thêm rằng, 25 tham luận tập hợp trong cuốn sách đã có những đánh giá hết sức tỉ mỉ, nghiên cứu công phu và phong phú về tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh như: “Tiếp cận tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh từ phương diện kết cấu thể loại” của nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng, “Nguyễn Xuân Khánh, từ cấu trúc nghệ thuật đến cấu trúc tư tưởng” của TS Phạm Xuân Thạch, “Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh từ góc nhìn văn hóa” của ThS Mai Anh Tuấn vv...vv Đánh giá trực tiếp về tiểu thuyết mới nhất Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh là bài viết “Đội gạo lên chùa - Một cách hiểu về “Phật tính” của 7 PGS.TS Nguyễn Thị Bình, “Khi tâm thức Phật giáo hòa vào tâm thức Việt (Nhân đọc Đội gạo lên chùa)” của PGS.TS Tôn Phương Lan, “Tâm thức Phật giáo trong Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh” của Phan Trần Thanh Tú... Một số bài viết như: “Một kêu gọi khẩn thiết của cái thiện (Đọc Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh)” của TS Phạm Xuân Thạch, “Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh: Viết cũng “tùy duyên” của nhà báo Hồng Minh đăng trên báo điện tử Nhân dân ngày 6/7/2011, bài chân dung “Người đưa lịch sử vào tiểu thuyết” của tác giả Vĩnh Hưng trên Báo ảnh Việt Nam ngày 1/12/2011 cũng có những kiến giải và cái nhìn hết sức thú vị về cuộc đời, sự nghiệp viết văn và cảm hứng mà tiểu thuyết Đội gạo lên chùa đem lại... Từ quan sát lịch sử vấn đề nghiên cứu về tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh nói chung và vấn đề nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh nói riêng, chúng tôi thấy hầu hết các học giả quan tâm đều đi sâu tìm hiểu tác phẩm dưới góc nhìn thể loại và cấu trúc tác phẩm: vấn đề trần thuật, vấn đề “cá nhân hóa hư cấu” trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, những sáng tạo nghệ thuật trên đinh treo lịch sử vv…vv… Trong đó, vấn đề nhân vật tiểu thuyết được nghiên cứu như một lát cắt trong nghệ thuật trần thuật nói chung, chủ yếu khai thác trên phương diện hình tượng nhân vật lịch sử trong tác phẩm, nhân vật văn hóa tín ngưỡng dân gian, nhân vật nữ… Từ những giới hạn ấy, Luận văn của chúng tôi cố gắng làm sáng tỏ thế giới nhân vật rất phong phú, đa dạng, phức tạp, nghệ thuật xây dựng hình tượng, bút pháp và thẩm mĩ sáng tạo của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh trong các hình tượng ấy. Từ hướng khai thác này, người viết có thể khám phá thông điệp văn hóa mà Nguyễn Xuân Khánh gửi gắm qua thế giới nhân vật và quan niệm nghệ thuật về con người nói chung của nhà văn. 8 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Với đề tài này, Luận văn chú trọng tìm hiểu đối tượng trung tâm là toàn bộ hệ thống nhân vật tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh qua ba tác phẩm: Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa. Ngoài ra, để có được những kiến giải khoa học, hợp lí, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cũng hết sức chú ý đến những vấn đề xoay quanh việc xây dựng nhân vật lịch sử, nhân vật tiểu thuyết trong một số tác phẩm cùng thể loại và đề tài như bộ tiểu thuyết lịch sử của nhà văn Hoàng Quốc Hải, Nguyễn Mộng Giác, Võ Thị Hảo… 3.2. Phạm vi nghiên cứu Từ định hướng của đề tài, Luận văn sẽ tiến hành nghiên cứu nhân vật trong ba tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh trên các phương diện lớn sau: - Kiểu nhân vật luận đề - tư tưởng - Kiểu nhân vật tính cách - số phận - Nghệ thuật xây dựng thế giới nhân vật của Nguyễn Xuân Khánh (nguyên mẫu và hư cấu trong sáng tạo nhân vật, góc nhìn văn hóa trong xây dựng nhân vật, điểm nhìn nhân vật, giọng điệu, ngôn ngữ, bút pháp nghệ thuật đa dạng…) 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở tiếp thu những nghiên cứu của các tác giả đi trước, Luận văn đặt ra nhiệm vụ và giới hạn vào việc tập trung làm rõ hơn thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh. Thông qua đó, người viết có thêm những căn cứ xác thực 9 khẳng định phong cách sáng tác của Nguyễn Xuân Khánh, những giá trị đóng góp tích cực đối với nền tiểu thuyết đương đại Việt Nam. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, với đề tài Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh (Qua tác phẩm Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa), Luận văn đề ra những nhiệm vụ cụ thể như sau: - Tổng hợp cơ sở lí thuyết khoa học về nhân vật trong tác phẩm văn học nói chung, nhân vật tiểu thuyết nói riêng. Đặc biệt, đi sâu hơn vào khái niệm nhân vật lịch sử trong tiểu thuyết lịch sử. - Xác định cách phân loại các đối tượng nghiên cứu từ nền tảng lí thuyết và thực tiễn thể loại . - Soi sáng thế giới nhân vật đa dạng, độc đáo và phức tạp trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh, những ảnh hưởng nhân vật tác động tới giá trị văn chương của tác phẩm. - Có cái nhìn đối chiếu, so sánh với một số tác giả cùng thời viết về tiểu thuyết lịch sử nói riêng và tiểu thuyết về lịch sử - văn hóa - xã hội Việt Nam nói chung (Võ Thị Hảo, Hoàng Quốc Hải, Nguyễn Mộng Giác, Hà Ân vv…vv) 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài luận văn, chúng tôi đã vận dụng linh hoạt các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp phân tích tác phẩm văn học theo đặc trưng thể loại: Dựa vào đặc trưng thể loại tự sự để tiến hành phân tích đặc điểm của nhân vật. 10 - Phương pháp hệ thống: Trong quá trình nghiên cứu, luận văn sẽ dùng phương pháp hệ thống để xem xét nhân vật với tư cách là một yếu tố hữu cơ trong cấu trúc chỉnh thể tác phẩm. - Phương pháp so sánh: Để khẳng định nét đổi mới và riêng biệt, đặc sắc của nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh, cần so sánh nhân vật của ông với các nhân vật trong tiểu thuyết của một số nhà văn khác cùng đề tài. Trong quá trình nghiên cứu chúng tôi cũng tiến hành sử dụng phương pháp thống kê, phương pháp tiểu sử như một công cụ hỗ trợ. Bao trùm phương pháp nghiên cứu đề tài này là góc nhìn văn hóa học, soi sáng nhân vật, ý nghĩa cốt truyện và thông điệp nhân văn của tác giả. 6. Kết cấu Luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, phần Nội dung của Luận văn gồm 3 chương: Chƣơng 1. Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trong bối cảnh tiểu thuyết đƣơng đại Việt Nam Chƣơng 2. Hệ thống các kiểu loại nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh Chƣơng 3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh 11 CHƢƠNG 1: TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH TRONG BỐI CẢNH TIỂU THUYẾT ĐƢƠNG ĐẠI VIỆT NAM 1.1. Tiểu thuyết Việt Nam mƣời năm đầu thế kỉ XXI, một cái nhìn khái quát Ở góc nhìn cận cảnh về vấn đề tiểu thuyết Việt Nam trong dòng chảy văn chương đương đại, người viết muốn khảo sát những diễn biến trong sự vận động của thể loại này khoảng mười năm đầu thế kỉ XXI, một quãng đường chưa phải là dài so với tiến trình vận động của thể loại hơn hai thế kỉ qua, nhưng cũng để lại những dấu ấu đáng chú ý trong đời sống văn học. Nguyễn Xuân Khánh không phải là một cây bút mới. Hành trình viết văn thầm lặng của ông trải dài hơn nửa thế kỉ với nhiều thăng trầm để đến hôm