Tài liệu (luận văn thạc sĩ) thực trạng và một số giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố bắc kạn, tỉnh bắc kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG MINH NGUYỆT THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM THÚC ĐẨY SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ RAU AN TOÀN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ BẮC KẠN, TỈNH BẮC KẠN LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG MINH NGUYỆT THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM THÚC ĐẨY SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ RAU AN TOÀN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ BẮC KẠN, TỈNH BẮC KẠN Ngành: Phát triển nông thôn Mã số ngành: 8.62.01.18 LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN NGỌC NÔNG THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, với sự hướng dẫn tận tình, trách nhiệm của PGS.TS Nguyễn Ngọc Nông. Các số liệu để triển khai luận văn này là hoàn toàn trung thực, là kết quả lao động tích cực, nghiêm túc và sự nỗ lực, quyết tâm của bản thân. Các số liệu được sử dụng trong luận văn chưa từng được diễn giả nào công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin chân thành cảm ơn đến các cán bộ giảng viên trường Nông lâm Thái Nguyên, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn đã nhiệt tình truyền đạt kiến thức trong suốt quá trình học tập tại trường. Đặc biệt tôi xin gửi lời cám ơn sâu sắc đến PGS.TS. Nguyễn Ngọc Nông đã hướng dẫn tận tình, chỉ bảo và cung cấp các kiến thức khoa học cần thiết trong quá trình thực hiện luận văn của tôi với đề tài “Thực trạng và một số giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn”, chuyên ngành Phát triển nông thôn. Tôi xin cảm ơn đến ban lãnh đạo Chính quyền và các cán bộ, nhân dân liên quan đến hoạt động quản lý, phát triển lĩnh vực nông nghiệp trên địa bàn thành phố Bắc Kạn đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể hoàn thành luận văn cao học cuối khóa của mình. Cuối cùng tôi xin cảm ơn đến gia đình, bạn bè đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện, động viên, giúp đỡ tôi trong việc hoàn thành chương trình cao học Phát triển nông thôn theo đúng tiến độ. Do năng lực và thời gian nghiên cứu của bản thân còn hạn chế nên Luận văn khó tránh khỏi những thiếu sót, khuyến khuyết. Tuy nhiên, tôi đã hết sức nỗ lực, vì vậy tôi mong Hội đồng chấm luận văn quan tâm, góp ý và tạo điều kiện để tôi hoàn thiện luận văn theo quy định. Tác giả luận văn Hoàng Minh Nguyệt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... ii MỤC LỤC ......................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................ v DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH VÀ SƠ ĐỒ ................................................ vi TRÍCH YẾU LUẬN VĂN THẠC SĨ ............................................................. viii MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 2 4. Những đóng góp mới, ý nghĩa khoa học và thực tiễn .................................... 2 Chương 1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI ............................................. 4 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài ............................................................................... 4 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài.......................................... 4 1.1.2. Đặc điểm sản xuất và tiêu thụ rau an toàn ............................................... 9 1.1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến sản xuất và tiêu thụ rau an toàn ................... 11 1.1.4. Nguyên nhân gây ô nhiễm sản phẩm ..................................................... 15 1.1.5. Quy trình sản xuất rau an toàn ............................................................... 16 1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 19 1.2.1. Tình hình sản xuất và tiêu thụ rau trên thế giới .................................. 19 1.2.2. Tình hình sản xuất và tiêu thụ rau ở Việt Nam ................................... 21 1.2.3. Tình hình sản xuất và tiêu thụ rau tỉnh Bắc Kạn .................................... 26 1.3. Tổng quan một số công trình nghiên cứu rau tại tỉnh Bắc Kạn ................ 30 1.4. Bài học kinh nghiệm ................................................................................ 