Tài liệu Luận văn thạc sĩ hình thành và phát triển khái niệm chuyển hóa vật chất và năng lượng trong chương i - sinh học 11 - trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGÔ THỊ NGỌC HÀ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN KHÁI NIỆM CHUYỂN HÓA VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG TRONG CHƯƠNG I – SINH HỌC 11-THPT LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM SINH HỌC HÀ NỘI - 2011 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ------------ NGÔ THỊ NGỌC HÀ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN KHÁI NIỆM CHUYỂN HÓA VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG TRONG CHƯƠNG I- SINH HỌC 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM SINH HỌC Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Mã số: 60 14 10 Người hướng dẫn khoa học: PGS-TS Nguyễn Đức Thành HÀ NỘI - 2011 MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN............................................................................................................ - 3 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................ - 15 1.1.Cơ sở lý luận của đề tài: ................................................................................ - 15 1.1.1. Khái niệm .......................................................................................... - 15 - 1.1.2. Khái niệm sinh học:........................................................................... - 19 - 1.1.3. Chương trình sinh học và đặc điểm của các khái niệm trong chương trình sinh học phổ thông hiện nay:.................................................................. - 24 1.2.Cơ sở thực tiễn của đề tài .............................................................................. - 25 1.2.1.Các chỉ tiêu xác định thực trạng dạy học trong chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” Sinh học 11- Trung học phổ thông................................ - 25 1.2.3. Kết quả xác định thực trạng và nhận xét: ......................................... - 31 - 1.2.4. guyên nh n của thực trạng: ............................................................ - 32 - Chương 2 : HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN KHÁI NIỆM TRONG CHƯƠNG I SINH HỌC 11- THPT. ............................................................................................ - 33 2.1.Phân tích nội dung chương I : “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” Sinh học 11 -Trung học phổ thông ..................................................................................... - 33 2.1.1.Ph n tích chủ đề của chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” Sinh học 11- Trung học phổ thông .......................................................................... - 33 2.1.2.Ph n tích các nội dung cấu thành của chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” Sinh học 11- Trung học phổ thông ............................................ - 35 2.1.3.Ph n tích sự phát triển hệ thống các khái niệm của chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” Sinh học 11- Trung học phổ thông.......................... - 39 2.3. Biện h h nh thành và h t t iển c c h i niệm chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” Sinh học 11-Trung học phổ thông. .................................... - 46 - 2.3.1. guyên tắc xác định các biện pháp hình thành và phát triển khái niệm trong dạy học chương I. .................................................................................. - 46 2.3.3.Các biện pháp hình thành và phát triển khaí niệm trong chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” Sinh học 11- Trung học phổ thông................... - 48 2.3. Xây dựng hệ th ng ĐKN CHVC-NL với sự hỗ trợ của phần mềm IHMC Cmap Tools ......................................................................................................... - 57 2.3.1. Các dạng BĐK .................................................................................... - 57 - Dựa theo h nh dạng bản đồ có c c dạng bản đồ sau: ............................................ - 58 + ĐKN h nh nhện.................................................................................................. - 58 ĐKN h nh nhện có một KN t ung tâm, xung quanh là những KN bổ sung. ........ - 58 2.3.2. Các bước x y dựng một BĐK ............................................................. - 59 2.3.3. y dựng BĐK C C của sinh vật với sự h trợ của ph n mềm Cmap Tools ...................................................................................................... - 61 2.4. Quy t nh h nh thành và h t t iển KN CHVC- NL của sinh vật có sử dụng ĐKN .................................................................................................................. - 62 2.4.1. Giai đoạn 1 - chuẩn bị của GV ............................................................. - 62 2.4.2. Giai đoạn 2 - Quy trình chung triển khai tổ chức DH bằng BĐK ..... - 63 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................ - 67 3.1.Mục đích thực nghiệm ................................................................................... - 67 3.2.Nội dung thực nghiệm ................................................................................... - 67 3.3. Phương h thực nghiệm .......................................................................... - 67 - 3.3.1. Chọn trường thực nghiệm ................................................................. - 67 - 3.3.2. Chọn lớp TN ...................................................................................... - 67 - 3.3.3. Chọn GV dạy TN ............................................................................... - 68 - 3.3.4. Phương án thực nghiệm .................................................................... - 68 - 3.4. Xử lí s liệu................................................................................................. - 68 - 3.4.11 Phân tích đ nh gi định lượng .............................................................. - 68 3.4.22 Phân tích đ nh gi định tính ................................................................. - 70 3.5. Kết quả thực nghiệm .................................................................................... - 71 3.5.1. Phân tích định lượng c c bài iểm tra ................................................... - 71 - ĐKN giú HS củng c và hệ th ng hóa iến thức t ong qu t nh học. Qua đó HS có c i nh n tổng qu t về c c KN và m i quan hệ giữa chúng, do đó lưu giữ kiến thức lâu hơn và sâu sắc hơn. ............................................................. - 82 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................................... - 83 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... - 84 PHỤ LỤC ................................................................................................................ - 87 - DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT DH DHKN Dạy học ạy họ hái niệm ĐC Đối chứng ĐV Động vật BĐKN Bản đồ hái niệm BĐT Bản đồ ư GV Giáo viên HS Học sinh KN Khái niệm PPDH Phương pháp ạy họ SGK Sá h giáo hoa THCS Trung họ THPT Trung học phổ hông TN Thực nghiệm TV Thực vật y ơ sở MỞ ĐẦU 1.Lý do chọn đề tài 1.1.Do yêu cầu yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay: Cùng với những chuyển biến của đấ nướ việ ạo a ng ồn nhân ự hấ ượng ao đang à đòi hỏi ứ hiế à yế ố hàng đầ yế đ nh sự phá iển ủa ã hội Việ đào ạo ng ồn nhân ự ho đấ nướ mộ phần ớn á h nhiệm h ộ về ngành giáo ụ và đào ạo Đổi mới giáo ụ à một tất yếu. Trong ngh quyết số 40/2000/QH10 của quốc hội hóa 10 về đổi mới hương ình giáo ục phổ hông hẳng đ nh: Mụ iê ủa đổi mới hương ình giáo ục phổ hông à: “ Xây ựng nội ng hương ình phương pháp giáo ụ sá h giáo hoa phổ hông mới nhằm đáp ứng yê ầ phá iển nguồn nhân ực phục vụ CNH- HĐH đấ nướ phù hợp với thực tiễn và yền thống Việ Nam ” Cùng với sự đổi mới nội ng phương