Tài liệu (Luận văn thạc sĩ) Hôn nhân hiện nay của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HUYỀN HÔN NHÂN HIỆN NAY CỦA NGƯỜI H’MÔNG ĐEN Ở XÃ TÀ XÙA, HUYỆN BẮC YÊN, TỈNH SƠN LA LUẬN VĂN THẠC SĨ DÂN TỘC HỌC HÀ NỘI - 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HUYỀN HÔN NHÂN HIỆN NAY CỦA NGƯỜI H’MÔNG ĐEN Ở XÃ TÀ XÙA, HUYỆN BẮC YÊN, TỈNH SƠN LA Ngành: Dân tộc học Mã số: 8 31 03 10 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. VI VĂN AN HÀ NỘI - 2019 LỜI CAM ÐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, những kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực, khách quan. Nếu sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm trước pháp luật. Hà Nội, ngày 25 tháng 04 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thị Huyền i LỜI CẢM ƠN Luận văn hoàn thành theo chương trình đào tạo cao học tại Học viện Khoa học xã hội - Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam. Hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tôi đã nhận được sự quan tâm của các thầy, cô giáo thuộc Khoa Dân tộc học và Nhân học - Học viện Khoa học xã hội, các thầy, cô giáo thuộc Viện Dân tộc học, Ban lãnh đạo Trung tâm Nghiên cứu văn hóa các dân tộc Tây Bắc - Trường Ðại học Tây Bắc nơi tôi công tác. Nhân dịp này tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến sự giúp đỡ quý báu đó. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Tiến sĩ Vi Văn An - Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam đã trực tiếp chỉ dạy và hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, ủng hộ tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn. Mặc dù đã có nhiều nỗ lực nhưng chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót, tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy cô, các nhà khoa học và bạn bè đồng nghiệp để luận văn được hoàn thiện hơn. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 25 tháng 04 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thị Huyền ii MỤC LỤC MỞ ĐẦU.............................................................................................................................. 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ KHÁI QUÁT VỀ TỘC NGƯỜI NGHIÊN CỨU ..........................................................................................................................14 1.1. Cơ sở lý thuyết ...................................................................................................14 1.2. Khái quát về địa bàn và tộc người nghiên cứu ...................................................17 1.3. Khát quát về người H’mông Đen .......................................................................21 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM HÔN NHÂN CỦA NGƯỜI H’MÔNG ĐEN Ở XÃ TÀ XÙA ..........................................................................................................................32 2.1. Những vấn đề chung về hôn nhân ......................................................................32 2.2. Chu trình của một đám cưới ...............................................................................40 Chương 3. BIẾN ĐỔI HÔN NHÂN CỦA NGƯỜI H’MÔNG ĐEN TỪ NĂM 1998 ĐẾN NAY ........................................................................................................56 3.1. Các khía cạnh biến đổi .......................................................................................56 3.2. Những yếu tố tác động đến sự biến đổi của hôn nhân .......................................66 3.3. Vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị hôn nhân ...............................................71 KẾT LUẬN ..............................................................................................................79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................81 PHỤ LỤC iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT THƯỜNG 1 KHHGĐ Kế hoạch hóa gia đình 2 PVS Phỏng vấn sâu 3 THCS Trung học cơ sở 4 UBND Ủy ban nhân dân 5 Tr Trang iv DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Thống kê nhân khẩu, dân tộc xã Tà Xùa năm 2017 ........................... 