Tài liệu Luận văn thạc sĩ hoàn thiện hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp của ngân hàng tmcp công thương việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP HCM  NGUYỄN THỊ PHỤNG HIỆP HOÀN THIỆN HỆ THỐNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG DOANH NGHIỆP CỦA NGÂN HÀNG TMCP CÔNG THƢƠNG VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ TP. HCM – Năm 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP HCM  NGUYỄN THỊ PHỤNG HIỆP HOÀN THIỆN HỆ THỐNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG DOANH NGHIỆP CỦA NGÂN HÀNG TMCP CÔNG THƢƠNG VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính – Ngân hàng Mã số: 60340201 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS BÙI KIM YẾN TP. HCM – Năm 2013 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tôi, có sự hỗ trợ từ PGS.TS Bùi Kim Yến. Số liệu được nêu trong luận văn là trung thực, các phân tích đánh giá là của tôi và chưa được công bố trong bất cứ công trình nào. TP.HCM, ngày 22 tháng 10 năm 2013 Người cam đoan Nguyễn Thị Phụng Hiệp MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Trang LỜI MỞ ĐẦU ................................................................................................................. 1 CHƢƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ XẾP HẠNG TÍN DỤNG TRONG NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI 1.1. Tổng quan về xếp hạng tín dụng .......................................................................... 4 1.1.1. Khái niệm về xếp hạng tín dụng .......................................................................... 4 1.1.2. Quy trình xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại các NHTM.................................. 5 1.1.3. Ý nghĩa của việc sử dụng hệ thống XHTD DN đối với các NHTM.................... 6 1.1.4. Sự cần thiết phải hoàn thiện hệ thống XHTD DN tại các NHTM Việt Nam ...... 7 1.1.5. Các phương pháp xếp hạng tín dụng.................................................................... 9 1.1.5.1. Phương pháp thống kê .................................................................................... 9 1.1.5.2. Phương pháp chuyên gia .............................................................................. 10 1.1.6. Các nhân tố ảnh hưởng đến xếp hạng tín dụng .................................................. 12 1.1.6.1. Chất lượng của thông tin, dữ liệu ................................................................. 12 1.1.6.2. Trình độ công nghệ ....................................................................................... 12 1.1.6.3. Năng lực và trình độ của cán bộ thực hiện XHTD ....................................... 12 1.1.6.4. Mô hình hoạt động của tổ chức XHTD/bộ phận XHTD .............................. 13 1.1.6.5. Những thay đổi trong thủ tục, cơ chế và chính sách .................................... 13 1.2. Một số nghiên cứu và kinh nghiệm xếp hạng tín dụng trên thế giới ................. 13 1.2.1. Phương pháp xếp hạng tín nhiệm doanh nghiệp của Fitch ................................ 13 1.2.2. Phương pháp xếp hạng tín nhiệm doanh nghiệp của S&P ................................. 16 1.2.3. Phương pháp xếp hạng tín nhiệm doanh nghiệp của Moody's .......................... 17 1.2.4. Xếp hạng tín dụng – phương pháp đo lường rủi ro tín dụng theo Basel............ 20 1.3. Kinh nghiệm trong việc xây dựng hệ thống XHTD doanh nghiệp cho tổ chức tín dụng Việt Nam ......................................................................................................... 22 1.3.1. Xây dựng hệ thống XHTD riêng tại các NHTM ............................................... 22 1.3.2. Xây dựng tổ chức xếp hạng tín dụng độc lập .................................................... 23 Kết luận chương 1 ......................................................................................................... 24 CHƢƠNG 2: HỆ THỐNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG DOANH NGHIỆP NGÂN TẠI HÀNG TMCP CÔNG THƢƠNG VIỆT NAM (VIETINBANK) 2.1. Giới thiệu Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam ..................................... 