34 1.4.1. Về công tác quy hoạch sử dụng đất đai.................................................. 34 1.4.2. Về xây dựng mô hình sản xuất rau theo tiêu chuẩn an toàn .................. 34 1.4.3. Về lao động ........................................................................................... 35 1.4.4. Mối liên kết giữa nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm...................................................................................................... 35 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn iv 1.4.5. Vai trò quản lý của nhà nước ................................................................. 36 1.4.6. Đẩy mạnh công tác khuyến nông - lâm - ngư ........................................ 36 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..... 37 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu .................................................................... 37 2.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 37 2.1.2. Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội ..................................................... 40 2.1.3. Đánh giá các điều kiện của địa bàn nghiên cứu đối với sản xuất RAT ..... 41 2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................. 42 2.3. Phương pháp nghiên cứu........................................................................... 43 2.3.1. Tiếp cận nghiên cứu ............................................................................... 43 2.3.2. Thu thập số liệu ...................................................................................... 43 2.3.3. Phương pháp phân tích và xử lý số liệu ................................................. 44 2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .................................................................... 45 2.4.1. Các chỉ tiêu định tính ............................................................................. 45 2.4.2. Các chỉ tiêu định lượng .......................................................................... 45 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ......................... 47 3.1. Thực trạng về sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn ................................................................................................................... 47 3.1.1. Thực trạng sản xuất rau an toàn trong những năm qua .......................... 47 3.1.2. Thực trạng về tiêu thụ rau an toàn tại thành phố Bắc Kạn..................... 56 3.1.3. Hiệu quả kinh tế ..................................................................................... 62 3.2. Những mặt đạt được và tồn tại trong sản xuất và tiêu thụ rau an toàn ..... 66 3.2.1. Những mặt đạt được ............................................................................... 66 3.2.2. Những tồn tại và nguyên nhân của nó .................................................... 67 3.3. Đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn ............................................................... 69 3.3.1. Những giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất rau an toàn ........................... 69 3.3.2. Những giải pháp nhằm thúc đẩy tiêu thụ rau an toàn ............................ 77 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................................... 83 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 85 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BVTV : Bảo vệ thực vật CNC : Công nghệ cao CNH : Công nghiệp hóa ĐBSCL : Đồng Bằng sông Cửu Long DN : Doanh nghiệp DT : Diện tích ĐVT : Đơn vị tính HĐH : Hiện đại hóa HTX : Hợp tác xã NN : Nông nghiệp PTNT : Phát triển nông thôn RAT : Rau an toàn RTT : Rau thông thường SWOT : Phân tích điểm mạnh, yếu, cơ hội, thách thức SXNN : Sản xuất nông nghiệp TBKT : Tiến bộ kỹ thuật TPHCM : Thành phố Hồ Chí Minh UBND : Ủy ban nhân dân VSATTP : Vệ sinh an toàn thực phẩm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH VÀ SƠ ĐỒ BẢNG Bảng 1.1: Tình hình sản xuất rau trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn 2018................................... 27 Bảng 1.2: Tình hình tiêu thụ trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn năm 2018 ...................................... 