nay, khi tên tuổi Nguyễn Xuân Khánh “đóng đinh” trong tâm trí bạn đọc với tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa, đó là cuộc bứt phá ngoạn mục, khẳng định tài năng nghệ thuật và tâm huyết của nhà văn lão thành. Cũng phải nói thêm rằng, sự trở lại của một số tác giả với những tiểu thuyết đồ sộ khi mà tuổi đời đã bước vào độ “xưa nay hiếm” như: Nguyễn Xuân Khánh (Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa), Tô Hoài (Ba người khác), Bùi Ngọc Tấn (Biển và chim bói cá), Châu Diên (Người sông Mê)… là một hiện tượng văn học của những năm đầu thế kỉ XXI. Bên cạnh đó, sự xuất hiện của đông đảo cây bút trẻ, trình làng những lối viết mới, cách tân trong bút pháp, khuynh hướng, đề tài và thi pháp thể loại nói chung như: Nguyễn Quỳnh Trang, Di Li, Phan Việt, Thuận, Phong Điệp… đã đem tới bầu không khí thực sự sôi động của tiểu thuyết thập niên đầu thế kỉ XXI. Nhận diện tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trong bối cảnh tiểu thuyết Việt Nam đương đại là một việc làm cần thiết, không chỉ giúp người viết có những 12 đánh giá khách quan về giá trị nghệ thuật đặc sắc của tác phẩm mà còn có thêm những kiến giải và cơ sở để nhận định rõ nét hơn về phong cách nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh trong bức tranh tiểu thuyết muôn màu. 1.1.1. Một số khuynh hướng vận động của tiểu thuyết Việt Nam mười năm đầu thế kỉ XXI “Thể loại sống bằng hiện tại, nhưng luôn nhớ quá khứ của mình, khởi thủy của mình” (M.B) Vấn đề đổi mới văn học, trước hết và trên hết được nhìn nhận ở sự thay đổi trong tư duy, quan niệm nghệ thuật của nhà văn. Là loại hình tự sự có nhiều ưu thế, đáp ứng nhanh nhạy và đa dạng yêu cầu đổi mới, từ năm 1986 đến nay tiểu thuyết nhanh chóng chiếm giữ vai trò quan trọng trong đời sống văn xuôi. Những cây bút trẻ có mảnh đất tự do sáng tác đã đem lại cho văn đàn một bầu không khí tươi mới chưa từng thấy, đa phong cách, đa giọng điệu, có sự hòa trộn của nhiều bút pháp. Chỉ trong vòng mười năm đầu thế kỉ XXI, người đọc dễ dàng quan sát và khắc nhớ hàng loạt cái tên, những người viết tiểu thuyết đã từng quen và nhiều cây bút trẻ, đó là Võ Thị Hảo với Giàn thiêu; Hồ Anh Thái với Cõi người rung chuông tận thế, Đức phật, nàng Savitri và tôi, Mười lẻ một đêm, SBC là săn bắt chuột; Dấu về gió xóa; đó là Cơ hội của chúa, Khải huyền muộn của Nguyễn Việt Hà; Thoạt kì thủy, Ngồi của Nguyễn Bình Phương, Chuyện của thiên tài của Nguyễn Thế Hoàng Linh; China Town, Paris 11 tháng 8 của Thuận, Và khi tro bụi, Mưa ở kiếp sau của Đoàn Minh Phượng, Nháp, Phiên bản, Kín của Nguyễn Đình Tú, 1981, Nhiều cách sống, Mất kí ức của Nguyễn Quỳnh Trang, Sông - tiểu thuyết đầu tay của Nguyễn Ngọc Tư vv…vv Nhận diện tiểu thuyết Việt Nam đương đại mười năm đầu thế kỉ XXI, công bằng mà nói, vẫn còn đó bức tranh bộn bề, ngổn ngang và chưa thực sự 13 định danh chính xác cho tên gọi của trào lưu hay khuynh hướng nào. Tuy nhiên, với chức năng phát hiện, thẩm định và tôn vinh giá trị văn chương, người nghiên cứu vẫn cần phải góp tiếng nói vào việc khẳng định những xu thế phát triển của thể loại này. Trên cơ sở quan sát thực tế và tiếp thu các ý kiến đánh giá của một số công trình khoa học đã công bố, người viết Luận văn tạm chia tiểu thuyết theo một số khuynh hướng sáng tác chính như sau:  Khuynh hƣớng tiểu thuyết lịch sử theo phong cách hiện đại Khoảng mười năm trở lại đây, công chúng yêu văn học chứng kiến sự nở rộ các tác phẩm tiểu thuyết viết về đề tài lịch sử, tạo nên một làn sóng dư luận mới với nhiều tranh luận và phản biện đích đáng. Xu hướng cách tân hay truyền