pháp ạy họ ũng ần phải đượ đổi mới Nên trong Hội ngh lần thứ VI- BCH TW Đảng hóa IX đã nhấn mạnh: Đổi mới phương pháp ạy học ở tất cả á ấp học, bậc học, kết hợp tốt học với hành gắn nhà ường với ã hội áp dụng những phương pháp ạy học hiện đại để bồi ưỡng cho học sinh những năng ự ư y sáng ạo năng ực giải quyết vấn đề ” Mặ há với sự á động ùng nổ của ông nghệ hông in họ sinh được tiếp cận nhiề hơn về tri thức mới ong đó ó hoa học sinh họ à một trong những nghành khoa họ ó ố độ ăng nhanh nhấ hì việ đổi mới nội ng ùng phương pháp dạy họ à một vấn đề ó ính ất yế ong hướng đổi mới chung về PPDH của nghành giáo ục. 1.2.Do yêu cầu nâng cao chất lượng dạy học chương trong chương trình sinh học 11-Trung học phổ thông Q á ình ạy họ nói h ng và ạy học sinh họ nói iêng hực chấ à á ình ổ chức hoạ động nhận thức cho học sinh.Sinh họ à môn hoa học thực nghiệm nghiên cứu về thế giới sống ong đó hệ thống á hái niệm à hành phần kiến thức cố õi của môn họ Cá KN Sinh học phản ánh ản chất của sự vật, hiện ượng á ình ơ bản trong sinh giới. T ong hương I Sinh học 11- THPT á KN sinh họ hình hành ần dần qua từng mục , từng ài ừng hương, kiến thứ hái niệm chiếm tỷ trong lớn ong hành phần khối ượng kiến thức. 1.3.Xuất phát từ thực trạng dạy và học khái niệm Sinh học hiện nay Chấ ượng kiến thức của học sinh phần lớn phụ thuộ vào việc nắm vững ý nghĩa của mỗi KN, nắm được nội dung KN Sinh họ T y nhiên ó mộ ình ạng phổ biến à HS hỉ hú ý học thuộ òng KN mà oi nhẹ việc nắm vững bản chất cố õi ủa hái niệm và nhấ à sự phá iển KN Điề đó àm ho HS úng úng hi vận dụng vào á ài ập, giải quyế á ình h ống trong thực tế Chính vì ẽ đó nhiệm vụ của GV trong dạy họ à phải chủ động nghiên ứu hệ thống á KN ừ đó ựa chọn sử dụng á phương pháp iện pháp H phù hợp Đây à một trong những yếu tố khoa họ và sư phạm, tạo điều kiện cho việ í h ự hóa hoạ động nhận thức của HS. 1.4.Xuất phát từ vai tr c a khái niệ trong dạy học inh học trư ng phổ thông Hệ thống KN Sinh họ à nền tảng của oàn ộ kiến thức Sinh họ Có hể coi việc giúp HS nắm vững hệ thống KN Sinh họ à hâ đầ iên à iền đề để ây ựng cho HS khả năng vận dụng vững chắ ó hiệu quả á iến thức sinh họ ũng à á ình phá iển á năng ự ư y ( Phân í h ổng hợp so sánh ì ượng hóa hái á hóa ) và góp phần giáo ục thế giới quan khoa học ho HS Ngoài a hoạt động nhận thức KN Sinh họ ó vai ò an ọng trong việ hình hành và phá iển nhân á h HS vì: Sự hình hành KN đòi hỏi mộ ư y …( heo ỳnh hương”” Xuất phá ừ những í o ên húng ôi chọn đề ài “Biện pháp hình thành và phát triển khái niệm trong dạy học chương I : Chuyển hóa vật chất và năng lượng Sinh học 11 - Trung học phổ thông ” 2.Lịch sử nghiên cứu: 2.1.Trên thế giới Việ nghiên ứu về KN được tập trung nhiều ở Liên Xô ũ Ví ụ : N M Ve zi in( 1972) nê “ Hiện ượng đáng hú ý nhấ ong ý ận dạy học Sinh học ở 10 năm gần đây à việ á ập học thuyế phá iển á KN ” Trong cuốn đại ương về phương pháp ạy học Sinh học của N M Ve zi in và V.M.Kocxunxcaia( 1966) lần đầ iên á giả đã giành hẳn mộ hương ho việ ình ày và phá iển KN , lần ái ản thứ 2(1972) hương đó đã được bổ s ng và phá triển KN đượ em à hành phần ơ ản và á KN đượ nghiên ứu trong sự phá triển và mối quan hệ giữa á KN với nha Cá à KN h yên hoa và KN đại ương á giả này đã á đ nh ó 2 loại KN B V V evia s i( 1969) đã hẳng đ nh, sự phá iển KN Sinh họ iên an hặt chẽ với việ phá iển nội ng hương ình Sinh họ Tá giả nê a ong Sinh họ ó những KN chủ đạo như : Khái niệm tế ào ơ hể oài sinh yển , giới hữ ơ và đã phân í h sự phá iển tuần tự á KN đó ong hương ình Cuốn “ Nội dung dạy học ở ường THPT” ủa B F Spynop (1971) á giả đã nhấn mạnh yê ầu mới à phải đảm bảo phá iển iên ục của á KN hiện đại hính á đồng thời á giả ũng nê a sự cần hiê phải ăng ường chuẩn b cho HS ở lớp ưới những KN í h yế để tạo điều kiện cho họ ó điều kiện tiếp thu KN ở bậc học tiếp theo. Trong cuốn “Hoàn hiện á ình ạy họ ” ủa N.M.Scatkin( 1971) Tá giả cho rằng nế đi heo on đường an sá và y nạp để dạy á KN sẽ nặng nề vì hối