29 Bảng 2.1. Tình hình thời tiết các tháng trong năm 2018 ....................................................... 37 của Thành phố Bắc Kạn .......................................................................................................... 37 Bảng 2.2. Tình hình sử dụng đất đai của Thành phố Bắc Kạn giai đoạn 2015-2018.......... 39 Bảng 3.1: Diện tích, năng suất, sản lượng rau của thành phố Bắc Kạn ............................... 48 giai đoạn 2014-2018 ................................................................................................................ 48 Bảng 3.2: Bố trí sản xuất rau, rau an toàn tại các xã, phường trên địa bàn thành phố Bắc Kạn 2016 - 2018 (Đơn vị: ha) ................................................................................................. 49 Bảng 3.3. Vốn đầu tư cơ sở hạ tầng phục vụ sản xuất rau an toàn ....................................... 50 Bảng 3.4: Sử dụng giống trong sản xuất rau của nông hộ năm 2018................................... 53 Bảng 3.5: Sử dụng phân chuồng và phân vi sinh................................................................... 53 trong sản xuất rau của nông hộ năm 2018.............................................................................. 54 Bảng 3.6: Thị trường tiêu thụ rau an toàn............................................................................... 57 Bảng 3.7: Tình hình tiêu thụ rau an toàn theo giá năm 2018 của thành phố Bắc Kạn ........ 57 Bảng 3.8: So sánh giá một số loại rau an toàn ở xã Nông Thượng với giá rau an toàn ở phường Huyền Tụng thành phố Bắc Kạn .............................................................................. 58 Bảng 3.9. Chênh lệch giá rau an toàn và rau thông thường tại thành phố Bắc Kạn .........58 Bảng 3.10. Phân phối kênh tiêu thụ rau an toàn ở các hộ điều tra năm 2018 ...................... 62 của thành phố Bắc Kạn ............................................................................................................ 62 Bảng 3.11. So sánh hiệu quả kinh tế giữa một số loại rau với lúa ........................................ 63 (tính trên 1ha) ........................................................................................................................... 63 Bảng 3.12. Chi phí sản xuất cho rau các loại trên 1 ha.......................................................... 64 Bảng 3.13. Hiệu quả sản xuất rau an toàn so với rau thông thường ..................................... 65 trên 1 ha sản xuất rau các loại.................................................................................................. 65 Bảng 3.14: Lượng các chất dinh dưỡng chính mà cây rau.................................................... 75 lấy đi để sản xuất được 1 tấn sản phẩm và lượng cần phải bón - kg/ha ............................... 75 (theo tài liệu của Nga) .............................................................................................................. 75 Bảng 3.15: Định mức đầu tư hạ tầng cho vùng rau an toàn tập trung .................................. 76 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vii SƠ ĐỒ Sơ đồ 3.1: Hình thức tiêu thụ RAT ở thành phố Bắc Kạn ...................................61 Sơ đồ 3.2: Hệ thống kênh tiêu thụ sản phẩm RAT ỏ thành phố Bắc Kạn ............61 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn viii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN THẠC SĨ Tên đề tài “Thực trạng và một số giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn” Thành phố Bắc Kạn là trung tâm của tỉnh Bắc Kạn, với lợi thế về vị trí địa lý, cơ sở hạ tầng, điều kiện tự nhiên thuận lợi cho sản xuất rau. Trong năm qua thành phố đã cung cấp cho thị trường khoảng 1.158 tấn rau xanh, sản xuất rau của thành phố đạt hiệu quả kinh tế khá. Giá trị canh tác 1 ha rau gấp 4-9 lần so với trồng lúa, với giá trị sản xuất rau trung bình tại các xã, phường như phường Huyền Tụng, xã Nông Thượng là 120-180 triệu/ha/năm. Song một thực tế mà người nông dân thành phố Bắc Kạn đang phải đối mặt là tình trạng sản xuất manh mún không theo quy chuẩn, tiêu thụ bấp bênh. Sản xuất rau an toàn (rau chất lượng) vẫn chưa thực sự phổ cập, quy mô sản xuất rau an toàn vẫn còn bị bó hẹp và thiếu tính đồng bộ. Trong nghiên cứu này tôi tập trung phân