25 2.1.1. Sơ lược quá trình hình thành và phát triển ......................................................... 25 2.1.2. Mạng lưới hoạt động .......................................................................................... 27 2.1.3. Tình hình hoạt động của Vietinbank .................................................................. 28 2.1.3.1. Tình hình tài chính và kết quả hoạt động kinh doanh .................................. 28 2.1.3.2. Tình hình hoạt động tín dụng ....................................................................... 29 2.2. Giới thiệu về hệ thống xếp hạng tín dụng năm của Vietinbank ......................... 31 2.2.1. Tiến trình cải cách của hệ thống XHTD doanh nghiệp tại Vietinbank.............. 31 2.2.2. Nguyên tắc chấm điểm và xếp hạng tín dụng khách hàng ................................. 31 2.2.3. Tần suất chấm điểm và xếp hạng tín dụng khách hàng ..................................... 32 2.2.4. Quy trình XHTD doanh nghiệp tại Vietinbank.................................................. 33 2.2.4.1. Tại ngân hàng cấp tín dụng .......................................................................... 33 2.2.4.2. Tại trụ sở chính ............................................................................................. 37 2.2.5. Bộ chỉ tiêu chấm điểm và thang xếp hạng KHDN............................................. 38 2.2.5.1. Bộ chỉ tiêu chấm điểm .................................................................................. 38 2.2.5.2. Thang xếp hạng ............................................................................................ 39 2.3. So sánh hệ thống XHTD của Ngân hàng Công Thương Việt Nam với hệ thống xếp hạng tín dụng của một số ngân hàng tại Việt Nam ...................................... 41 2.3.1. Hệ thống XHTD của Ngân hàng TMCP Ngoại Thương Việt Nam................... 41 2.3.2. Hệ thống XHTD của Ngân hàng TMCP Đầu tư và phát triển Việt Nam .......... 46 2.3.3. Hệ thống XHTD của Ngân hàng Nông nghiệp và phát triển Nông Thôn Việt nam ............................................................................................................................ 49 2.3.4. So sánh hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp của Vietinbank với một số ngân hàng thương mại ................................................................................................... 52 2.4. Thành công và hạn chế của hệ thống XHTD doanh nghiệp tại Vietinbank ..... 54 2.4.1. Thành công ......................................................................................................... 54 2.4.1.1. Nâng cao khả năng phòng ngừa rủi ro tín dụng ........................................... 54 2.4.1.2. Hỗ trợ trong việc cấp tín dụng cho khách hàng ............................................. 54 2.4.1.3. Hệ thống XHTD khách hàng doanh nghiệp được thực hiện tự động ........... 55 2.4.1.4. Các dữ liệu, kết quả chấm điểm được truy cập toàn hệ thống ..................... 55 2.4.1.5. Chọn lọc một số chỉ tiêu phân tích tương đối phù hợp với thông lệ quốc tế ....................................................................................................................................... 55 2.4.2. Hạn chế của hệ thống XHTD Vietinbank .......................................................... 56 2.4.2.1. Kết quả XHTD chưa được áp dụng để phân loại nợ và trích lập dự phòng .... 56 2.4.2.2. Nguồn thông tin phục vụ cho quá trình phân tích, đánh giá XHTD doanh nghiệp không đầy đủ, kịp thời và thiếu chính .............................................................. 56 2.4.2.3. Nhóm chỉ tiêu khả năng trả nợ từ lưu chuyển tiền tệ chưa phản ánh khả năng quản trị dòng tiền của doanh nghiệp .................................................................... 57 2.4.2.4. Chỉ tiêu tài chính không đề cập đến nhóm chỉ tiêu tăng trưởng của doanh nghiệp và nhóm chỉ tiêu giá trị thị trường đối với các DN đã cổ phần hóa .................. 