ượng sự kiện rất lớn mà với HS lớn tuổi ó hể dựa vào KN đã iế mà ẫn tới KN mới. Trong cuốn “ ạy học Sinh họ đại ương như hế nào ” ủa tập thể á á giả Ve zi in Coo ns aia (1967) và ốn “ Cá ài ên ớp Sinh họ đại ương ” năm 1970 đã ình ày óm ắt sự phá iển KN á ạng KN, sự vận động của KN những liệ pháp và phương pháp phá iển KN đặc biệ á giả đã nhấn mạnh đến việ phá triển ư y ong á ình phá iển KN hông a sử dụng dạy họ nê vấn đề, ùng ản đồ, bản so sánh đối chiếu. Cuốn “ Sự phá iển KN sinh họ đại ương ủa ường họ người lớn ” (1967) Cá á giả đã phân í h sự phá iển á KN Sinh họ đại ương như Tế ào mô iến hóa ừ lớp 5 đến lớp 8. Trong cuốn “ Phương pháp ạy học sinh họ ong ường họ ” ủa I Đ Zowve e ( 1978) đã giành hẳn 2 hương để ình ày về phá iển hệ thống á KN sinh họ Tá giả đã phân í h vai ò ủa KN kinh nghiệm và KN ý h yế Nê những đặ điểm nhận thức KN của HS đồng thời phân í h á mứ độ ĩnh hội KN . Ge ha ie i h ( 1984) đã hẳng đ nh á KN Sinh họ đượ hình hành và iên ết hành một hệ thống ong oàn ộ á ài á hương và ấp học.Sự hình hành KN ó ý nghĩa đối với việc tiếp thu kiến thứ và phá iển năng ực học tập của HS đồng thời KN được khắ sâ mở rộng hính á hóa và iên hệ logic theo nhiề hướng há nha KN ong mệnh đề à yếu tố ơ ản của mỗi ư y ogi 2.2.Ở Việt Nam: Trong những năm a đã ó ất nhiề á giả nghiên ứu về sự hình hành và phá triển hái niệm Năm 1968 T ần Bá Hoành và Ng yễn Thư Tư viết cuốn: Hướng dẫn giảng dạy Sinh vật họ Đại ương” đã đ nh nghĩa và phân í h nội ng á hái niệm ơ ản qua từng ài giúp giáo viên nắm vững kiến thứ ó phương pháp giảng dạy á KN. Năm 1975 L ận án iến sỹ của Trần Bá Hoành ũng nghiên ứu về đề ài: “ Nâng ao chấ ượng hình hành và phá iển haí niệm ong hương ình Sinh họ đại ương lớp 9, lớp 10 phổ hông” á giả đã đề cập đến ơ sở í ận về on đường hình hành á KN và đề ra một số biện pháp hình hành và phá iển hái niệm ên ơ sở ên chỉ õ vai ò ủa vấn đề hình hành và phá iển á KN đưa a những ăn ứ phân loại á n ong hương ình sinh vật họ đại ương Năm 2001 hai á giả Nguyễn Đức Thành và Đinh Quang Báo viết về ý ận dạy học sinh họ đã nhấn mạnh về việ hình hành và phá iển n à vấn đề cố õi ủa nội dung dạy họ đó à on đường duy nhấ để họ sinh ĩnh hội tri thức mộ á h sâ sắc và oàn iện như vậy, gv phải nắm vững kiến thứ hái niệm, sự hình hành và phá triển kn qua từng mục, từng ài ừng hương ừng cấp họ ây ựng hệ thống á n gv hông những thể hiện logic về kiến thứ mà đề a phương pháp giảng dạy phù hợp giúp hs hứng hú học tập , nắm ài học vừa tổng á vừa dễ đi sâ nhớ chi tiết heo hướng phá iển hái niệm. Năm 2002 á giả Đào Th Minh Hải nghiên ứ đề ài : Rèn yện kỹ năng phân í h nội ng và đ nh nghĩa á KN cho HS trong giảng dạy hương III: Ng yên nhân và ơ hế tiến hóa Sinh học 12- THPT” Tá giả nhấn mạnh: Để nắm vững bản chất kiến thứ KN hì HS phải biế á h phân í h nội ng KN ù đó mới đ nh nghĩa KN mộ á h đầy đủ và hính á Năm 2004 ong đề ài : “ Biện pháp phá iển á KN ho học sinh trong dạy hương II: Cá y ật di truyền” á giả Mai Thanh Hòa đã phân í h nội ng và chỉ a phương pháp hệ thống hóa KN hương II: Cá i ật di truyền giúp ho HS hứng hú hơn hi học kiến thức di truyền học. Năm 2005 á giả Nguyễn T ng Thành nghiên ứ đề ài : “ Sử dụng â hỏi ài ập để hình hành và phá iển KN trong dạy họ Sinh hái học , Sinh học 11- THPT” á giả đã phân í h iện pháp sử dụng â hỏi và ài ập để hình hành phá iển KN phần Sinh hái học, giúp HS nắm vững kiến thứ KN Sinh hái họ để ứng dụng vào thực tiễn đời sống sản xuất. Năm 2006 đề ài ủa á giả Nguyễn Th Th Hà về: “ Phân í h sự phá iển đồng âm á hái niệm tiến hóa àm ơ sở cho dạy học tiến hóa ớp 12- THPT” Ngoài việ á giả đã ây ựng bảng hệ thống á KN iến hóa heo an điểm phá iển đồng âm đồng thời cho ta thấy á KN đượ hình hành và phá iển dần a á lớp học, cấp học theo hệ thống. Bên ạnh đó ất nhiều luận văn ó giá đượ nghiên ứ như “ Hình hành và phá triển á KN về cấp độ tổ chức sống ên ơ hể trong dạy học Sinh học ở ường THPT” ủa á giả Đặng Th Dạ Thủy- 2008.Hay Luận văn hạc sỹ của Nguyễn Th Thắm – 2010 ũng đề cập đến : “Hình hành và phá iển á KN ong ạy học phần Sinh học tế ào- Sinh học 10- THPT”…Cá á giả đều nhấn mạnh việc cần thiết phải sử dụng cac biện pháp ĩ h ậ giúp học sinh hệ thống kiến thứ á KN ơ ản của hương ủa ài ừ đó hướng dẫn Hs phương pháp hám phá iến thứ và phá h y ính í h ực chủ động cua mỗi á nhân 3.Mục tiêu nghiên cứu: Xá đ nh được hệ thống hái niệm trong Chương I: Chuyển hóa vật chất và năng lượng- Sinh học 11 – Trung học phổ thông” ùng iện pháp hình hành và phá triển hái niệm nhằm nâng ao hiệu quả dạy học sinh họ 11 nói h ng và hương I Sinh họ 11 nói iêng 4.Đối tượng và khách thể nghiên cứu: 4.1. Đối tượng nghiên cứu : Hệ thống á hái niệm ong hương I: “Ch yển hóa vật chấ và năng ượng” – Sinh họ 11 THPT ùng á iện pháp hình hành và phá iển á KN đó 4.2. Khách thể: 4.2.1. Giáo viên : Giáo viên ạy bộ môn Sinh họ ường THPT Bãi Cháy và THPT Hòn Gai, THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm THPT Ngô Q yền- Quảng Ninh. 4.2.2. Học sinh : Học sinh lớp 11 ường THPT Bãi Cháy và THPT Hòn Gai, THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm THPT Ngô Q yền- Quảng Ninh. 5.Giả thuyết nghiên cứu: Bằng á h hình hành và phá iển á hái niệm, học sinh sẽ nắm vững kiến thứ và èn yện đượ ĩ năng ự họ đồng thời hệ thống hóa iến thứ hương I- Sinh học 11- Trung học phổ hông 6.Nhiệm vụ nghiên cứu: 6.1.Hệ thống cơ s lí luận về Khái niệm, về hình thành và phát triển khái niệm Sinh học. 6.2.Xác định thực trạng dạy học chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng”Sinh học 11- Trung học phổ thông 6.3.Xác định thực trạng dạy học chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng”Sinh học 11- Trung học phổ thông 6.4.Xây dựng các biện pháp hình thành và phát triển khái niệ trong chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” inh học 11- Trung học phổ thông 6.5.Thiết kế giáo án có sử dụng biện pháp hình thành và phát triển khái niệm trong dạy học chương I - Sinh học 11- Trung học phổ thông 6.6.Thực nghiệ sư phạ để kiểm tra giả thuyết c a đề tài. 7.Phương pháp nghiên cứu: 7.1.Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Nghiên ứ á ài iệ ó iên an để ây ựng ơ sở í ận ho đề ài 7.2.Phương pháp điều tra: Tìm hiểu về dạy, học kiến thứ KN ong hương I – Sinh học 11- Trung học phổ hông qua phiế điề a và ao đổi trực tiếp với giáo viên 7.3 Phương pháp chuyên gia Thông già a áo áo đề cương in ý iến của á giáo viên hướng dẫn inh nghiệm, tham khảo, chỉnh í ổ s ng và hoàn hiện đường lối chỉ đạo nghiên ứu. 7.4.Phương pháp thực nghiệ sư phạm: 7.4.1.Mục đích: Kiểm tra giả thuyết khoa học của đề tài. 7.4.2. Chọn trường thí nghiệm. 7.4.3. Bố trí thí nghiệm: Bố trí song song 7.4.4. Xử lí số liệu: Dùng các tham số thống kê: 8.Những đóng góp mới của đề tài: 8.1. Xác định được hệ thống khái niệ trong chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” inh học 11- Trung học phổ thông. 8.2. Đề xuất được quy trình hình thành và phát triển khái niệ trong chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” inh học 11- Trung học phổ thông. 8.3. Đề xuất các biện pháp hình thành và phát triển khái niệ trong chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” inh học 11- Trung học phổ thông. 8.4. Thiết kế các bài soạn có sử dụng các biện pháp đã đề xuất trong chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” inh học 11- Trung học phổ thông. 8.5. Kết quả thực nghiệ sư phạm chứng inh được con đư ng hình thành và phát triển khái niệ là con đư ng nâng cao hiệu quả dạy học trong chương I “Chuyển hóa vật chất và năng lượng” inh học 11- Trung học phổ thông. 