tích, đánh giá thực trạng sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn với các mục tiêu. - Cập nhật, hệ thống hóa cơ sở lý luận, thực tiễn về sản xuất và tiêu thụ RAT nhằm thúc đầy phát triển sản xuất và đẩy mạnh thị trường của RAT. - Phân tích, đánh giá thực trạng sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn. - Đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ sản phẩm rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn. Trong phạm vi đề tài này, tôi sử dụng tiếp cận vĩ mô, vi mô và có sự tham gia; Tiếp cận theo điều kiện địa lý và địa hình; tiếp cận theo hình thức sản xuất kinh doanh RAT; phương pháp phân tổ thống kê; thương pháp so sánh, phân tích, đối chiếu,… được vận dụng trong quá trình nghiên cứu để xác định xu hướng, mức độ biến động của các chỉ tiêu phân tích, phản ánh chân thực hiện tượng nghiên cứu, giúp cho việc tổng hợp tài liệu, tính toán các chỉ tiêu được đúng đắn, cũng như giúp cho việc phân tích tài liệu được khoa học, khách quan, phản ánh đúng những nội dung cần nghiên cứu. Các số liệu được xử lý thống kê theo phương pháp nghiên cứu tính toán trên Excel. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ix Kết quả sản xuất và tiêu thụ đã góp phần làm thay đổi cơ bản tập quán canh tác cũ, thay đổi cả tư duy đối với người sản xuất và tiêu dùng, vấn đề xã hội hóa sản xuất RAT được thực hiện. Mặc dù quy hoạch sản xuất đã được định hình, tuy nhiên, các hộ nông dân chưa bố trí sản xuất RAT tập trung, vẫn còn có sự xen kẽ với sản xuất rau thường, nên thực hiện quy mô kỹ thuật chưa triệt để. Sản xuất và tiêu thụ RAT trong thời gian qua được phát triển trên cơ sở vật chất ở các vùng sản xuất RAT được đầu tư ngày càng cải thiện. Nhiều ứng dụng khoa học kỹ thuật và công nghệ tiến bộ đưa vào sản xuất RAT ngày càng được chú ý. Do đó, chất lượng RAT có bước cải thiện đáng kể. Cơ cấu, chủng loại rau ngày càng đa dạng. Tuy nhiên, đầu tư còn chưa được đồng bộ, chưa đủ tốt cho các địa phương phát triển sản xuất và tiêu thụ. Phương thức sản xuất và tiêu thụ trên cơ sở các nhóm hộ có nhiều ưu điểm trong sản xuất và tiêu thụ RAT hiện nay. Họ vừa là người sản xuất, vừa có cửa hàng giới thiệu và bán sản phẩm trong nội thành nên giá bán thường cao hơn. Mạng lưới tiêu thụ phong phú đã góp phần thúc đẩy sản xuất phát triển và phân phối RAT rộng khắp trên nhiều khu vực khác nhau. Tuy nhiên, việc tiêu thụ vẫn do người sản xuất tự phát thực hiện, sự tham gia của Nhà nước trong việc tiêu thụ sản phẩm RAT chưa được hiệu quả, cửa hàng chuyên bán RAT còn rất ít, phân phối sản phẩm RAT còn chưa rộng khắp nên lượng tiêu thụ còn chưa nhiều. - Qua kết quả nghiên cứu đề tài, để đẩy mạnh sản xuất và tiêu thụ RAT trên địa bàn thành phố Bắc Kạn trong thời gian tới đặt ra, cần giải quyết đồng bộ các giải pháp, cụ thể: + Giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất RAT như: mở rộng quy mô và quy hoạch nội bộ các vùng sản xuất, giải pháp về khoa học kỹ thuật trong trồng RAT, hoàn thiện về cơ chế chính sách cho phát triển RAT, giải pháp luân canh cây trồng, giải pháp đầu tư các yếu tố đầu vào cho sản xuất RAT, giải pháp xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ sản xuất kinh doanh rau an toàn, giải pháp tuyên truyền. Trong 07 giải đưa ra, tác giả thấy giải pháp đầu tư các yếu tố đầu vào cho sản xuất RAT là quan trọng nhất. Vì đầu tư các yếu tố đầu vào là khâu quyết định chất lượng đầu ra. + Giải pháp nhằm thúc đẩy tiêu thụ RAT như: giải pháp về tổ chức tiêu thụ RAT, liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân tham gia sản xuất và tiêu thụ RAT, giải pháp đối với người sản xuất, giải pháp đối với người thu gom, giải pháp đối với người bán lẻ, giải pháp xây dựng thương hiệu sản phẩm rau an toàn. Trong 06 giải pháp trên, tác giả thấy giải pháp xây dựng thương hiệu sản phẩm rau an toàn là quan trọng nhất. Vì việc đăng ký thương hiệu là cách thức tốt nhất để phân định giữa RAT và RTT trên thị trường, tạo dựng niềm tin của người tiêu dùng, đảm bảo quyền lợi và nâng cao trách nhiệm của người trồng RAT. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dân gian ta có câu: “Cơm không rau như đau không thuốc”. Câu này muốn khẳng định rau xanh là nhu cầu không thể thiếu trong cơ cấu bữa ăn hàng ngày của con người. Rau là loại thực phẩm rất cần thiết, nó cung cấp nhiều vitamin mà các thực phẩm khác không thể thay thế được như Vitamin A, B, C, D, E … và các loại axit hữu cơ, các chất khoáng như Ca, P, K … cần thiết cho sự phát triển của cơ thể con người. Đặc biệt, khi lương thực và các thức ăn giàu đạm đã được bảo đảm thì yêu cầu về số lượng và chất lượng rau lại càng gia tăng như một nhân tố tích cực trong cân bằng dinh dưỡng và kéo dài tuổi thọ vì rau xanh có tác dụng ngăn ngừa bệnh tim, bệnh đường ruột, vitamin C trong rau có tác dụng ngăn ngừa ung thư dạ dày, viêm lợi ….Theo tính toán của các nhà dinh dưỡng học, muốn cơ thể hoạt động bình thường cần cung cấp 2.300 - 2.500 kcal mỗi ngày, trong đó phải có 250-300 gam rau. Sự phát triển của quá trình công nghiệp hoá, đô thị hoá và sự gia tăng nhanh dân số đã làm cho sản xuất nông nghiệp nói chung và sản xuất rau an toàn nói riêng bị sức ép mạnh. Đất đai bị thu hẹp, môi trường cho sản xuất nông nghiệp an toàn bị ô nhiễm do rác thải đô thị. Thêm vào đó, tập quán canh tác sản xuất của người dân trong việc sử dụng phân bón, hoá chất thuốc bảo vệ thực vật, nguồn nước tưới… không tuân thủ quy trình kỹ thuật, đã làm cho sản phẩm nông nghiệp mà đặc biệt là rau không được an toàn. Ngày nay, Việt Nam đang trong xu hướng phát triển chung của thời đại, việc phát triển sản xuất tiêu dùng những sản phẩm sạch, an toàn là vấn đề có tính cấp thiết vì sự phát triển kinh tế, xã hội, môi trường và sức khoẻ con người. Vì vậy sản xuất nông nghiệp sạch và bền vững là hướng đi đúng đắn cho đất nước, trong đó ngành rau là một bộ phận. Thành phố Bắc Kạn là trung tâm của tỉnh Bắc Kạn, với lợi thế về vị trí địa lý, cơ sở hạ tầng, điều kiện tự nhiên thuận lợi cho sản xuất rau. Trong năm qua thành phố đã cung cấp cho thị trường khoảng 1.158 tấn rau xanh, sản xuất rau của thành phố đạt hiệu quả kinh tế khá. Giá trị canh tác 1 ha rau gấp 4-9 lần so với trồng lúa, với giá trị sản xuất rau trung bình tại các xã, phường như phường Huyền Tụng, xã Nông Thượng là 120180 triệu/ha/năm. Song một thực tế mà người nông dân thành phố Bắc Kạn đang phải 2 đối mặt là tình trạng sản xuất manh mún không theo quy chuẩn, tiêu thụ bấp bênh. Sản xuất rau an toàn (rau chất lượng) vẫn chưa thực sự phổ cập, quy mô sản xuất rau an toàn vẫn còn bị bó hẹp và thiếu tính đồng bộ. Nhận thức được những tồn tại đó nên em chọn đề tài: “Thực trạng và một số giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn”. 2. Mục đích nghiên cứu - Cập nhật, hệ thống hóa cơ sở lý luận, thực tiễn về sản xuất và tiêu thụ RAT nhằm thúc đầy phát triển sản xuất và đẩy mạnh thị trường của RAT. - Phân tích, đánh giá thực trạng sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn từ năm 2014-2018. - Đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ sản phẩm rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn đến năm 2025. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những đối tượng liên quan đến sản xuất và tiêu thụ RAT của các tác nhân trong sản xuất và tiêu thụ, bao gồm người sản xuất rau, người thu mua, bán buôn, bán lẻ RAT tại địa bàn nghiên cứu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu thực trạng và đưa ra giải pháp nhằm phát triển sản xuất và thúc đẩy tiêu thụ RAT trên phạm vi thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn. + Thời gian: Các thông tin số liệu thứ cấp thu thập trong thời gian 5 năm trở lại từ năm 2014 đến 2018. + Số liệu sơ cấp được tác giả thu thập trong năm 2018. Các giải pháp đề xuất trong đề tài có ý nghĩa trong thời gian tới. 4. Những đóng góp mới, ý nghĩa khoa học và thực tiễn 4.1. Những đóng góp mới của đề tài Đề tài giúp hệ thống hóa và làm rõ những vấn đề về thực trạng sản xuất và một số giải pháp thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ rau an toàn trên địa bàn thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn; các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến sản xuất và tiêu thụ rau, đưa ra một số giải pháp nhằm thúc đẩy sản xuất và tiêu thụ rau trên địa bàn thành phố Bắc Kạn theo hướng bền vững (liên kết chuỗi giá trị). 