57 2.4.2.5. Độ tin cậy và tính chính xác của các thông tin từ nguồn báo cáo tài chính doanh nghiệp chưa cao .................................................................................................. 57 2.4.2.6. Chưa chú trọng đúng mức việc đào tạo kiến thức XHTD cho nhân viên ....... 58 2.4.2.7. Nhiều trường hợp XHTD chỉ mang tính hình thức, không tuân thủ quy định XHTD khách hàng ........................................................................................................ 58 2.4.2.8. Vietinbank chưa giám sát việc thực hiện chấm điểm...................................... 59 2.5. Nguyên nhân ...................................................................................................... 59 2.5.1. Bộ phận phân tích, xếp hạng tín dụng doanh nghiệp chưa độc lập ................... 59 2.5.2. Trình độ của cán bộ tín dụng còn non yếu và văn hóa tuân thủ chưa tốt .......... 59 2.5.3. Khung pháp lý cho hoạt động XHTD chưa được thiết lập ................................ 60 2.5.4. Báo cáo tài chính của DN không bắt buộc phải kiểm toán ............................... 60 2.5.5. Tổng cục thống kê chưa cập nhật kịp thời các số liệu ngành ............................ 61 2.5.6. Việt Nam chưa có nhiều công ty xếp hạng doanh nghiệp độc lập ..................... 61 2.5.7. Hoạt động của trung tâm thông tin tín dụng CIC chưa hiệu quả trong việc cung cấp thông tin tín dụng cho các ngân hàng ............................................................ 61 2.5.8. Chế độ kế toán còn nhiều điểm chưa phù hợp với thông lệ quốc tế .................. 62 2.5.9. Nhiều doanh nghiệp chưa tuân thủ các quy định của pháp luật về kế toán ....... 62 Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 62 CHƢƠNG 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN HỆ THỐNG XẾP HẠNG TÍN DỤNG DOANH NGHIỆP TẠI VIETINBANK 3.1. Định hướng phát triển của Vietinbank ............................................................... 64 3.1.1. Chiến lược tài sản và vốn ................................................................................... 64 3.1.2. Chiến lược tín dụng và đầu tư ............................................................................ 64 3.1.3. Chiến lược dịch vụ ............................................................................................. 64 3.1.4. Chiến lược nguồn nhân lực ................................................................................ 64 3.1.5. Chiến lược công nghệ ........................................................................................ 64 3.1.6. Chiến lược bộ máy tổ chức và điều hành ........................................................... 65 3.2. Định hướng hoàn thiện hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp của Vietinbank trong thời gian ............................................................................................ 65 3.3. Các đề xuất hoàn thiện hệ thống XHTD doanh nghiệp tại Vietinbank ............. 66 3.3.1. Giải pháp đối với Vietinbank ............................................................................. 66 3.3.1.1. Nhóm giải pháp về mặt quản lý, điều hành...................................................... 66 3.3.1.2. Hoàn thiện quy trình xếp hạng tín dụng doanh nghiệp .................................... 69 3.3.1.3. Hoàn thiện các chỉ tiêu để đánh giá xếp hạng .................................................. 71 3.3.2. Kiến nghị đối với cơ quan nhà nước .................................................................. 75 3.3.2.1. Hoàn thiện khung pháp lý cho hoạt động XHTD ............................................ 75 3.3.2.2. Tạo môi trường cho các tổ chức XHTD độc lập phát triển ............................. 75 3.3.2.3. Hoàn thiện hệ thống kế toán theo chuẩn mực quốc tế ..................................... 76 3.3.2.4. Nâng cao chất lượng thông tin tín dụng CIC ................................................... 76 3.3.2.5. Xây dựng và công bố định kỳ các chỉ tiêu trung bình ngành........................... 77 3.3.2.6. Xây dựng hệ thống thông tin đầy đủ, chính xác và đáng tin cậy ..................... 77 Kết luận chương 3 ......................................................................................................... 78 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 80 PHỤ LỤC PHỤ LỤC 1 - HỆ THỐNG THANG ĐO PHÂN LOẠI TÍN DỤNG CỦA CÁC TỔ CHỨC XHTD TRÊN THẾ GIỚI PHỤ LỤC 2 - LƯU ĐỒ QUY TRÌNH XHTD TẠI VIETINBANK PHỤ LỤC 3 - DANH SÁCH CÁC NGÀNH KINH TẾ PHỤ LỤC 4 - CÁC TRƯỜNG HỢP SỬ DỤNG HẠNG TÍN DỤNG KHÁCH HÀNG ĐỂ QUYẾT ĐỊNH MỨC CẤP TÍN DỤNG TỐI ĐA SO VỚI GIÁ TRỊ ĐỊNH GIÁ PHỤ LỤC 5. VÍ DỤ XHTD NỘI BỘ CTY TNHH TM SX NHỰA TÍN THÀNH DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu Diễn giải  Agribank – Vietnam Bank for Agriculture and Rural Development: Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam  BIDV – Bank for Investment and Development of Vietnam: Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam.  BCTC Báo cáo tài chính  CBCĐ Cán bộ chấm điểm  CBTD Cán bộ tín dụng  CĐTD Chấm điểm tín dụng  CIC – Credit Information Center: Trung tâm Thông tin tín dụng của Ngân hàng Nhà nước.  DN Doanh nghiệp  ĐGXH Đánh giá xếp hạng  GHTD Giới hạn tín dụng  KH Khách hàng  NHCT Ngân hàng Công Thương  NHCTD Ngân hàng cấp tín dụng  NHNN Ngân hàng Nhà nước Việt nam  NHTM Ngân hàng thương mại  PGD Phòng giao dịch  S&P: Tổ chức xếp hạng tín dụng của Mỹ Standard & Poor's.  TCTD Tổ chức tín dụng  TMCP Thương mại cổ phần.  XHTD Xếp hạng tín dụng.  VCB – Joint Stock Commercial Bank for Foreign Trade of Vietnam: Ngân hàng TMCP Ngoại Thương Việt Nam  Vietinbank - Viet Nam Joint Stock Commercial Bank for Industry and Trade: Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Phân phối 11 tỷ số chính của Moody's theo hạng mức tín nhiệm ngành ..... 18 Bảng 1.2. Phân phối 11 tỷ số chính của Moody's theo hạng mức tín nhiệm ngành (tiếp) .............................................................................................................................. 19 Bảng 2.1. Một số chỉ tiêu tài chính qua các năm hoạt động ......................................... 28 Bảng 2.2. Dư nợ tín dụng của Vietinbank giai đoạn 2010-2012 .................................. 29 Bảng 2.3. Tình hình kiểm soát nợ quá hạn tại Vietinbank ............................................ 30 Bảng 2.4. Tình hình nợ quá hạn tại Vietinbank giai đoạn 2010-2013 .......................... 30 Bảng 2.5. Thang xếp hạng của Vietinbank ................................................................... 39 Bảng 2.6. Quy trình chấm điểm doanh nghiệp hệ thống XHTD VCB ......................... 41 Bảng 2.7. Hệ số rủi ro chấm điểm XHTD DN mới thành lập của VCB ....................... 45 Bảng 2.8. Hệ thống ký hiệu xếp hạng tổ chức kinh tế của BIDV ................................. 48 Bảng 2.9. Hệ thống ký hiệu xếp hạng doanh nghiệp của Agribank .............................. 51 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài - Trong mọi hoạt động của một nền kinh tế phát triển, đặc biệt là trong hoạt động sản xuất kinh doanh, hệ thống ngân hàng giữ một vai trò quan trọng góp phần điều tiết, luân chuyển vốn cho nền kinh tế. - Tín dụng là hoạt động cơ bản, là hoạt động tài trợ của ngân hàng cho khách hàng và cũng là hoạt động sinh lời lớn nhất song rủi ro cao nhất cho ngân hàng thương mại. Các loại rủi ro, có nhiều mức độ và nguyên nhân song đều đem lại tổn thất, từ đó làm giảm thu nhập của ngân hàng. Ta có thể thấy một loại rủi ro rất phổ biến là rủi ro tín dụng. Rủi ro tín dụng là khả năng xảy ra những tổn thất cho ngân hàng do khách hàng vay không trả đúng hạn, hoặc không trả. Khi thực hiện cho vay thì ngân hàng không thể dự kiến được là khoản cho vay đó sẽ bị tổn thất. Do đó đã có nhiều các biện pháp được đưa ra nhằm hạn chế những tổn thất này ở mức thấp nhất để hoạt động của ngân hàng được an toàn và sinh lời nhất. - Một trong những biện pháp được áp dụng có hiệu quả hiện nay là áp dụng hệ thống xếp hạng tín dụng khách hàng. Trong quá trình chuyển đổi mô hình hoạt động từ đầu năm 2012 cho đến nay, Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam (Vietinbank) đã liên tục sửa đổi