9.Cấu trúc luận văn : Luận văn ngoài phần mở đầ và phần kết luận ài iệu tham khảo, dự kiến luận văn gồm 3 hương Chương 1: Cơ sở í ận và hực tiễn của đề ài Chương 2 Hình hành và phá iển hái niệm trong dạy họ vật chấ và năng ượng- Sinh học 11 -Trung học phổ hông Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. hương I : Ch yển hóa Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1.Cơ sở lý luận của đề tài: 1.1.1. Khái niệm 1.1.1.1.Thế nào là khái niệm Khái niệm: Theo á giả Đinh Q ang Báo và Ng yễn Đứ Thành đ nh nghĩa: KN à những i hứ phản ánh những ấ hiệ và h ộ ính h ng nhấ ản hấ nhấ ủa ừng nhóm sự vậ hiện ượng ùng oại về những mối iên hệ và ương an ấ yế giữa á sự vậ hiện ượng há h an (Đinh Q ang Báo Ng yễn Đứ Thành (1998) Lý ận dạy học Sinh học (Phần đại ương) N Giáo ụ Hà Nội). Như vậy ó hể hấy mộ KN phải ôn hể hiện đượ ính h ng ính ản chất và ính phá iển ủa nhóm đối ượng đượ phản ánh ong KN đó hỏa mãn á đặ điểm sa : KN phản ánh ương đối oàn iện về đối ượng o á á mặ ủa đối ượng đượ phản ánh. h ộ ính đó hi phối oàn ộ KN phản ánh hính á đối ượng: đối ượng đượ phản ánh ong ạng hái ổn đ nh á h ộ ính và mối an hệ đượ phản ánh yế đ nh sự ồn ại ủa ạng hái ổn đ nh đó KN phản ánh sự vậ hiện ượng mộ á h đầy đủ ó hệ hống Cá mối an hệ phản ánh ong KN ó an hệ y đ nh ẫn nha mộ á h hặ hẽ và ho a mộ hình ảnh ương đối ó hệ hống về KN KN phản ánh đối ượng ong on người hi ó an hệ ự động ự ủa nhận hứ Nế ở hành đối ượng nhận hứ hiện hự nhưng góp phần hỉ đạo hoạ động hự iễn iếp với đối ượng vì hự iễn à ơ sở mụ đí h và hông ó nh ầ hự iễn hì sự vậ hiện ượng hông o vậy hông đượ hái á hành KN. T ong ư y ủa on người á sự vậ hiện ượng đượ phản ánh hông hiệ ơ ản và hông ơ ản ong đó á ấ hiệ ơ ản há iệ ủa đượ phản ánh ong nhận hứ ủa on người ạo hành ấ hiệ ủa KN vậ đó. Bấ ỳ mộ hành động ư y nào ũng mang đặ ưng ư y hông ó KN hông hể ư y đượ . a á ấ đối ượng iể h sự ằng KN . . . . ết c u logic của khái niệm: Logic họ à hoa học về hình hứ và i ật của sự s y nghĩ Logi học bao gồm logic họ hình hức và ogi học biện chứng. Logic hình thức: KN chỉ à ông ụ s y nghĩ và ó ính hấ cho việ ao đổi sự s y nghĩ Đặ điểm của ogi hình hức: Một là : Mỗi KN chỉ à ổng số của một số dấu hiệ KN mà KN nào đó h ộc KN hay KN há Hai là: N à những i ướ để thuận tiện ăn ứ vào một số dấu hiệu của i ước sẵn hông iến đổi quan niệm này hông hẳn đúng Logic biện chứng: oi KN à ết tinh sự nhận thức của on người KN à hình hứ ư duy phản ánh sự vận động phá iển của thực tại há h an KN khoa họ à sự tổng kế á i hức về những dấu hiệu, thuộ ính h ng và ản chất giữa á sự vậ và hiện ượng. Logic biện chứng em KN ó 3 đặ điểm ăn ản: Đặc điểm thứ nh t:Tính chung KN à ết quả của á ình nhận thứ đi ừ đơn nhấ đến ái phổ biến đi ừ ái iêng đến ái h ng ằng on đường hái á hóa Đơn nhấ à những dấu hiệu thuộ ính hỉ ó ở sự vật hay hiện ượng nhấ đ nh. Phổ biến à những dấu hiệu thuộ ính h ng ó ùng ở nhiều sự vật, hiện ượng.Sự tổng hòa á ấu hiệu hoặc thuộ ính h ng và ản chất hợp hành nội ng hái niệm Như vậy nội ng hái niệm à sự tổng hợp chứ hông phải à sự tổng cộng á dấu hiệu. Nhận thứ hông hỉ dừng lại ở ái phổ biến ái h ng mà người ta lại dựa vào ái phổ biến để tiếp tục nhận thứ ái đơn nhất ở mứ độ sâ sắ và oàn iện hơn Lênin đã oi ái h ng như à ơ sở đi ới nhận thứ á hể. Xá đ nh được quan hệ giữa á h ng và ái iêng ìm a on đường ìm a y ật há h an ủa sự ĩnh hội hái niệm à một trong những vấn đề thời sự hông phải chỉ của học thuyết về nhận thứ mà òn ủa ý ận dạy học. Đặc điểm thứ hai : Tính bản ch t T ong á ấu hiệ và h ộ ính h ng người a phân iệt một số thuộ ính và ấu hiệu bản chất, nhờ ó ính ản chấ mà a ó thể phân iệ được mộ á h ơ ản loại sự vật hiện ượng này với loại sự vật hiện ượng há Cái ản chấ và ái h ng ó quan hệ với nha ái ản chất bao giờ ũng à ái h ng nhưng ái h ng hưa hẳn đã à ái ản chất.Trong dạy họ người ta phải đi ừ những dấu hiệu chung rồi á h a ái ản chất bằng sự trừ ượng hóa Đặc điểm thứ ba : Tính phát triển KN hông hỉ à điểm xuấ phá ong sự vận động của nhận thứ mà òn à ổng kết quả của á ình vận động đó nó hông hỉ à ông ụ của ư y mà òn à ết quả của á ình ư y Nhận thức khoa họ ngày àng phá iển hì hái niệm khoa học ó nội ng ngày àng mới đến mứ độ nào đó hì phải đổi ên ủa KN. KN khoa họ ó ính hất l ch sử, l ch sử khoa họ à ch sử phá iển á hái niệm, tứ à hay đổi, bổ sung nội ng