19 Bảng 3.1. Số liệu thống kê tình trạng tảo hôn trên địa bàn xã Tà Xùa từ 2009 2018 ................................................................................................................. 60 Bảng 3.2. Số liệu đăng kí kết hôn của xã Tà Xùa từ 2008 - 2018 ............................60 v MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hôn nhân có vai trò quan trọng trong đời sống của mỗi dân tộc. Nó không chỉ là một sự kiện quan trọng đánh dấu sự thay đổi trong chu kì đời người đối với cá nhân, đối với gia đình và dòng họ; mà còn phản ánh rõ đặc trưng văn hóa tộc người. Hôn nhân gắn liền với nhiều nghi lễ, phong tục và chứa đựng nhiều sắc thái văn hoá của mỗi dân tộc. Ngoài nhằm duy trì nòi giống, đánh dấu sự chuyển đổi và trưởng thành của thành viên trong gia đình, hôn nhân chính là nền tảng để duy trì, củng cố và phát triển gia đình. Chính vì thế việc nghiên cứu hôn nhân có một tầm quan trọng đặc biệt, giúp chúng ta nhận thức được tính đa dạng của vấn đề. Bởi vậy, tập quán hôn nhân đã trở thành như một trong những tiêu chí quan trọng để phân biệt giữa tộc người này với tộc người khác. Trong các công trình nghiên cứu về người H’mông, hôn nhân cũng là lĩnh vực luôn được đề cập tới một cách khái quát hoặc khá chi tiết bằng các miêu tả về các khía cạnh nội hàm. Các công trình mang tính tổng hợp thường đề cập tới tất cả các lĩnh vực truyền thống, nhất là lĩnh vực thiết chế xã hội, trong đó có dòng họ, hôn nhân và cưới xin. Tuy nhiên, nghiên cứu một cách có hệ thống chuyên sâu riêng về hôn nhân của người người H’mông thì còn khiêm tốn, mà thường liên quan đến cả lĩnh vực cưới xin hay gia đình. Ở tỉnh Sơn La, dân tộc H’mông đứng thứ 3 về dân số, chiếm 13% tổng dân số toàn tỉnh (sau người Thái và người Kinh). Họ cư trú tập trung ở các huyện Mộc Châu, Thuận Châu, Yên Châu, Bắc Yên. Cho đến nay, các nghiên cứu về người H’mông ở tỉnh này cũng chủ yếu liên quan đến lĩnh vực xã hội, tín ngưỡng, tôn giáo hay lễ hội nói chung. Tại xã Tà Xùa - một xã vùng cao của huyện Bắc Yên, người H’mông chiếm tới 99,57% dân số, gồm hai nhóm H’mông Đen và H’mông Hoa cư trú. Tuy nhiên, các nghiên cứu về hai nhóm H’mông này đến nay vẫn còn rất khiêm tốn. Vì thế, thông qua nghiên cứu về hôn nhân và cưới xin, chúng ta hiểu rõ hơn sự đa dạng văn hóa, sắc thái địa phương của người H’mông nói chung; đồng thời nhận diện được sự tương đồng và nét khác biệt giữa hai nhóm H’mông ở địa phương này. 1 Ngày nay dưới tác động và ảnh hưởng của quá trình công nghiệp hóa và hội nhập hóa đang diễn ra mạnh mẽ, để thích ứng được với điều kiện hoàn cảnh mới, người H’mông xã Tà Xùa đã có những chuyển biến mới trong đời sống kinh tế văn hóa - xã hội, trong đó vấn đề hôn nhân cũng có những thay đổi rõ nét. Nhiều lễ nghi, thủ tục rườm rà, tốn kém trong đám cưới được lược bỏ, các quan niệm về hôn nhân, độ tuổi kết hôn, thủ tục đám cưới cũng có nhiều khác biệt so với trước kia. Những thay đổi này một mặt làm phong phú thêm đời sống văn hóa tộc người, mặt khác đó cũng chính là những nhân tố làm thay đổi các giá trị văn hóa vốn có của người H’mông. Bởi vậy, nghiên cứu hôn nhân của nhóm H’mông Đen ở xã Tà Xùa còn nhằm góp phần làm sáng rõ thêm vấn đề văn hóa tộc người hiện nay. Bên cạnh đó, kết quả nghiên cứu cũng làm cơ sở khoa học giúp các nhà quản lý có những chủ trương, chính sách cụ thể trong việc bảo tồn và phát huy giá trị bản sắc tộc người, góp phần thực hiện hiệu quả Luật Hôn nhân và Gia đình của Nhà nước. Theo đó, nghiên cứu này còn là hướng đi phù hợp với tinh thần Nghị quyết Hội nghị lần thứ IX Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về: xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Là một cán bộ giảng dạy và nghiên cứu về văn hóa các dân tộc thuộc Trường Đại học Tây Bắc, tôi có điều kiện tiếp xúc với đồng bào người H’mông xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên trong những chuyến thực tế chuyên môn. Bản thân tôi đã được tham dự và tham gia nhiều nghi lễ thực hành phong tục tập quán độc đáo, trong đó có hôn nhân và cưới xin của họ. Mỗi lần như thế, các nghi thức, nghi lễ này luôn lôi cuốn và thôi thúc tôi tìm hiểu về chúng với mong muốn góp phần nhỏ, giới thiệu với bạn bè, đồng nghiệp. Vì thế, tôi quyết định chọn đề tài “Hôn nhân hiện nay của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La” làm nội dung nghiên cứu luận văn Thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài 2.1. Một số nghiên cứu về người H’mông Việt Nam Là một trong 53 tộc người thiểu số ở Việt Nam, từ lâu người H’mông cũng là một trong những tộc người dành được sự quan tâm, chú ý đặc biệt của các nghiên 2 cứu khoa học xã hội và Nhân văn, nhất là các nhà Dân tộc học/Nhân học. Vì thế, bên cạnh các nghiên cứu liên quan tới các lĩnh vực: lịch sử, kinh tế, xã hội, văn hóa, ngôn ngữ, chữ viết, tri thức dân gian, loại hình diễn xướng, dân ca, văn học nghệ thuật..., thì các nghiên cứu về mảng đề tài hôn nhân và cưới xin của người H’mông cũng đã được công bố khá nhiều trong các công trình nghiên cứu, bài viết, các đề tài luận văn, luận án. Đây là những tài liệu quý giá giúp cho tôi tham khảo và kế thừa trong quá trình hoàn thành luận văn. Có thể nhắc đến một số công trình nghiên cứu về người H’mông như cuốn “Các dân tộc ít người ở Việt Nam (các tỉnh phía Bắc)” của tập thể tác giả Viện Dân tộc học [37] đã giới thiệu những nét khái quát nhất về lịch sử tộc người người H’mông. Tìm hiểu một cách toàn diện về đời sống kinh tế, quan hệ xã hội, tôn giáo tín ngưỡng, quan hệ dòng họ và hôn nhân, gia đình.... của người H’mông. Nhìn chung, tác giả đã cung cấp cho chúng ta cái nhìn tổng quan và khái quát nhất trên tất cả các mặt của đời sống văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của tộc người H’mông. Cuốn “Dân tộc Mông ở Việt Nam” của hai tác giả Cư Hòa Vần, Hoàng Nam [36]. Trong cuốn sách này, hai tác giả đã khảo tả tương đối toàn diện về dân tộc H’mông, như: địa vực cư trú, nguồn gốc lịch sử, tên gọi, những nhóm người, các đặc điểm kinh tế, đời sống, quan hệ xã hội và các phong tục tập quán như ma chay, cưới xin, tập quán sinh đẻ và nuôi con. Cuốn sách này không chỉ cung cấp những thông tin khái quát về người H’mông ở Việt Nam mà còn là nguồn tài liệu tham khảo có giá trị, cung cấp nhiều thông tin cho chúng tôi nghiên cứu về hôn nhân của người H’mông. Cuốn “Văn hóa tâm linh của người Hmông ở Việt Nam truyền thống và hiện tại”, tác giả Vương Duy Quang [27] đã khái quát về lịch sử tộc người, hoạt động kinh tế và một phần quan trọng về quan hệ xã hội của người H’mông. Trong đó, tác giả nhấn mạnh về gia đình, dòng họ và quan hệ giữa làng và dòng họ trong cộng đồng người H’mông. Có thể nói, quan hệ dòng họ chính là một trong những nhân tố có ảnh hưởng lớn đến vấn đề hôn nhân của người H’mông kể cả trong quá khứ và hiện nay. 3 Trong cuốn “Đặc trưng văn hoá và truyền thống cách mạng các dân tộc ở Kỳ Sơn Nghệ An” của tập thể tác giả Trần Tất Chủng, Phạm Quang Hoan, Cầm Trọng, Nguyễn Ngọc Thanh [7] tập trung nghiên cứu về 3 dân tộc chính ở huyện Kì Sơn, tỉnh Nghệ An gồm người Thái, người Khơ-mú và người H’mông. Nội dung về đặc trưng văn hóa các dân tộc chiếm ½ dung lượng cuốn sách, đã đề cập đến các mặt về kinh tế truyền thống, văn hóa vật chất, tổ chức xã hội, hôn nhân và gia đình. Trong đó nghi lễ hôn nhân của người H’mông ở Kì Sơn Nghệ An cũng được mô tả một cách chi tiết về các bước trong tiến trình hôn nhân. Cuốn “Văn hóa dân tộc Mông ở Hà Giang” của Trường Lưu và Hùng Đình Quý [22] và cuốn “Văn hóa người Mông ở Nghệ An” của tác giả Hoàng Xuân Lương [21] là một trong những khảo tả khá đầy đủ về văn hóa của các nhóm H’mông Trắng và H’mông Hoa nơi đây. Tuy nhiên, phần hôn nhân và cưới xin cũng chỉ được trình bày khái quát. Tương tự, cuốn“Tiếp cận văn hóa Hmông” của hai tác giả Mã A Lềnh, Từ Ngọc Vụ [19] cũng cung cấp cho chúng ta cái nhìn khái quát, toàn diện về lịch sử cư trú, tổ chức xã hội - dòng họ và mối quan hệ thân tộc, huyết thống, văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần với những giá trị biểu hiện đặc trưng... trong đó vấn đề hôn nhân cũng được đề cập đến là được xem là một trong những bước ngoặt trong chu kì đời người của cộng đồng người H’mông. Cuốn sách ảnh “Người Hmông ở Việt Nam” của Vũ Quốc Khánh và cộng sự [18]. Với dung lượng gồm 8 phần đã giới thiệu một cách khái quát về người H’mông ở Việt Nam với các nội dung cụ thể: Nguồn gốc - lịch sử và sự phân bố dân cư; Bản làng; Trang phục; Nhà; Ẩm thực; Chợ; Lễ hội. Hiện nay đây được coi là công trình sách ảnh duy nhất cung cấp cho chúng ta những hiểu biết và cái nhìn sơ lược nhất về đời sống thực tế người H’mông ở Việt Nam. Cuốn “Phong tục tập quán một số dân tộc thiểu số” của tập thể các tác giả Ninh Văn Hiệp, Tuấn Dũng, Hoàng Quyết, Trương Thị Xứng, Bùi Ngọc Quang [13]. Cuốn sách là tập hợp sưu tầm và giới thiệu về phong tục tập quán của một số dân tộc thiểu số vùng miền núi phía Bắc Việt Nam, trong đó có nội dung về đám 4 cưới và tục sinh đẻ của người H’mông ở Cao Bằng. Nội dung này đã cung cấp cho tác giả những hiểu biết về các nghi lễ trong đám cưới của người H’mông ở Cao Bằng, đó sẽ là cơ sở để tác giá có cái nhìn so sánh, đối chiếu với hôn nhân của người H’mông ở xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên trong quá trình thực hiện luận văn. Trong cuốn “Bạo lực trong gia đình người Mông tại vùng núi phía Bắc Việt Nam”, tác giả Nguyễn Thế Huệ [16] qua nghiên cứu tại 9 thôn/bản thuộc 4 xã của huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai và huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La đã phân tích, làm rõ thực trạng và các nguyên nhân gây nên bạo lực gia đình trong cộng đồng người H’mông. Từ đó đề xuất một số giải pháp về phòng, chống bạo lực gia đình. Qua phân tích, tác giả cũng chỉ rõ một trong các nguyên nhân gây nên bạo lực gia đình đó là trình độ nhận thức kém và tình trạng tảo hôn hiện vẫn đang diễn ra trong cộng đồng tộc người H’mông. Tác giả Bùi Xuân Trường với “Tác dụng của luật tục với việc quản lí xã hội ở các dân tộc Thái, Hmông - Tây Bắc Việt Nam” [34]. Cuốn sách đã hệ thống hoá các tư liệu về luật tục, xác định ảnh hưởng của luật tục đối với xã hội đương thời của người Thái và H’mông, trong đó có các ảnh hưởng của luật tục đến vấn đề hôn nhân. Nghiên cứu “Giữ “lí cũ” hay theo “lí mới”? Bản chất của những cách phản ứng khác nhau của người Hmông ở Việt Nam với ảnh hưởng của đạo Tin lành” của tác giả Nguyễn Văn Thắng [32] đã góp phần làm rõ bản chất của vấn đề giữ “lí cũ” và theo “lí mới” của người H’mông cũng như ảnh hưởng của những cách phản ứng khác nhau này của người H’mông tới văn hóa và xã hội của họ, trong đó có những ảnh hưởng về hôn nhân, gia đình, dòng họ. Đặc biệt với tình hình cải đạo của người H’mông ở xã Tà Xùa diễn ra ngày càng phổ biến, cuốn sách đã góp phần làm rõ thêm về sự lựa chọn biến đổi này. Cuốn “Dân số kế hoạch hóa gia đình người Hmông ở Hòa Bình” của tập thể các tác giả Viện Dân tộc học gồm PGS.PTS Khổng Diễn và các cộng sự [9] là cuốn sách song ngữ Việt - H’mông đầu tiên, nghiên cứu về ảnh hưởng của chính sách dân số kế hoạch hóa gia đình tới đồng bào dân tộc H’mông ở tỉnh Hòa Bình. Dựa trên số liệu điều tra điền dã thu được tại hai xã Hang Kia và Pà Cò, huyện Mai Châu, cuốn 5 sách đã khái lược về thực trạng kế hoạch hóa gia đình và chăm sóc sức khỏe bà mẹ trẻ em trên địa bàn tỉnh Hòa Bình, trên cơ sở đó đề xuất việc sử dụng kết hợp các biện pháp phòng tránh thai theo y học hiện đại cùng với các bài thuốc dân gian đã được người H’mông áp dụng từ xa xưa nhằm đạt mục tiêu giảm tỉ lệ sinh trong cộng đồng tộc người vốn còn tồn tại nhiều hạn chế về nhận thức và bất bình đẳng xã hội. Chuyên khảo “Người Hmông ở Pà Cò huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình” của tác giả Khổng Diễn [8] đã cho chúng ta thấy được bức tranh tổng quát nhất về tình hình dân số, đặc điểm kinh tế - xã hội và văn hóa của người H’mông ở Pà Cò, huyện Mai Châu. Từ đó chỉ ra những khó khăn cơ bản nhất của người H’mông nơi đây nhằm góp phần thực hiện tốt chính sách dân tộc nói chung và với người H’mông tỉnh Hòa Bình nói riêng. Tác giả Đỗ Ngọc Tấn và cộng sự với công trình nghiên cứu “Hôn nhân gia đình các dân tộc Hmông, Dao ở hai tỉnh Lai Châu và Cao Bằng” [31] đã đi sâu phân tích, làm rõ những đặc điểm, thực trạng trong hôn nhân và gia đình của hai dân tộc H’mông và Dao căn cứ vào số liệu điều tra cụ thể. Tuy nhiên cuốn sách không nghiên cứu chuyên sâu về một nhóm H’mông nào và cũng chưa phân tích các nghi lễ diễn ra trong hôn nhân của người H’mông. Cuốn “Đám cưới của người Hmông Lềnh (Hmông Hoa) ở Lào Cai” của tác giả Trần Hữu Sơn [29] đã giới thiệu nhiều nghi lễ độc đáo, đặc trưng của tộc người với các lễ xem tuổi, lễ dạm ngõ, lễ ăn hỏi, lễ cưới và lễ lại mặt. Cuốn sách đã nghiên cứu về một nhóm địa phương cụ thể là nhóm H’mông Lềnh ở Lào Cai. Đây là nguồn tư liệu quan trọng cho độc giả khi nghiên cứu về người H’mông ở Lào Cai nói chung và nhóm tộc người H’mông Lềnh (H’mông Hoa) nói riêng. Luận văn Thạc sĩ “Hôn nhân của người Hmông Hoa ở xã Pú Luông, huyện Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái” của tác giả Nguyễn Thị Bích Ngọc [24] đã tập trung nghiên cứu, làm rõ sự biến đổi hôn nhân giữa truyền thống và hiện đại của người H’mông Hoa ở xã Pú Luông, huyện Mù Cang Chải. Trên cơ sở đó, tác giả nêu lên những vấn đề đang đặt ra trong hôn nhân của người H’mông Hoa hiện nay và kiến nghị một số giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tộc người. 6 2.2. Một số nghiên cứu về người H’mông ở tỉnh Sơn La Nghiên cứu về người H’mông ở tỉnh Sơn La cũng được nhiều nhà nghiên cứu, học giả trong nước quan tâm với nhiều công trình nghiên cứu trên các lĩnh vực khác nhau, tiêu biểu có thể kể đến “Dân tộc Mông Sơn La với việc giải quyết vấn đề tín ngưỡng tôn giáo hiện nay” của tác giả Thào Xuân Sùng (chủ biên) [30]; Chuyên khảo“Một số vấn đề về tổ chức xã hội của người Hmông ở Sơn La trước cách mạng tháng Tám năm 1945” của tác giả Trần Bình [4]; “Tín ngưỡng, tôn giáo người Hmông ở tỉnh Sơn La” của tác giả Hoàng Bé [5]; “Dòng họ người Hmông Trắng (quan nghiên cứu ở bản Mô Cổng, xã Phỏng Lái, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La)” tác giả Hồ Ly Giang [11]; “Văn hóa lễ hội của người Mông: Truyền thống và biến đổi” tác giả Nguyễn Hoàng Yến và các cộng sự [40]... trong đó nghiên cứu về hôn nhân của người H’mông có các nghiên cứu “Truyền thống biến đổi trong quan hệ dòng họ, hôn nhân của người Hmông Hoa ở Tây Bắc hiện nay” (Nghiên cứu bản Hua Tạt, xã Vân Hồ, huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La) của tác giả Nguyễn Thị Oanh [26]; “Tục cưới xin của người Hmông Trắng ở Thuận Châu, Sơn La (Qua nghiên cứu tại bản Nậm Giắt, xã Phỏng Lái)” tác giả Dương Hà Hiếu [14],... những công trình này tuy đã bàn đến hôn nhân của người H’mông nhưng chỉ dừng lại ở việc miêu tả sơ lược về hôn nhân của người H’mông Hoa và người H’mông Trắng ở một bản cụ thể của tỉnh Sơn La. Hôn nhân của người H’mông Đen ở huyện Bắc Yên nói chung và xã Tà Xùa nói riêng cho đến nay vẫn chưa có công trình nghiên cứu chuyên sâu nào. Ngoài những công trình nghiên cứu nêu trên, chúng ta còn có thể kể đến nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả khác, là những bài nghiên cứu đăng trên các Tạp chí chuyên ngành như: “Trẻ em và phụ nữ người Hmông, thực trạng và nhu cầu trợ giúp (Nghiên cứu tại bản Sảng Tủng, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang)” của tác giả Lâm Bá Nam - Phạm Văn Thành [23]; “Ảnh hưởng của du lịch đến một số thiết chế xã hội của người Hmông ở Sapa” của Trần Hữu Sơn [28]; “Tri thức địa phương về chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em người Hmông ở xã Văn Lăng, huyện Đồng Văn, tỉnh Thái Nguyên” của Vũ Thị Hồng - Nguyễn Thị Minh Nguyệt [15]; 7 “Di dân tự do của người Hmông ở miền núi Thanh Hóa từ 1990 đến nay” của Vũ Trường Giang [12]; “Lễ lên đồng của người Hmông Trắng ở Tây Bắc” của Khổng Kim Anh - Đặng Thị Hoa [1]; “Lễ cưới của người Hmông Trắng ở Lào Cai” của Nguyễn An Châu [6]... cùng hệ thống các luận văn Thạc sĩ, luận án Tiến sĩ, khoá luận tốt nghiệp của cử nhân hiện đang được lưu trữ tại Viện Dân tộc học, thư viện các trường đại học... Những công trình nghiên cứu này một mặt giúp chúng tôi có cái nhìn toàn diện và sinh động về dân tộc H’mông - một dân tộc thiểu số với nhiều nét văn hóa đặc sắc, đa dạng, bên cạnh đó cũng có dịp tìm hiểu sâu hơn về một số nhóm nhỏ trong dân tộc H’mông từ đó thấy được cái riêng biệt nằm trong cái chung của cộng đồng người H’mông ; Mặt khác những nghiên cứu trên còn góp phần cung cấp những luận cứ khoa học giúp các nhà hoạch định chính sách đề xuất những giải pháp can thiệp phù hợp nhằm nâng cao đời sống vật chất và đời sống tinh thần cho đồng bào các dân tộc thiểu số nói chung, đồng bào ở vùng sâu, vùng xa nói riêng nhằm xóa bỏ các hủ tục, xây dựng đời sống văn hóa mới lành mạnh, văn minh nhưng vẫn đảm bảo bản sắc văn hóa truyền thống tộc người. Tổng quan tài liệu cũng cho thấy mặc dù các công trình nghiên cứu về văn hóa H’mông tuy đa dạng nhưng nghiên cứu về hôn nhân vẫn là lĩnh vực còn nhiều khoảng trống, đặc biệt là nghiên cứu về hôn nhân của người H’mông Đen. Các công trình nghiên cứu chuyên sâu về sự giống và khác nhau giữa các nhóm địa phương trong tộc người H’mông cũng chưa có. Bởi vậy việc nghiên cứu, tìm ra những đặc điểm riêng và các xu hướng biến đổi của từng nhóm là cần thiết nhằm đưa ra những định hướng bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của tộc người theo định hướng của Đảng và Nhà nước ta. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu - Thông qua nghiên cứu và trình bày một cách hệ thống các đặc điểm hôn nhân truyền thống của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa, luận văn phác họa bức tranh văn hóa của người H’mông ở huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La nói chung, nhóm H’mông Đen nói riêng. 8 - Trong bối cảnh tác động của các điều kiện kinh tế thị trường, giao lưu và hội nhập ngày càng sâu rộng, luận văn cũng chỉ ra thực trạng của những khía cạnh biến đổi, nguyên nhân hay nói cách khác là những tác động dẫn đến sự biến đổi trong hôn nhân của nhóm H’mông Đen nơi đây. - Một số vấn đề đặt ra và một số đề xuất khuyến nghị nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị tốt đẹp trong hôn nhân của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để làm rõ các mục đích nghiên cứu trên, luận văn sẽ tập trung thực hiện các nhiệm vụ cụ thể sau đây: - Tổng hợp, phân tích các tài liệu thành văn liên quan đến người H’mông nói chung và hôn nhân người H’mông nói riêng. - Triển khai các đợt điền dã Dân tộc học để thu thập tài liệu... - Luận văn tập trung phân tích, lý giải các khía cạnh nội hàm liên quan đến hôn nhân và lễ cưới gồm: quan niệm, nguyên tắc, tính chất, hình thức...; các bước thực hành trước và trong lễ cưới của nhóm H’mông Đen nơi đây. - Chỉ rõ các khía cạnh biến đổi và phân tích, lý giải nguyên nhân của sự biến đổi trong hôn nhân hiện nay của nhóm H’mông Đen tại điểm nghiên cứu. Trong chừng mực nào đó, luận văn cũng sẽ cố gắng so sánh với hôn nhân của nhóm H’mông Hoa tại địa bàn nghiên cứu. - Thảo luận một số vấn đề đặt ra và các khuyến nghị nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị tốt đẹp trong hôn nhân của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La nêu trên. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là người H’mông Đen ở xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La. Trong đó, nội dung luận văn tập trung phân tích, lý giải sâu về các đặc điểm trong hôn nhân của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa và thực trạng trong hôn nhân của người H’mông Đen hiện nay. Cách thực hiện này sẽ 9 làm rõ những biến đổi trong hôn nhân và các yếu tố tác động và cả những vấn đề đặt ra trong hôn nhân hiện nay ở nhóm H’mông này. Ngoài ra, luận văn có một số so sánh với hôn nhân của nhóm H’mông Hoa đồng tộc của họ. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung: Nghiên cứu hôn nhân của người H’mông, nhóm H’mông Đen ở xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La. Về không gian: Địa bàn nghiên cứu chính của luận văn được xác định là bản Tà Xùa A, Tà Xùa C của xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La, nơi người H’mông Đen tập trung sinh sống đông nhất và lâu đời nhất. Ngoài ra, luận văn còn khảo sát thêm một số bản khác trên địa bàn xã là nơi sinh sống chủ yếu của người H’mông Hoa để thấy được những điểm khác biệt trong tập quán hôn nhân của hai nhóm người H’mông cùng sinh sống trên địa bàn xã. Về thời gian: Trên phạm vi cả nước, sau khi Đảng và Nhà nước ta thực hiện công cuộc đổi mới đất nước (1986), tình hình kinh tế - chính trị - văn hóa - xã hội đã có những chuyển biến rõ rệt. Tuy nhiên do Tà Xùa là một xã vùng cao, vùng sâu, vùng xa, giao thông đi lại rất khó khăn, đồng bào người H’mông sống khép kín, ít giao lưu với bên ngoài, cho nên cho đến trước năm 1998, diện mạo nông thôn của người H’mông nơi đây chưa thay đổi mạnh mẽ, đời sống người dân tại địa bàn vẫn hết sức khó khăn. Phải kể từ năm 1998 trở đi, khi Chương trình phát triển kinh tế xã hội các xã đặc biệt khó khăn vùng dân tộc thiểu số và miền núi (gọi tắt là Chương trình 135) được triển khai tại địa phương, thì kinh tế - xã hội của địa phương mới có sự chuyển biến, đời sống đồng bào H’mông ở xã Tà Xùa mới bắt đầu có những thay đổi. Giai đoạn 2 của Chương trình 135 (2005 - 2010) đã thực sự tác động mạnh mẽ đến đời sống người dân. Đặc biệt, hệ thống đường giao thông được đầu tư xây dựng, việc đi lại thuận tiện hơn từ đó mở ra các cơ hội về làm ăn kinh tế, giao lưu trao đổi văn hóa, lớp trẻ được đi học, đi làm ở những thành phố lớn và phát triển... từ đó nhận thức của người dân có sự thay đổi đáng kể so với trước đây. Chính những yếu tố này là cơ sở và là nguyên nhân dẫn tới nhiều thay đổi sâu rộng trong đời sống xã hội của người H’mông nơi đây, trong đó có sự thay đổi của hôn nhân. 10 Đây là lý do tác giả lấy mốc trước và sau năm 1998 để phân định giữa truyền thống và biến đổi về hôn nhân trong luận văn. Đặc biệt, sự thay đổi sâu sắc về nhiều mặt của đời sống xã hội của H’mông nơi đây, trong đó có hôn nhân bắt đầu từ sau năm 2005 trở lại đây. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn thực hiện dựa trên quan điểm duy vật lịch sử, duy vật biện chứng của Chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng, Nhà nước ta về vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống các dân tộc Việt Nam. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn tác giả đã sử dụng các phương pháp sau đây: - Phương pháp tổng hợp và phân tích tài liệu có sẵn Để tổng hợp và phân tích các tài liệu có sẵn, chúng tôi tiến hành tìm tòi và đọc các công trình nghiên cứu về người H’mông đã công bố nói chung, nhất là các công trình, bài viết liên quan đến trực tiếp đến nội dung của đề tài luận văn. Theo đó, tác giả cũng tiếp cận với một số luận án, luận văn của những người đi trước, trong đó có đề cập đến hôn nhân và cưới xin của người H’mông. Các tài liệu như báo cáo, số liệu về dân số, dân tộc, số liệu thống kê liên quan đến dân tộc H’mông