hệ thống xếp hạng tín dụng khách hàng để đánh giá mức độ rủi ro từ khách hàng, cho phép ngân hàng chủ động trong việc lựa chọn khách hàng và xây dựng chính sách trong hoạt động cho vay một cách hợp lý. Hệ thống xếp hạng tín dụng (XHTD) đã được áp dụng đồng bộ ở Ngân hàng Công Thương từ trụ sở chính cho đến các chi nhánh và phòng giao dịch. Bên cạnh đó hệ thống xếp hạng tín dụng cũng cần những sửa đổi để hoàn thiện hơn và phù hợp hơn với chuẩn mực quốc tế và thực tiễn của Việt Nam. - Với luận văn cao học "Hoàn thiện hệ thống xếp hạng tín dụng Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam", tác giả mong sẽ đưa ra được cách nhìn tổng quát, những đánh giá và những đề xuất hợp lý. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của luận văn tập trung vào những vấn đề sau: 2 - Trình bày lý luận chung về xếp hạng tín dụng, quy trình xếp hạng và ý nghĩa của xếp hạng tín dụng, qua đó nêu lên sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp trong quản lý rủi ro tại các ngân hàng thương mại nói chung và Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam nói riêng. - Trình bày hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam, nêu rõ những ưu điểm và hạn chế của hệ thống, qua đó đề xuất một số giải pháp để hoàn thiện hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp, nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro tại Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Hệ thống xếp hạng tín dụng của Ngân hàng thương mại cổ phần Công Thương Việt Nam - Phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu các chỉ tiêu đánh giá xếp hạng tín dụng khách hàng doanh nghiệp đã được xây dựng và áp dụng tại Vietinbank. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp phân tích số liệu định tính để làm rõ thực trạng XHTD doanh nghiệp tại Vietinbank. Phương pháp so sánh giữa các chỉ tiêu của hệ thống XHTD nội bộ Vietinbank với các tố chức xếp hạng trong nước và quốc tế để làm rõ những ưu điểm và hạn chế của hệ thống xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại ngân hàng thương mại, qua đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện quy trình xếp hạng tín dụng và hệ thống các chỉ tiêu XHTD doanh nghiệp nhằm nâng cao hiệu quả xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam. 5. Kết cấu của luận văn Bố cục của đề tài nghiên cứu “Hoàn thiện hệ thống XHTD doanh nghiệp của Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam” được chia thành phần giới thiệu và ba chương với kết cấu chi tiết được xây dựng bao gồm:  Phần giới thiệu: Các nội dung nhằm sơ lược lý do nghiên cứu, mục tiêu của nghiên cứu, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, các phương pháp được sử dụng trong nghiên cứu, ý nghĩa và tính thực tiễn của đề tài. 3  Chương 1: Lý luận chung về xếp hạng tín dụng trong ngân hàng thương mại bao gồm tổng quan về XHTD, một số nghiên cứu và kinh nghiệm XHTD trên thế giới và bài học cho Việt Nam.  Chương 2: Thực trạng hệ thống XHTD doanh nghiệp của Vietinbank, so sánh hệ thống xếp hạng tín dụng Vietinbank với một số ngân hàng thương mại tại Việt Nam và kết quả thực tế của tình huống nghiên cứu XHTD doanh nghiệp tại Vietinbank. Từ đó luận văn tiến hành phân tích, đánh giá, để rút ra những thành tựu cũng như những hạn chế tồn tại, nguyên nhân của những hạn chế cần hoàn thiện, bổ sung nhằm tăng cường hiệu quả ngăn ngừa và giảm thiểu rủi ro tín dụng.  Chương 3: Các giải pháp hoàn thiện hệ thống XHTD doanh nghiệp doanh nghiệp của Vietinbank. 6. Ý nghĩa và tính thực tiễn của đề tài - Luận văn trình bày sự cần thiết phải hoàn thiện hệ thống XHTD doanh nghiệp của Vietinbank. Kết quả của đề tài nghiên cứu này có thể được áp dụng vào công tác thực tiễn vì Vietinbank đang trong quá trình hoàn thiện quy trình tín dụng trong đó có vấn đề liên quan đến XHTD khách hàng doanh nghiệp nhằm phù hợp với chính sách tín dụng và định hướng kinh doanh của ngân hàng. - Xây dựng thành công hệ thống đánh giá, XHTD đối với khách hàng doanh nghiệp không chỉ giúp NHTM có được công cụ giúp cho cấp phê duyệt tín dụng dễ dàng hơn trong việc đánh giá, xét duyệt hồ sơ tín dụng, mà còn là công cụ tư vấn, phân loại nợ trung thực hơn giúp các nhà quản trị NHTM có định hướng chiến lược kinh doanh rõ ràng áp dụng phù hợp cho từng nhóm đối tượng khách hàng. 4 CHƢƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ XẾP HẠNG TÍN DỤNG TRONG NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI 1.1. Tổng quan về xếp hạng tín dụng 1.1.1. Khái niệm về xếp hạng tín dụng Mỗi tổ chức tài chính định nghĩa “xếp hạng tín dụng” khác nhau, nhưng nội dung cốt lỗi đều bao hàm ý kiến đánh giá chất lượng tín dụng hay khả năng trả nợ của chủ thể phát hành. - Theo Standards & Poor’s, xếp hạng tín dụng là những ý kiến đánh giá về rủi ro tín dụng, khả năng và sự sẵn sàng thanh toán các nghĩa vụ tài chính một cách đầy đủ và đúng hạn của một chủ thể phát hành, như một doanh nghiệp, một Chính phủ hoặc một Ủy ban nhân dân. Xếp hạng tín dụng cũng đề cập đến chất lượng tín dụng của một khoản nợ riêng lẻ, như một trái phiếu doanh nghiệp hoặc một trái phiếu của chính quyền địa phương, và xác suất tương đối mà khoản phát hành đó có thể vỡ nợ. - Theo Moody’s, xếp hạng tín dụng là những ý kiến đánh giá về chất lượng tín dụng và khả năng thanh toán nợ của một nghĩa vụ nợ riêng lẻ hoặc của chủ thể phát hành dựa trên các kết quả phân tích tín dụng cơ bản và thể hiện thông qua hệ thống ký tự từ Aaa đến C. - Theo viện nghiên cứu Nomura, xếp hạng tín dụng là đánh giá hiện tại về mức độ sẵn sàng và khả năng trả gốc hoặc lãi đối với chứng khoán nợ của một nhà phát hành trong suốt thời gian tồn tại của chứng khoán đó. Như vậy, có thể hiểu: “Xếp hạng tín dụng là các ý kiến đánh giá về chất lượng tín dụng và sự sẵn sàng thanh toán các nghĩa vụ tài chính (gốc và lãi) của một đối tượng xếp hạng một cách đầy đủ và đúng hạn thông qua hệ thống phân loại theo ký hiệu đã được xác định trước trong suốt thời gian tồn tại của đối tượng xếp hạng đó”. Một đối tượng xếp hạng có thể là một chủ thể phát hành (doanh nghiệp, Chính phủ, Ủy ban nhân dân) hoặc một khoản vay riêng lẻ (một thương phiếu/kỳ phiếu/trái phiếu/giấy nhận nợ của doanh nghiệp; một tín phiếu/trái phiếu của Chính phủ/chính quyền địa phương) [3, 3]. 5 1.1.2. Quy trình xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại các NHTM Quy trình XHTD doanh nghiệp của ngân hàng là những quy định và trình tự phân cấp xếp hạng, đề xuất, chấp thuận, phê chuẩn kết quả xếp hạng cuối cùng. Những giai đoạn chủ yếu của một quy trình XHTD doanh nghiệp bao gồm: - Tiếp nhận, phân loại doanh nghiệp Bước tiếp nhận, phân loại khách hàng sẽ giúp hệ thống xếp hạng xác định, định vị cong việc tiếp theo. Phân loại khách hàng chính xác giúp bộ phận đánh giá vận dụng chính xác các nhóm chỉ tiêu, hệ thống thang điểm cần áp dụng theo đặc thù doanh nghiệp, loại khách hàng. - Thu thập thông tin về doanh nghiệp Các thông tin dung để phân tích, đánh giá xếp hạng chủ yếu từ hệ thống báo cáo tài chính của doanh nghiệp vay vốn gồm: bảng cân đối kế toán, báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh, báo cáo lưu chuyển tiền tệ, bảng thuyết minh báo cáo tài chính Báo cáo tài chính là nguồn thông tin quan trọng để phân tích rủi ro tín dụng và xếp hạng doanh nghiệp. Ngoài ra, cần thu thập thêm thông tin từ các nguồn khác như: khảo sát thực tế, từ báo cáo kiểm toán, từ các cơ quan quản lý,…Sự chính xác và toàn diện của thông tin là yếu tố quyết định đến kết quả phân tích. - Phân tích và xử lý thông tin Sau khi thu thập thông tin, bộ phận đánh giá tiến hành sàn lọc, phân tích thông tin. Bộ phận đánh giá kiểm tra tính xác thực của thông tin thông qua việc áp dụng nhiều phương pháp (đối chiếu, phỏng vấn, nhận định…) xác định nguồn gốc thông tin và mức độ ảnh hưởng chi phối của thông tin, cuối cùng là xem xét mức độ đáp ứng đầy đủ thông tin cần thiết để thực hiện việc xếp hạng. - Chấm điểm các chỉ tiêu Cán bộ chấm điểm thực hiện chấm điểm các chỉ tiêu tài chính và phi tài chính trên chương trình chấm điểm. - Tổng hợp điểm và xếp hạng doanh nghiệp Trên cơ sở điểm ấn định cho các chỉ tiêu, mỗi chỉ tiêu được phân phối một số điểm