3 4.2. Ý nghĩa khoa học Kết quả nghiên cứu đã hệ thống hóa và làm rõ được những vấn đề lý luận và thực tiễn về sản xuất và tiêu thụ rau và các chủ trương phát triển cây rau của Đảng, nhà nước và tỉnh Bắc Kạn hiện nay. Trên cơ sở đó xác định các nội dung nghiên cứu phát triển sản xuất và tiêu thụ rau; lựa chọn cách tiếp cận, xây dựng khung phân tích và hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu phù hợp. Số liệu nghiên cứu của đề tài này sẽ là tài liệu đóng góp vào cơ sở dữ liệu về sản xuất và tiêu thụ rau của Thành phố Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn nói riêng và cả nước nói chung, giúp các nhà khoa học, các nhà quản lý có thêm thông tin phục vụ cho công tác nghiên cứu, hoạch định các chính sách. 4.3. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu là một trong những tài liệu khoa học giúp Thành phố Bắc Kạn xây dựng kế hoạch chiến lược phát triển sản xuất và tiêu thụ rau theo hướng tập trung, liên kết chuỗi giá trị, tận dụng tối đa hiệu quả nguồn lao động và tài nguyên sẵn có của địa phương góp phần tăng thu nhập cho người dân nông thôn. Tác giả hy vọng rằng những giải pháp mà đề tài đề xuất sẽ được chính quyền và ngành nông nghiệp phát triển nông thôn thành phố Bắc Kạn, các địa phương khác có điều kiện tương tự có thể tham khảo, vận dụng và áp dụng vào thực tiễn chỉ đạo, điều hành phát triển cây rau, góp phần phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập cho hộ gia đình nông thôn trong xây dựng nông thôn mới. 4 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài 1.1.1.1. Khái niệm về nông nghiệp sạch Để hiểu rõ khái niệm RAT một cách hoàn chỉnh cần xuất phát từ quan điểm về nông nghiệp sạch. Hiện nay, trên thế giới và ở nước Việt Nam có 2 quan điểm về nông nghiệp sạch đó là: nông nghiệp sạch tuyệt đối và nông nghiệp sạch tương đối. Nông nghiệp sạch tuyệt đối còn gọi là nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp sinh học. Ở đây người ta thiên về biện pháp hữu cơ và sinh học, trở lại canh tác tự nhiên, không dùng các loai phân bón, thuốc bảo vệ thực vật hóa học, chấp nhận năng suất cây trồng không cao để lấy “Sản phẩm hoàn toàn sạch’’ cũng có thể sản xuất rau, hoa, quả…trong nhà kính, nhà lưới để cách ly với các yêu tố độc hại của môi trường. Nông nghiệp sạch tuyệt đối chỉ thực hiện ở các nước có dư thừa lương thực - thực phẩm, có cơ sở vật chất kỹ thuật hiện đại cho sản xuất, ở các quy mô nhỏ và người tiêu dùng chấp nhận giá thành cao của sản phẩm nông nghiệp. Nông nghiệp sạch tương đối: Ở đây người ta vẫn áp dụng các biện pháp thâm canh hiện đại, đặc biệt là các thành tựu về công nghệ sinh học, kết hợp các biện pháp hữu cơ - sinh học với các biện pháp khác nhưng với công nghệ đảm bảo các sản phẩm nông nghiệp không có hoặc có dưới mức hàm lượng cho phép các dư lượng hóa chất độc hại, đảm bảo giá thành hợp lý của sản phẩm nông nghiệp sạch. 1.1.1.2. Khái niệm về rau an toàn Những sản phẩm rau tươi (bao gồm tất cả các loại rau ăn củ, thân, lá, hoa quả có chất lượng đúng như đặt tính giống của nó, hàm lượng các hoá chất độc và mức độ nhiễm các sinh vật gây hại ở dưới mức tiêu chuẩn cho phép, bảo đảm an toàn cho người tiêu dùng và môi trường, thì được coi là rau đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm, gọi tắt là "RAT" (Trần Khắc Thi, Trần Ngọc Hùng, năm 2005). 5 Theo quan điểm về Nông nghiệp: “RAT là loại rau không chứa các độc tố và các tác nhân gây bệnh, an toàn cho người và gia súc”. Sản xuất rau sạch còn gọi lại sản xuất RAT cho người và gia súc khi đáp ứng được nhu cầu sau: Hấp dẫn về hình thức, tươi sạch, không bụi bẩn và không lẫn tạp chất, thu hái đúng độ chín khi có chất lượng cao nhất, có bao bì phù hợp, đẹp mắt. Trong đời sống hàng ngày, RAT đôi khi còn được gọi là rau sạch. Vì khi bắt đầu chương trình sản xuất RAT thì khái niệm rau sạch được đưa ra tuy nhiên lại gây nhiều tranh cãi trong giới chuyên môn cũng như người tiêu dùng. Để phân biệt một cách chính xác hơn, khái niệm rau sạch nên sử dụng để chỉ các loại rau được sản xuất theo quy trình canh tác sạch như rau thủy canh, rau hữu cơ,… Mức độ đảm bảo VSATTP của rau sạch cao hơn nhiều so với RAT. RAT là rau khi sản xuất vẫn sử dụng phân hoá học và các hoá chất BVTV, song có giới hạn. Chất lượng rau sản xuất ra có các tiêu chuẩn về: dư lượng thuốc BVTV; gốc nitrat và các yếu tố độc hại gây bệnh khác trong rau nằm trong giới hạn tiêu chuẩn cho phép, đảm bảo vệ sinh và an toàn sức khoẻ cho người tiêu dùng. RAT không chứa các dư lượng độc hại vượt quá ngưỡng cho phép theo tiêu chuẩn vệ sinh y tế không bị nhiễm các hoá chất, thuốc BVTV, hàm lượng nitrat, kim loại nặng và vi sinh vật gây bệnh khác (Trần Khắc Thi và Trần Ngọc Hùng, năm 2010). 1.1.1.3. Khái niệm về sản xuất Sản xuất là một quá trình kết hợp các yếu tố đầu vào để tạo ra sản phẩm đầu ra. Nó là quá trình tạo ra dòng của cải vật chất không có sẵn trong tự nhiên nhưng lại rất cần thiết cho sự tồn tại và phát triển của xã hội. (Thông tư số 59/2012/BNN-PTNT, năm 2012). Đầu vào của sản xuất bao gồm nhiều yếu tố tác động lẫn nhau như sau: Lao động, vốn, đất đai, máy móc và các tổ chức quản lý… Đầu ra là kết quả của quá trình kết hợp các yếu tố đầu vào tạo ra sản phẩm nhằm đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng. Yếu tố đầu vào và đầu ra thể hiện quan hệ qua hàm sản xuất: Q = F(X1, X2… Xn) Trong đó: Q là sản lượng sản xuất ra X (i=1,n) là yếu tố đầu vào 6 1.1.1.4. Khái niệm về tiêu thụ Tiêu thụ sản phẩm là quá trình thực hiện giá trị và giá trị sử dụng của hàng hóa thông qua tiêu thụ hàng hóa chuyển từ hình thái vật chất sang hình thức tiền tệ và vòng chung chuyển vốn của doanh nghiệp được hình thành. Tiêu thụ là giai đoạn cuối cùng của hoạt động sản xuất kinh doanh, nó đóng vai trò quyết định đến sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp. Tiêu thụ sản phẩm có thể góp phần tăng vòng quay của vốn là cầu nối đưa sản phẩm từ người sản xuất tới người tiêu dùng cuối cùng thông qua lưu thông trên thị trường. Kênh phân phối sản phẩm: Kênh phân phối là tập hợp những cá nhân hay những cơ sở sản xuất kinh doanh độc lập và phụ thuộc lẫn nhau tham gia vào quá trình tạo ra dòng vận chuyển hàng hóa dịch vụ từ người sản xuất đến người tiêu dùng hàng hóa. Tất cả những người tham gia vào kênh phân phối được gọi là các thành viên của kênh, các thành viên nằm giữa người sản xuất và người tiêu dùng là những trung gian thương mại, các thành viên này tham gia nhiều kênh phân phối và thực hiện các chức năng khác nhau. Các loại kênh phân phối: + Kênh tiêu thụ trực tiếp: Đây là kênh tiêu thụ sản phẩm bằng cách người sản xuất trực tiếp đưa sản phẩm đến người tiêu dùng, không qua trung gian. + Kênh tiêu thụ gián tiếp: Là kênh người sản xuất bán sản phẩm của mình cho người tiêu dùng qua một hay một số trung gian, như người thu gom, người bán buôn, bán lẻ. Tùy theo mức độ của một hay nhiều trung gian mà ta có các kênh tiêu thụ: kênh 1, kênh 2, kênh 3 và kênh 4 (Thông tư số 59/2012/BNNPTNT, năm 2012). 1.1.1.5. Khái niệm về thị trường, marketing a) Khái niệm về thị trường * Định nghĩa: Thị trường là nơi gặp gỡ giữa người mua và người bán (đây là khái niệm phổ biến nhất). Thị trường là nơi diễn ra các hoạt động mua bán, chuyển nhượng, trao đổi. Như vậy ở đâu diễn ra các hoạt động trên thì ở đó xuất hiện thị trường. Theo học thuyết của Mác thì cần hiểu rằng là nơi diễn ra các mối quan hệ kinh tế, là nơi chứa đựng tổng số cung-cầu, là nơi tập hợp nhu cầu của một loại hàng hóa nào đó. 7 Từ các khái niệm nêu trên cho thấy: Thị trường chứa đựng tổng số cung và tổng số cầu về một loại hàng hóa nào đó. Thị trường bao gồm các yếu tố thời gian và yếu tố không gian, trên thị trường luôn diễn ra hoạt động mua bán và các mối quan hệ tiền tệ. * Chức năng của thị trường bao gồm: + Chức năng thừa nhận hoặc chấp nhận hàng hóa dịch vụ. + Chức năng thực hiện giá cả. + Chức năng điều tiết kích thích tiêu dùng xã hội. + Chức năng thông tin thị trường. * Các quy luật của thị trường: + Quy luật về giá trị: Là quy luật cơ bản của tiền sản xuất hàng hóa, quy luật này yêu cầu trao đổi hàng hóa phải dựa trên chi phí lao động xã hội cần thiết để sản xuất hàng hóa đó. + Quy luật cạnh tranh: Đây chính là cơ chế vận động của thị trường. Cạnh tranh là động lực thúc đẩy sản xuất phát triển, mặt khác nó cũng đào thải những hàng hóa không được thị trường chấp nhận. + Quy luật cung cầu: Cầu là nhu cầu cộng với khả năng thanh toán cho nhu cầu đó; là sự cần thiết của một cá thể về một hàng hóa hay dịch vụ nào đó mà cá thể sẵn sàng có khả năng thanh toán cho hàng hóa hay dịch vụ đó. Cung là một thuật ngữ dùng để chỉ thái độ của người bán và khả năng bán về một loại hàng hóa nào đó. - Quy luật cầu phản ánh mối quan hệ tỷ lệ nghịch giữa giá cả và lượng cung về hàng hóa dịch vụ. b) Marketing: Theo quan niệm của các nghiên cứu thì định nghĩa về Marketing được trình bày theo hai khái niệm khác nhau phù hợp với các giai đoạn phát triển của Marketing đó là Marketing cổ điển và Marketing hiện đại. Theo quan điểm cổ điển: Marketing là quá trình mà ở đó nhu cầu về hàng hóa và dịch vụ được dự đoán về thỏa mãn thông qua một quá trình bao gồm nhận thức thúc đẩy và phân phối. 8 Về thực chất, Marketing là hoạt động kinh doanh nhằm hướng luồng hàng hóa và dịch vụ từ người sản xuất đến người tiêu dùng. Đặc trưng của Marketing cổ điển là hoạt động Marketing chỉ diễn ra trên thị trường trong khâu lưu thông. Hoạt động đầu tiên là hoạt động thị trường sau đó là tổ chức các kênh phân phối; các chủ trương và biện pháp đều nhằm mục tiêu là bán được hàng hóa, tăng được doanh số và lợi nhuận. Theo quan điểm hiện đại: Từ những năm 50 của thế kỷ XX, kinh tế và khoa học kỹ thuật phát triển nhanh, cạnh tranh trên thị trường gay gắt, giá cả biến động mạnh, rủi ro trong kinh doanh nhiều khủng hoảng kinh tế diễn ra buộc các nhà kinh doanh phải có những biện pháp mới ứng xử với thị trường. Chính vì vậy Marketing hiện đại ra đời. Marketing hiện đại có đặc trưng cơ bản là coi khách hàng là trung tâm, coi nhu cầu của người mua là quyết định. Marketing hiện đại bắt đầu từ việc nghiên cứu phát hiện nhu cầu và làm mọi cách để thỏa mãn nhu cầu người tiêu dùng, từ đó nhằm đạt mục tiêu kinh doanh. Khẩu hiệu của Marketing hiện đại là “Hãy bán cái thị trường cần, đừng bán cái mình có”. Từ những đặc trưng của Marketing cổ điển và Marketing hiện đại có thể khái quát về Marketing như sau: Marketing là chức năng quản lý của doanh nghiệp về tổ chức toàn bộ các hoạt động nhằm hướng tới thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng của khách hàng, từ việc phát hiện ra nhu cầu và biến sức mua của người tiêu dùng thành nhu cầu thực sự về một hàng hóa cụ thể đến việc mua hàng hóa đến người tiêu dùng cuối cùng nhằm làm cho khách hàng thỏa mãn khi tiêu dùng hàng hóa hay dịch vụ của doanh nghiệp, trên cơ sở đó đảm bảo cho doanh nghiệp đạt được mục tiêu đề ra (Trần Văn Đức, năm 1993). 1.1.1.6. Khái niệm về kênh tiêu thụ Có rất nhiều định nghĩa về kênh tiêu thụ. Kênh tiêu thụ có thể được coi là đường đi của sản phẩm từ người sản xuất đến người tiêu dùng cuối cùng. Nó cũng được coi như một dòng chuyển quyền sở hữu các hàng hoá khi chúng được mua bán qua các tác nhân khác nhau. Một số ý kiến khác lại cho rằng, kênh tiêu thụ là các hình thức liên kết lỏng lẻo của các công ty để thực hiện mục đích thương mại. * Các loại kênh tiêu thụ: 9 + Kênh I: Kênh tiêu thụ trực tiếp: đây là kênh tiêu thụ mà người sản xuất bán trực tiếp hàng hoá cho người tiêu dùng cuối cùng. Sơ đồ: Người sản xuất → Người tiêu dùng. Ưu điểm: Đẩy nhanh tốc độ chuyển hàng hóa, thu được lợi nhuận cao. Nhược điểm: Chu chuyển vốn chậm, quản lý phức tạp + Kênh II: Kênh tiêu thụ gián tiếp: Kênh này bao gồm Nhà sản xuất, người bán lẻ và người tiêu dùng cuối cùng. Trên thị trường trung gian này thường là thị trường bán lẻ. Sơ đồ: Người sản xuất → Người bán lẻ → Người tiêu dùng. Ưu điểm: Ngoài những ưu điểm của kênh trực tiếp thì kênh này còn mang đến cho người sản xuất chức năng lưu thông để họ tập trung nguồn lực vào sản xuất. Nhược điểm: Quy mô lưu thông hàng hóa còn thấp chỉ phù hợp với doanh nghiệp có quy mô nhỏ lẻ, sản xuất hàng hóa đơn giản trong thời gian và không gian nhất định. + Kênh III: Kênh này bao gồm Sơ đồ: Người sản xuất → Người thu gom → Người bán lẻ → Người tiêu dùng. Ưu điểm: Tổ chức kênh chặt chẽ, quy mô hàng hóa lớn, vòng quay vốn nhanh. Nhược điểm: Rủi ro xảy ra khá lớn, việc giám sát khách hàng và giá cả rất khó khăn đồng thời doanh nghiệp ít năng động. + Kênh IV. Kênh này bao gồm: Người sản xuất, người thu gom, người bán buôn, bán lẻ và người tiêu dùng Sơ đồ: Người sản xuất → Thu gom → Người bán buôn → Người bán lẻ → Người tiêu dùng cuối cùng (Thông tư số 59/2012/BNN-PTNT, năm 2012). Trong hoạt động sản xuất kinh doanh thì tiêu thụ sản phẩm là khâu rất quan trọng, thông qua quá trình tiêu thụ mà sản phẩm tách ra khỏi quá trình sản xuất bước vào quá trình lưu thông và đến tay của người tiêu dùng cuối cùng. Quá trình tiêu thụ được thực hiện nhanh, thuận lợi sẽ thúc đẩy sản xuất phát triển. Do vậy để thúc đẩy ngành sản xuất rau phát triển thì phải tổ chức tốt khâu tiêu thụ. 1.1.2. Đặc điểm sản xuất và tiêu thụ rau an toàn