hái niệm ũ ạo a hái niệm mới á ình đó phản ánh sự vận động giải quyế mâ h ẫn giữa nội ng và hình hức của KN, giữa dấu hiệ đượ đưa vào KN và ên gọi của KN. Như vậy logic biện chứng xem KN à sự thống nhất biện chứng giữa đơn nhấ và phổ biến, giữa cụ thể và ì ượng, giữa nội ng và hình hức. Quan niệm này hướng dẫn húng a những quy tắ hình hành và phá họ ong á ình ạy học Sinh học. iển KN khoa 1.1.1.3. ách đ nh ngh a khái niệm: Đ nh nghĩa mộ hái niệm tứ à ả lời â hỏi : Một sự vật, một hiện ượng nào đó à ái gì? M ốn vậy phải chỉ ra những thuộ ính ản chất của nó đủ để phân iệ nó với á sự vật hiện ượng há Đ nh nghĩa hính oài người nhưng về đối ượng đượ nhất, chủ yếu nhấ á mộ hái niệm à ết quả mộ á ình nhận thứ â ài ủa â đ nh nghĩa hái niệm hông hể chứa hết mọi hiểu biết hiện thời đ nh nghĩa mà hỉ ó hể nê ên được những dấu hiệu bản chất T ong sá h giáo hoa ong ạy học người a hường bắ đầu việc giới thiệu tri thức mới bằng việ đ nh nghĩa hái niệm Đây à những đ nh nghĩa heo ình độ hiện đại của khoa họ đôi hi đượ đơn giản hóa ho phù hợp với ình độ ĩnh hội của họ sinh và yê ầu của hương ình Lên á lớp ên á hái niệm đó dần ược bổ s ng hính á hơn Cá h đ nh nghĩa KN đơn giản nhấ à iệ ê oàn ộ á ấu hiệu của đối ượng được đ nh nghĩa Nhưng ong hực tế phương pháp này hông hực hiện đượ vì mỗi sự vật hiện ượng đề ó vô số dấu hiệ hó mà ể hết.Mặ há mỗi KN lại nằm trong những mối iên hệ, những mối ương an nhấ đ nh với á hái niệm há o đó hi đ nh nghĩa mộ hái niệm cần đặ nó vào KN h ng hơn và hông ần nê ại những dấu hiệ nào à h ng nữa mà hỉ cần vạch ra hêm ấu hiệ nào à ủa iêng nó T ường hợp hông hể đưa hái niệm đ nh nghĩa vào hái niệm rộng hơn đượ mới phải đưa vào đ nh nghĩa một số dấu hiệu của KN. Khi đưa a mộ â đ nh nghĩa phải bảo đảm á hì y ắc sau: Hai vế của â đ nh nghĩa phải ương đương nghĩa à ó hể hoán v cho nhau. Đ nh nghĩa phải nê được dấu hiệu bản chất của đối ượng, hiện ượng sống được đ nh nghĩa Khi đ nh nghĩa KN hông đượ vượt cấp nghĩa à KN ùng để đ nh nghĩa phải à KN giống gần nhất. Khi đ nh nghĩa hông ùng â phủ đ nh. Câ đ nh nghĩa phải ngắn gọn õ àng ánh nói vòng vo 1.1.1.4. ai tr của khái niệm trong ho t động nhận thức và d y học: Học tập à hoạ động nhận thức nhằm phản ánh ó mụ đí h hế giới há h an vào ý hức của mỗi người mà ết quả à hình hành hệ thống á KN về sự vật hiện ượng, mối quan hệ nhân ả, quan hệ quy luật về thời gian từ đó hình hành học thuyết khoa học. Khái niệm vừa à ết quả của nhận thức về bản chất của á sự vật hiện ượng ũng như mối quan hệ bản chất của húng vừa à ơ sở để nhận thức tiếp heo Hình hành và phá iển á KN à on đường để HS ĩnh hội kiến thức mộ á h sâ sắc, vững chắ đồng thời phá iển ư y hình hành nhân á h Nói á h há hình hành nhân á h ho HS à hệ quả của á ình ạy học sinh học. 1.1.2. Khái niệm sinh học: 1.1.2.1.Thế nào là khái niệm sinh học Là những hái niệm phản ánh những dấu hiệ và h ộ ính h ng ản chất nhất của á cấ ú sống á hiện ượng á ình ủa sự sống.Khái niệm sinh họ òn phản ánh những mối iên hệ , những mối ương a giữa húng với nhau. . . . . ác lo i khái niệm sinh học: * ăn cứ vào ph m vi phản ánh rộng hay hẹp có thể chia N thành khái niệm chuyên khoa và khái niệm đ i cương. KN sinh học chuyên khoa: à KN sinh học phản ánh ừng cấ ú hiện ượng á ình ủa mộ đối ượng hay mộ nhóm đối ượng sinh học nhấ đ nh, phản ánh ừng dạng quan hệ iêng iệt của á nhóm đối ượng ấy Cá Kn h yên hoa hường xuất hiện trong mộ phân môn sinh học. KN h yên hoa hường xuất hiện trong mộ phân môn Sinh học , bao gồm á nhóm chủ yếu sau: KN phản ánh về đối ượng:KN về từng ơ hay thực vật, từng nhóm phân oại. an ộ phận ơ hể, từng oài động vật KN phản ánh về á an hệ : quan hệ về cấu tạo và hứ năng ủa ơ hệ giữa ơ hể và môi ường sống của mỗi oài an an KN h yên hoa ao giờ ũng phản ánh ấ ú sống , mộ á ình sống , một hiện ượng sống gắn liền với mộ đối ượng sinh vật cụ thể đi sâ vào hi iết, với những né iêng iệt của đối ượng KN sinh học đại cương: à oại hái niệm phản ánh những dấu hiệu, hiện