nhất định. Hệ thống sẽ tự động cho ra điểm và hạng khách hàng. 6 - Kiểm soát và cập nhật kết quả xếp hạng Kết quả xếp hạng tín dụng là căn cứ để bộ phận tín dụng ra quyết định cho vay từ chối khoản vay hoặc xác định các nhóm nợ của doanh nghiệp phục vụ cho việc trích lập dự phòng Việc chấm điểm được thực hiện định kỳ theo tần suất 3 hoặc 6 tháng để cập nhật lại tình hình hoạt động kinh doanh khách hàng để có kết quả chính xác nhất. - Kiểm định mô hình Sau khi xếp hạng doanh nghiệp, các ngân hàng cần tiến hành thống kê các kết quả này và theo dõi các kết quả hoạt động thực so với kết quả xếp hạng. Từ kết quả so sánh này, nếu có sự khác biệt đáng kể, ngân hàng thương mại cần phân tích, điều chỉnh việc xử lý thông tin, phân hạng kết quả xếp hạng hoàn thiện dần quy trình đánh giá. 1.1.3. Ý nghĩa của việc sử dụng hệ thống XHTD DN đối với các NHTM Hiện nay, hệ thống XHTD, đặc biệt là XHTD doanh nghiệp có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với các TCTD trong công tác quản trị rủi ro. Một hệ thống XHTD hiệu quả sẽ kiểm soát được mức độ tín dụng khách hàng, đánh giá hiệu quả danh mục tín dụng, danh mục đầu tư thông qua việc giám sát sự thay đổi dư nợ và phân loại nợ trong từng nhóm khách hàng đã được xếp hạng, qua đó điều chỉnh danh mục, áp dụng chính sách ưu tiên vào các nhóm khách hàng an toàn. Ngày nay, các NHTM đều tự mình xây dựng một hệ thống XHTD riêng để làm cơ sở cho các quyết định trong lĩnh vực cho vay hoặc đôi khi sử dụng kết quả XHTD của một tổ chức XHTD độc lập, có uy tín để: - Xây dựng chính sách khách hàng Dựa trên những nhóm khách hàng khác nhau được phân loại từ đánh giá XHTD, các NHTM sẽ có chính sách về lãi suất, tài sản bảo đảm… đồng bộ, rõ ràng để từ đó thu hút khách hàng, tạo sự gắn kết lâu dài giữa khách hàng với ngân hàng trên cơ sở có sự tính toán đến rủi ro; tạo nền tảng vững chắc cho hoạt động kinh doanh của ngân hàng, từ đó đem lại lợi nhuận tối đa cho các ngân hàng trong phạm vi mức độ rủi ro cho phép. 7 - Lựa chọn khách hàng Lựa chọn khách hàng cho vay luôn là một quyết định quan trọng trong hoạt động tín dụng của ngân hàng. Khi đưa ra quyết định lựa chọn không phù hợp có thể dẫn đến rủi ro rất lớn do khách hàng không trả được nợ. Hệ thống XHTD doanh nghiệp cho phép các ngân hàng nhận diện được những khách hàng tốt, khách hàng có tiềm năng hoặc những đối tượng khách hàng có dấu hiệu rủi ro cao. Từ đó các NHTM sẽ có những chính sách phù hợp nhằm vừa thu hút khách hàng vừa đảm bảo quản lý rủi ro hiệu quả. Những khách hàng tốt nhất sẽ được hưởng chính sách về tín dụng, dịch vụ ưu đãi nhất và ngược lại. - Xây dựng danh mục cho vay Các khoản vay của những khách hàng khác nhau sẽ có những đặc điểm rủi ro khác nhau. Trên cơ sở kết quả XHTD, NHTM sẽ xác định một cách hợp lý, chính xác nhất tổn thất trong cho vay theo từng dòng sản phẩm hoặc lĩnh vực hoặc ngành kinh tế, từ đó phân tích được rủi ro và lợi nhuận thu được. Đây là điều kiện quan trọng để NHTM xây dựng danh mục cho vay tối ưu cũng như xây dựng chiến lược cho vay có chất lượng cao. - Kiểm soát rủi ro trong hoạt động cho vay Rủi ro tín dụng luôn gắn liền với hoạt động cho vay của ngân hàng. Để giảm thiểu rủi ro tín dụng thì các ngân hàng áp dụng các biện pháp như: thẩm định hiệu quả phương án kinh doanh, giám sát quá trình hoạt động và tình hình tài chính khách hàng, xem xét khả năng trả nợ, quy định hạn mức tín dụng, tài sản thế chấp…Kiểm soát rủi ro trong hoạt động cho vay sẽ hiệu quả hơn khi kết quả XHTD doanh nghiệp góp phần đo lường hợp lý mức độ rủi ro của danh mục tín dụng. Ngoài ra, việc đánh giá xếp hạng định kỳ sẽ có tác dụng giám sát và đánh giá khách hàng tín dụng khi khoản tín dụng đang còn dư nợ, đánh giá những dấu hiệu xấu về chất lượng khoản vay và có những giái pháp kịp thời. 1.1.4. Sự cần thiết phải hoàn thiện hệ thống XHTD DN tại các NHTM Việt Nam Hiện tại, phần lớn các NHTM đều đã tự xây dựng riêng cho mình hệ thống XHTD nội bộ và đã đạt được một số kết quả, giúp các ngân hàng có thể quản trị rủi ro tốt 8 hơn, tránh và phát hiện sớm các khoản tín dụng xấu, các