thống trong nghệ thuật đương đại đã trở thành lựa chọn hàng đầu trong sáng tác viết về đề tài lịch sử, và nhà tiểu thuyết có nghề luôn biết cách “làm mới” những vấn đề quá khứ, những hiện thực đã có sẵn câu trả lời. Với hầu hết giới sáng tác văn chương, lịch sử và viết về lịch sử, hơn cả sự ám ảnh, đó còn là món nợ đeo đẳng suốt đời, buộc họ phải trả lời bằng tác phẩm văn học. Tiểu thuyết lịch sử nói riêng hay các tác phẩm viết về đề tài lịch sử nói chung đã trải qua nhiều bước thăng trầm, có những khoảng rơi vào “im lặng” nhưng rồi trở lại đầy ấn tượng trong khoảng sáu, bảy năm đầu thế kỉ XXI. Văn đàn Việt Nam “được mùa” những tác phẩm thuộc khuynh hướng sáng tác này, đem tới một không khí mới cho bức tranh tiểu thuyết dường như có phần chững lại khoảng cuối thập niên 90. Trước năm 1986, đa số các nhà văn khai thác đề tài lịch sử đều theo một lối mòn truyền thống, chủ trương minh họa chính sử, nhìn lịch sử là sự tiếp nối các triều đại với cảm hứng ngợi ca, ngưỡng vọng những nhân vật kiệt xuất anh hùng. Đó là bộ ba tác phẩm lịch sử của Hà Ân: Trên sông truyền hịch, Bên bờ Thiên Mạc, Trăng nước Chương Dương dựng lại cuộc kháng chiến vĩ đại chống quân Nguyên Mông của nhà Trần. Mỗi tác phẩm đều đi sâu khắc họa hình ảnh nhân vật trung tâm như Trần Quốc Tuấn, Trần Bình Trọng… 14 với chiến công hiển hách đi vào lịch sử. Sao khuê lấp lánh của nhà văn Nguyễn Đức Hiền là tiểu thuyết lịch sử viết về Nguyễn Trãi, một danh nhân văn hóa dân tộc, một số phận bi thảm đẫm lệ và oan trái trong lịch sử nước ta. Nguyễn Đức Hiền đã xây dựng thành công chân dung nhà tư tưởng Nguyễn Trãi trong các mối quan hệ cha con, thầy trò, vua tôi, vợ chồng… giữa một bối cảnh vô cùng phức tạp để thể hiện rõ quan điểm nhân nghĩa, yêu nước, thương dân nâng lên thành lẽ sống ở Ức Trai. Nói chung, khuynh hướng tái hiện lịch sử như là sự kiện chính xác trong một số tiểu thuyết giai đoạn trước thời kì đổi mới khá rõ nét, ở đó các nhà văn coi lịch sử là cứu cánh cho tác phẩm, chưa làm bật lên chất “tiểu thuyết” như một sáng tạo, hư cấu nghệ thuật. Cùng với sự chuyển động của đời sống văn học nói chung và sự thay đổi tư duy phản ánh nghệ thuật của nhà văn nói riêng, tiểu thuyết lịch sử đương đại đã tiếp cận với cảm quan mới, có những cách tân táo bạo trong lối kể chuyện, thủ pháp xây dựng hình tượng… Vượt qua rào cản của những đáp án sẵn có, người viết tiểu thuyết lịch sử đã mở rộng biên độ sáng tạo, kể chuyện lịch sử bằng một phong cách hiện đại. Giàn thiêu của Võ Thị Hảo, Hội thề, Con ngựa Mãn Châu của Nguyễn Quang Thân, bộ tiểu thuyết bốn tập của Hoàng Quốc Hải: Bão táp cung đình, Thăng Long nổi giận, Huyền Trân Công chúa và Vương triều sụp đổ, Khúc khải hoàn dang dở của Hà Ân, Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác… là những tác phẩm nằm trong khuynh hướng này. Trong tiểu thuyết Giàn thiêu, dựa vào Đại Việt sử ký toàn thư và huyền tích dân gian, nhà văn Võ Thị Hảo đã dựng lên một bức tranh hoành tráng nhiều mảng màu đối chọi mà vấn đề trung tâm là thân phận con người trong những giằng xé, mâu thuẫn giữa quyền lợi, danh vị và hạnh phúc. Hội thề của Nguyễn Quang Thân lại dụng công xây dựng hình tượng Nguyễn Trãi - nhà tư tưởng của chủ nghĩa “yên dân” trong một diễn biến ngắn: bảy ngày trước trận đánh cuối cùng ở Đông Quan, sau đại thắng Xương Giang đánh tan quân Minh xâm lược. 15 Điều quan trọng là tác giả đã đặt nhân vật vào điểm nhìn bên trong để khám phá những tình cảm sâu kín, trăn trở, thậm chí đau đớn của Nguyễn Trãi. Bằng thủ pháp xây dựng nhân vật theo lối hiện đại, không nặng về tiểu sử đời tư (như cách kể chuyện truyền thống), bi kịch lịch sử trong cuộc đời Nguyễn Trãi đã được nhà văn “làm sáng” trong một thời đoạn ngắn ngủi, nhưng giúp người đọc hôm nay đồng cảm hơn rất nhiều với nỗi đau mà ông trải qua. Tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh lấy nhân vật trung tâm: Hồ Quý Ly, một nhân vật lịch sử phức tạp được giới nghiên cứu dày công giải mã, làm linh hồn của toàn bộ nghệ thuật kể chuyện. Tái hiện không khí lịch sử trong giai đoạn khắc nghiệt: sự sụp đổ khó cứu vãn của vương triều nhà Trần và sự thống trị ngắn ngủi của triều Hồ, nhà văn đã đặt Hồ Quý Ly và một hệ thống lớn các nhân vật vào những tình huống thử thách ngặt nghèo, cả trong hành động và tâm hồn. Có thể nói, đề tài lịch sử đã tạo nên tiếng vang nhất định cho một số cây bút tiểu thuyết đương đại, đem lại nhiều đóng góp vào quá trình phát triển thể loại, đặc biệt trong khoảng chục năm trở lại đây. Người viết tiểu thuyết lịch sử hôm nay, đã vượt qua cái khó của chính mình khi cố gắng thoát khỏi “định mệnh thuyết”, sáng tạo lịch sử từ nhân vật như một con người của tiểu thuyết, xóa nhòa những định kiến đã biết trước về nhân vật. Để kết lại, người viết Luận văn hoàn toàn tâm đắc và đồng tình với ý kiến của TS Phạm Xuân Thạch khi tin tưởng rằng: “Từ những thành công của một nhóm sáng tác, người ta có thể nhận thấy rằng thoát khỏi những gông cùm của mĩ học phản ánh luận dung tục, quay trở về “thường độc hành, thường độc bộ” với những ý tưởng nghệ thuật và sáng tạo cá nhân, vượt ra khỏi ám ảnh cộng đồng, cô độc đối diện với những vấn đề của Dân tộc và Nhân loại chính là “Niết bàn lộ” của tiểu thuyết đương đại ở Việt Nam. [51] 16  Khuynh hƣớng tiểu thuyết nhận thức lại thực tại Khuynh hướng này xuất hiện vào những năm đầu thập kỉ 80 của thế kỉ XX, ngày càng phát triển trong giai đoạn văn học bước vào xu thế hội nhập. Những đề tài vốn dĩ quen thuộc như hình ảnh người nông dân, người lính bước ra từ chiến tranh, các mối quan hệ gia đình… tưởng chừng đơn giản nhưng giờ đây được khám phá bằng một nhãn quan mới, dám thành thực và phơi bày những mặt trái của nó. Một số tác phẩm tiêu biểu khuynh hướng này có mặt trong tiểu thuyết Dòng sông mía của Đào Thắng (2004), Ba người khác của Tô Hoài (2006), Biển và chim bói cá của Bùi Ngọc Tấn (2008), Gia đình bé mọn của Dạ Ngân (2005), Lính trận của Trung Trung Đỉnh (2011)… Khuynh hướng tiểu thuyết nhận thức lại thực tại tập trung vào đề tài nông thôn, cải cách ruộng đất hay cuộc sống của con người Việt Nam thời kì bao cấp… Đó là những câu chuyện ở thì quá khứ gần, vẫn còn bám riết lấy tâm trí của những người cầm bút để hôm nay, họ viết lại bằng tất cả trải nghiệm và cả đau xót một thời đã qua. Ba người khác của lão nhà văn Tô Hoài ra mắt công chúng năm 2007, gây xôn xao dư luận vì hiện thực phản ánh trong tiểu thuyết chỉ vỏn vẹn 300 trang nhưng là cả bức tranh gai góc và nhiều mảng tối của công cuộc cải cách ruộng đất ở miền Bắc những năm 1954-1956. Ra mắt lần đầu năm 2008, tiểu thuyết Biển và chim bói cá của nhà văn Bùi Ngọc Tấn, cũng là bậc “trưởng lão” trên văn đàn tập trung vào khoảng trên dưới hai mươi nhân vật, miêu tả như những hình tượng đa phương, đa dạng. Những góc khuất của đời sống và con người tại một Liên hiệp đánh cá biển Đông lẫy lừng thành tích nhưng chất chứa nhiều trái ngang hiện ra trước mắt người đọc như một bằng chứng không thể chối cãi của một thời đại bao cấp. Nhận thức về quá khứ trong một tinh thần thời đại hôm nay, tác giả giúp người đọc thấm thía hơn về bi kịch của lòng tốt, về sự tha hóa của con người giữa nhá nhem, chao đảo của xã hội. 17