ở huyện, xã cũng được tham khảo, cập nhật. - Phương pháp điền dã dân tộc học Đây là phương pháp chủ đạo được sử dụng xuyên suốt trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Theo đó, tác giả đã thực hiện 4 đợt điền dã tại địa bàn xã Tà Xùa từ tháng 5/2017 đến tháng 12/2018, mỗi đợt điền dã kéo dài ít nhất 5 ngày, dài nhất 10 ngày. Tác giả đã cùng ăn, cùng ở, cùng làm với người dân từ đó hòa nhập và có những hiểu biết sâu sắc hơn về văn hóa và phong tục tập quán của đồng bào nơi đây. Các thao tác cơ bản trong phương pháp này bao gồm (i). Quan sát tham dự được tác giả sử dụng trong suốt quá trình điền dã tại địa phương và đã 11 tham dự tham dự một số đám cưới của người H’mông Đen ở bản Tà Xùa A và C vào dịp tháng 5/2017 và tháng 12/2018; (ii). Thao tác phỏng vấn sâu với nhiều đối tượng khác nhau gồm nông dân, giáo viên, cán bộ xã, hưu trí, người buôn bán nhỏ, chủ homestay... với các độ tuổi, giới tính khác nhau. Trong đó, tác giả tập trung phỏng vấn với các đối tượng là người cao tuổi, người am hiểu phong tục tập quán, các ông mối, cô dâu chú rể và bố mẹ chồng cô dâu chú rể và (iii). Ngoài ra, để biết được ý kiến của họ về những biến đổi trong hôn nhân và cưới xin hiện nay, tác giả còn tiến hành một số buổi thảo luận nhóm nhỏ với các bạn trẻ gồm những người được học hành và những người ở nhà lao động sản xuất. Trong quá trình thu thập tư liệu và tham dự, tác giả cũng sử dụng công cụ bổ trợ chủ yếu là chụp ảnh và quay video clip nhằm ghi lại những tư liệu thực tế sinh động về đám cưới của nhóm H’mông Đen tại địa bàn nghiên cứu. - Phương pháp hồi cố Đây là phương pháp rất cần thiết và hết sức quan trọng đối với tác giả, bởi kinh nghiệm nghiên cứu còn hạn chế. Theo đó, tác giả đã gặp gỡ, trao đổi, lắng nghe và ghi chép lời kể từ những người lớn tuổi, trưởng họ người H’mông Đen... căn cứ vào tư liệu hồi cố để thiết lập lại lịch sử di cư, lập bản của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa, cũng như ý kiến đánh giá của họ về các khía cạnh biến đổi và nguyên nhân của sự biến đổi trong hôn nhân của họ. Ngoài ra, các phương pháp bổ trợ khác như thống kê, phân tích, so sánh đối chiếu các nguồn thông tin, tư liệu, các số liệu thu thập được cũng được áp dụng nhằm đưa ra kết quả chính xác nhất trong quá trình thực hiện luận văn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lí luận Luận văn là một công trình nghiên cứu chuyên sâu đầu tiên về hôn nhân của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La. Luận văn cung cấp một cách đầy đủ và có hệ thống về quan niệm, nguyên tắc, phong tục tập quán và nghi lễ trong hôn nhân của nhóm H’mông này từ truyền thống đến hiện tại, góp phần bổ sung tý liệu mới cho ngành Dân tộc học/Nhân học. 12 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Cùng với việc trình bày và phân tích những đặc điểm của hôn nhân truyền thống, luận văn cung cấp tư liệu mới về những thay đổi trong hôn nhân cũng như lễ cưới, lý giải những nguyên nhân tác động dẫn tới thay đổi của các khía cạnh trong hôn nhân hiện nay của nhóm H’mông Đen tại địa phương. Nguồn tư liệu của luận văn góp phần làm cơ sở khoa học trong việc định hướng và gợi ý cho chính quyền địa phương trong việc xây dựng chính sách về văn hóa - xã hội bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của người H’mông nói chung và người H’mông xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La nói riêng. Đồng thời góp phần xây dựng đời sống văn hóa mới của cộng đồng tộc người H’mông trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và chủ trương xây dựng Nông thôn mới của Nhà nước ta hiện nay. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận văn được kết cấu thành 3 chương: Chương 1. Cơ sở lý thuyết và khái quát về tộc người nghiên cứu Chương 2. Đặc điểm hôn nhân của người H’mông Đen ở xã Tà Xùa Chương 3. Biến đổi trong hôn nhân của người H’mông Đen từ năm 1998 đến nay. 13