khoản tín dụng có vấn đề. Tuy nhiên, để có thể kiểm soát rủi ro tín dụng một cách có hiệu quả, hiện vẫn còn không ít những trở ngại. Trong đó, thách thức lớn nhất đối với các NHTM hiện nay chính là việc thu thập và phân loại thông tin chính xác, chi tiết về người vay, về các đặc điểm của các loại hình rủi ro (loại sản phẩm/ngành kinh tế/khu vực địa lý khác nhau) và kết quả của đầu tư tín dụng vào các loại hình rủi ro đó. Thực tiễn thời gian qua cho thấy, việc XHTD vẫn còn nhiều hạn chế và chưa đạt được kết quả như mong muốn, cho dù NHNN đã ban hành quyết định số 493/2005/QĐ-NHNN về việc “phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro tín dụng trong hoạt động ngân hàng”, thông tư 02/2013/TT-NHNN ngày 21/01/2013 thay thế quyết định 493 có hiệu lực vào ngày 01/06/2014, thông tư số 09/2014/TT-NHNN ngày 18/03/2014 sửa đổi, bổ sung một số điều của thông tư 02. Căn nguyên là do hệ thống XHTD nội bộ tại các NHTM Việt Nam hiện đều được xây dựng theo phương pháp chuyên gia, nghĩa là việc lựa chọn, quyết định toàn bộ các yếu tố cơ bản của hệ thống xếp hạng hoàn toàn phụ thuộc vào quan điểm chủ quan của các chuyên gia, thay vì dựa trên dữ liệu thống kê lịch sử và phân tích mô hình kinh tế lượng. Kết quả XHTD nội bộ mang tính chủ quan và chưa thực sự là căn cứ để làm cơ sở xây dựng các thước đo lượng hóa rủi ro, hỗ trợ ngân hàng tính toán chuẩn xác tổn thất dự tính và yêu cầu vốn tối thiểu bù đắp rủi ro. Điều này dẫn đến hạn chế trong quản trị rủi ro danh mục, định giá tín dụng, xác định khẩu vị rủi ro của ngân hàng. Hiện tại, mặc dù NHNN có đưa ra yêu cầu đối với các NHTM về việc xây dựng hệ thống XHTD nội bộ, nhưng lại chưa đưa ra được một hệ thống quy chuẩn, dẫn đến việc xây dựng hệ thống tại mỗi ngân hàng theo khẩu vị rủi ro của họ. Điều này đã dẫn đến những bất cập trong việc so sánh, đánh giá cùng một đối tượng khách hàng, nhưng lại có kết quả khác nhau, nhiều khi xung đột khi thực hiện phân loại nợ theo định tính (cùng 1 khách hàng, có NHTM phân loại vào nhóm nợ cao, có NHTM lại phân loại vào nhóm nợ thấp). Ngoài ra, do đây là việc xếp hạng nội bộ, nên các ngân hàng thường tự xây dựng hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ riêng, trong khi 9 thiếu một khung thống nhất, dẫn đến tốn kém nguồn lực và chi phí cho mỗi ngân hàng cũng như xã hội. Ngoài ra, hệ thống XHTD tại NHTM còn tồn nhiều nhiều bất cập trong quá trình thực hiện xuất phát từ cơ chế vận hành của hệ thống và ý thức của cán bộ chấm điểm, chính những yếu tố này làm cho kết quả XHTD không phản ánh được thực trạng của doanh nghiệp được chấm điểm và những rủi ro có thể xảy ra khi Ngân hàng cấp tín dụng cho doanh nghiệp. Do đó, việc hoàn thiện hệ thống XHTD doanh nghiệp tại NHTM là rất cần thiết trong giai đoạn hiện nay. 1.1.5. Các phương pháp xếp hạng tín dụng Để XHTD, các tổ chức XHTD trên thế giới có thể sử dụng phương pháp chuyên gia, mô hình toán học, hoặc cả hai 1.1.5.1. Phương pháp thống kê (Mô hình toán học xếp hạng tín dụng): Phương pháp thống kê là một quá trình, bao gồm điều tra thống kê, khái quát hóa thông tin, phân tích và dự báo. Đây chính là quá trình mô hình hóa toán học các vấn đề cần phân tích theo mục tiêu nghiên cứu. Bằng cách này ta mới có khả năng ứng dụng rộng rãi các phương pháp phân tích thống kê theo nhiều chiều, lý thuyết điều khiển, lý thuyết dự báo…Trong thực tế, tùy thuộc vào phương pháp thống kê được sử dụng trong XHTD mà ta có thể tiếp cận theo các mô hình thống kê sau: - Mô hình phân tích phân biệt. - Mô hình hồi quy. - Mô hình Logit và Probit. - Mô hình mạng Neutral. Những mô hình thống kê theo phương pháp này tiến hành kiểm định các giả thuyết sử dụng các mô hình thống kê trên bộ dữ liệu thực nghiệm, trong khi phương pháp chuyên gia phụ thuộc vào đánh giá chủ quan của các chuyên gia tín dụng. Những giả thuyết sử dụng trong phương pháp này xem xét đến nguy cơ phá sản của doanh nghiệp là cao thấp so vơi mức nguy cơ trung bình. Những thông tin này đều được thể hiện qua bộ số liệu thực nghiệm, những giả thuyết này có thể bị bác bỏ hoặc chấp nhận một cách phù hợp.