ượng á ình an hệ ơ ản của sự sống, chung cho một bộ phận hoặ oàn ộ giới hữu ơ Chương ình Sinh học 11 bao gồm kiến thứ đại ương như KN phản ánh về Hiện tượng : T ao đổi chất, di truyền Q á ình: Q á ình ang hợp Quan hệ : Quan hệ giữa cấ á ình hô hấp ú và hứ năng Như vậy Kn đại ương phản ánh đặ ính h ộ ính h ng ho mọi tổ chức sống Ngược lại KN h yên hoa phản ánh một cấ úc,thuộ ính hiện ượng sống của mộ nhóm nhỏ biệ này ương đối thiết với nha Kn Kn đại ương phá đối ượng cụ thể nào đó T y ó sự há iệt vậy, song việ phân hó phân iệt rạ h òi hính á Giữa húng ó mối quan hệ mật h yên hoa à ơ sở hình hành á Kn đại ương Ngược lại á iển hoàn hiện ho á Kn h yên hoa. - ăn cứ vào đối tượng phản ánh chia n sinh học thành 4 lo i: KN sự vật:Vd: Kn về lục lạp, tế ào KN hiện ượng: Vd: Kn về sinh ưởng KN á ình : V : KN về phiên mã h mã Kn về quan hệ: VDKn về ảnh hưởng của nhân ố ngoại cảnh ên sinh ưởng và phá triển. 1.1.2.3.Sự hình thành khái niệm sinh học: Lí ận dạy học sinh họ qui nạp và iễn d ch á đ nh á ình hình hành Kn ó hể bằng 2 on đường *Hình thành n bằng con đường qui n p: ước 1: ác định nhiệm vụ nhận thức: Bướ này ạo cho họ sinh ý hức sẵn sàng iếp h hái niệm mộ á h ự giá và hào hứng bằng á h GV nê sơ ộ ý nghĩa hực tiễn hay ý ận của kiến thức sắp học , GV ũng ó hể dẫn học sinh tới hái niệm mới bằng á h ạo ình h ống ó vấn đề, hoặc giải ài ập nhận thứ ong đó ó hứa đựng mâ h ẫn giữa những điề đã biế và điều cần ìm Vấn đề đưa a àng gần với thực tiễn đời sống , thực tiễn sản suấ àng ó sứ h hú í h hí h s y nghĩ ủa học sinh. ước : Tr c uan sinh đ ng Q á ình hình hành KN nào đó hường bắ đầu từ sự an ưới sự hướng dẫn của giáo viên nhằm hướng sự tập ng vào ấu hiệu chủ yếu của KN . an sá mộ nhóm ài iệu trực an sá nhận é ủa học sinh Tài iệ an sá ó hể sử dụng mẫu vật thậ như : mẫu sống, mẫ ngâm mẫ ép mẫu nhồi iê ản, hay vậ ượng hình như : Mô hình ảnh chụp, tranh vẽ á mẫ hí nghiệm. ước : Ph n t ch dấu hiệu chung , ản chất và định nghĩa KN Phá hiện ra dấu hiệ h ng và ản chất nhất của KN à ước quyế đ nh chấ ượng ĩnh hội KN GV hướng dẫn HS bằng á â hỏi hoặc những điều gợi ý HS phải sử dụng á hao á ư y: Phân í h nhằm liệ ê á ấu hiệu của KN, tiếp đó à đối chiếu, so sánh s y í y nạp để ìm a ấu hiệu chung của nhóm đối ượng nghiên cứu, rồi ì ượng hóa hái á hóa để ìm a ấu hiệ h ng và ản chất của KN à ìm a ấu hiệ mà đối ượng thiế nó hì hông òn h ộ đối ượng nghiên ứu nữa. T y nhiên nếu chỉ dừng ở chỗ quy nạp từ sự an sá ự an hì hỉ ó hể ìm a ái h ng ụ thể hường dừng ở dấu hiệu bề ngoài hưa phải à ái h ng ừu ượng mà phải àm ho KN đượ ây ựng ở ình độ ý h yết dựa vào á mối iên hệ bản chấ T ong ường hợp hình hành KN ụ thể, sự hái á hóa ựa vào á ài iệu trự an hì được gọi à hái á hóa ảm ính; sự trừu ượng hóa ên vốn kinh nghiệm cảm ính hì được gọi à ừu ượng hóa inh nghiệm; s y í y nạp dựa ên á sự vật hiện ượng cụ thể hì được gọi à vật thể quy nạp. Khi vạ h được bản chất của KN nên gợi ý để HS thử diễn đạ đ nh nghĩa KN ồi GV bổ s ng giúp á em nắm đượ đ nh nghĩa ngắn gọn hính á ước 4: Đưa KN mới vào hệ thống KN đã có Việ đưa KN vào hệ thống ó hể tiến hành ngay hi ẫn tới KN mới bằng một trật tự ình ày hợp í ngay sa hi nắm được KN mới bằng á h so sánh với á KN ó quan hệ lệ thuộ ngang hàng hoặ ái ngượ nha Đối với mộ nhóm nhiề KN ó iên an nha việc hệ thống hóa ó hể tiến hành vào ối hương ưới dạng ài ập về nhà hoặc trong giờ ôn ập ên ớp. ước 5: Luyện tập vận dụng KN Việc nắm vững KN ó nghĩa à hiểu, nhớ và vận dụng được những KN và sử dụng nó để ĩnh hội những KN mới.Mộ hi đã nắm vững KN hì mới giải quyế được những ài ập ó ính hấ í h yế và ài ập mang ính hất thự hành hoặc giải quyế á vấn đề thực tiễn ong đời sống và sản xuất. Để nắm được dấu hiệu bản chất của KN phải ùng hao á hái á hóa hoa học, trừ ượng hóa í thuyết.Ở đây hông phải à sự quan sá so sánh những dấu hiệu bề ngoài mà phải à sự phân í h á mối iên hệ bản chấ ên ong ựa vào những KN iên an đã iết . *Hình thành hái niệm bằng con đường diễn d ch: