Tài liệu Luận văn phong cách nghệ thuật văn xuôi lý biên cương (qua truyện vừa và tiểu thuyết)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THU TRẦM LỆ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VĂN XUÔI LÝ BIÊN CƢƠNG (QUA TRUYỆN VỪA VÀ TIỂU THUYẾT) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN, NĂM 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ THU TRẦM LỆ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VĂN XUÔI LÝ BIÊN CƢƠNG (QUA TRUYỆN VỪA VÀ TIỂU THUYẾT) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện THÁI NGUYÊN, NĂM 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS-TS Nguyễn Ngọc Thiện, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành Luận văn này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên, Viện Văn học, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã giảng dạy và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp những ngƣời đã động viên khuyến khích tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2012 NGUYỄN THỊ THU TRẦM LỆ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình luận văn này là sự nỗ lực hết mình của tôi trong quá trình nghiên cứu. Những tư liệu thống kê hoàn toàn do tôi tự nghiên cứu. Tôi xin chịu trách nhiệm về Luận văn của mình. Xác nhận của Người hướng dẫn khoa học Đã chỉnh sửa theo yêu cầu của hội đồng khoa học PGS-TS Nguyễn Ngọc Thiện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Tác giả Luận văn NGUYỄN THỊ THU TRẦM LỆ http://www.lrc-tnu.edu.vn i MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn Lời cam đoan Mục lục .................................................................................................................................... i PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................1 PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................9 Chƣơng 1. VỀ KHÁI NIỆM PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT CỦA LÝ BIÊN CƢƠNG..............................9 1.1. Lý Biên Cương – con người và sự nghiệp ...............................................9 1.1.1. Con người nhà văn Lý Biên Cương ..................................................9 1.1.2. Sự nghiệp của nhà văn Lý Biên Cương ..........................................12 1.2. Khái niệm phong cách nghệ thuật ..........................................................17 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến phong cách nghệ thuật của Lý Biên Cương..20 1.3.1. Yếu tố thời đại .................................................................................20 1.3.2. Quê hương và gia đình ....................................................................22 1.3.3. Trong “đội ngũ các nhà văn” vùng mỏ ...........................................26 1.3.4. Quan niệm nghệ thuật của Lý Biên Cương.....................................29 Chƣơng 2. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG VĂN XUÔI LÝ BIÊN CƢƠNG ...............................................................................33 2.1. Thế giới nhân vật trong sáng tác Lý Biên Cương ..................................33 2.1.1. Nhân vật đa dạng, bình dị, đời thường, tốt xấu đan xen. ................35 2.1.2. Con người lý tưởng, trưởng thành trong chế độ mới ......................39 2.1.3. Con người tha hóa, biến chất. .........................................................42 2.1.4. Người phụ nữ bạc phận. ..................................................................48 2.2. Các biện pháp xây dựng nhân vật ..........................................................57 2.2.1. Yếu tố ngoại hình và tên gọi. ..........................................................57 2.3.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật của Lý Biên Cương và các cây bút khác viết về người thợ mỏ ..................................................................69 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii Chƣơng 3. ĐẶC SẮC TRONG NGHỆ THUẬT KỂ CHUYỆN VÀ SỬ DỤNG NGÔN NGỮ ........................................................................................74 3.1. Xử lý cốt truyện......................................................................................74 3.1.1. Cốt truyện – dòng tâm trạng ...........................................................74 3.1.2. Cốt truyện được xây dựng trong mối quan hệ đối chiếu, tương phản giữa các nhân vật ..............................................................................78 3.2. Kết cấu....................................................................................................80 3.2.1. Kết cấu giản dị tự nhiên ..................................................................80 3.2.2. Kết cấu truyện lồng truyện ..............................................................82 3.3. Giọng điệu trữ tình giàu biểu cảm. ........................................................85 3.3.1. Giọng điệu tâm tình, thủ thỉ, nhẹ nhàng .........................................86 3.3.2. Từ ngợi ca đến thâm trầm, triết lý ..................................................89 3.3.3. Giọng điệu trữ tình bàng bạc chất thơ.............................................93 3.4. Ngôn ngữ ................................................................................................96 3.4.1. Ngôn ngữ trong trẻo, giàu chất thơ. ................................................97 3.4.2. Ngôn ngữ nghệ thuật dung dị, tự nhiên như hơi thở của cuộc sống. ....99 KẾT LUẬN ....................................................................................................107 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................110 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nói đến phong cách là nói đến dấu ấn cá nhân của người nghệ sĩ được in đậm lên tác phẩm: từ cách tổ chức tác phẩm, xử lý đề tài, giọng điệu, ngôn ngữ, cách xây dựng nhận vật … Trong đó tư tưởng nghệ thuật như một tiêu chí quan trọng vừa có ý nghĩa mở đầu, vừa có tính chất chỉ đạo. Bởi vậy mà M.Gorki đã từng nhấn mạnh “Nghệ sĩ là người biết khai thác những ấn tượng riêng chủ quan của mình, tìm thấy trong những ấn tượng có cái giá trị khái quát và biết làm cho những ấn tượng ấy có được hình thức riêng” [12,48]. Cho nên có thể nói, tiêu chuẩn cao nhất để đánh giá một nghệ sĩ là ở chỗ nhà văn đó có đem lại điều gì mới mẻ, riêng biệt hay nói chính xác là một phong cách độc đáo cho nền văn học dân tộc. Cùng với sự đi lên của lịch sử nghiên cứu văn chương, chúng tôi nhận thấy rằng: Phong cách nghệ thuật là một vấn đề có tính lý luận thực tiễn quan trọng của ngành ngữ văn nói chung và bộ môn lý luận nói riêng. Việc nghiên cứu phong cách nghệ thuật, vì thế sẽ giúp người nghiên cứu có được một hệ thống những luận điểm quan trọng để đánh giá giá trị tác phẩm, khám phá được những nét độc đáo trong sáng tác nhà văn, cũng như sự đi lên của nền văn học. Phong cách nghệ thuật của một nhà văn có thể được thể hiện qua các thể loại: thơ, văn xuôi, kịch, kí … Ở đây chúng tôi chọn thể loại văn xuôi, bởi đối tượng phản ánh của tác phẩm văn xuôi chính là bức tranh hiện thực đậm tính khách quan. Nếu ở tác phẩm thơ, hiện thực được tái hiện qua những cảm xúc, tâm trạng và ý nghĩ của một con người được thể hiện trực tiếp qua những thổ lộ, bộc bạch cảm xúc của chủ thể thì tác phẩm văn xuôi lại phản ánh đời sống trong tính khách quan của nó – qua con người, hành vi, sự kiện được kể lại bởi một người kể chuyện nào đấy. 1.2. Lý Biên Cương (1941 – 2010) tên thật là Nguyễn Sĩ Hộ, quê ở Hải Dương. Ông từng là phóng viên báo Tiền Phong (1960), báo Vùng Mỏ (khu Hồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Quảng, 1961 – 1964), báo Quảng Ninh (1964 – 1986), từng là phó chủ tịch hội Văn học nghệ thuật Quảng Ninh, phó tổng biên tập báo Hạ Long. Là một tên tuổi có vị trí vững vàng trong nền văn xuôi Việt Nam hiện đại, hơn 50 năm cầm bút, nhà văn đã để lại một khối lượng tác phẩm lớn với gần bốn mươi đầu sách ở nhiều thể loại khác nhau như: thơ, tản văn, tiểu thuyết, truyện ngắn. Ông đã nhận được nhiều giải thưởng cao quý từ Trung ương đến địa phương như: Giải thưởng các cuộc thi truyện ngắn tuần báo Văn nghệ (Hội Nhà văn Việt Nam): Truyện Khoảng không của đất – giải ba, 1972; Truyện Đêm ấy vùng than ai thức – giải nhì, 1975. Giải thưởng cuộc thi truyện vừa tạp chí Tác phẩm mới 1996 – 1998(Hội Nhà văn Việt Nam): truyện Ngƣời đàn bà đi ngang đời tôi – giải chính thức. Tặng thưởng truyện xuất sắc 1974 (Tạp chí Văn nghệ Quân đội): truyện Mắt và sóng. Giải thưởng văn học công nhân lần thứ nhất 1969 – 1972 (Tổng Công đoàn và Hội Nhà văn Việt Nam): Ba truyện Đêm mưa, Bố con người thợ hàn và Than – giải chính thức. Giải thưởng hàng năm (Uỷ ban toàn quốc Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam): Tiểu thuyết Những kiếp phù du NXB Hội Nhà văn – giải B (Không có giải A), 1993; Tập truyện: Thu cảm – NXB Công an Nhân dân – giải B (Không có giải A), 1994: Tập truyện Những khoảnh khắc rủi may – NXB. Công an nhân dân – giải B (không có giải A), 1998. Giải thưởng truyện phim xuất sắc năm 1987 – Hãng phim truyện Việt Nam: Truyện Sóng cửa sông. Với những đóng góp của Lý Biên Cương, ông được nhà nước phong tặng giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật lần thứ 3 (2012). 1.3. Văn xuôi Lý Biên Cương hấp dẫn người đọc, bởi lẽ đọc truyện của ông, người ta tìm thấy sự pha trộn cái mới mẻ, độc đáo của văn phong hiện đại với những yếu tố thuộc về truyền thống rất gần gũi quen thuộc. Chất liệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 từ đời sống dồi dào cùng với những mảnh đời đa đoan, đa sự đã đi vào trang văn của ông một cách tự nhiên, mang theo những lời nhắn gửi về tình người, tình đời … khiến cho người đọc phải day dứt, suy nghĩ, nhiều lúc còn giật mình bởi như bắt gặp một mảnh tâm hồn mình trong đó. Tất cả được biểu hiện trong một cách viết dung dị, trong sáng, không hoa mĩ, cầu kì. “Dòng riêng” Lý Biên Cương đạt trong “nguồn chung” của văn chương Việt Nam hiện đại góp phần tạo nên một vẻ đặc sắc trong văn xuôi Lý Biên Cương. 1.4. Tìm hiểu phong cách Lý Biên Cương là tìm hiểu một trong những phương diện cơ bản nhất nhằm ghi nhận những thành tựu sáng tạo của ông. Trong quá trình nghiên cứu sáng tác Lý Biên Cương, chúng tôi nhận thấy, phong cách nghệ thuật của ông được hình thành và phát triển trong từng giai đoạn sáng tác, tuy nhiên, do áp lực của thời đại, có chặng đường các yếu tố thể hiện phong cách nhà văn chìm dưới mạch ngầm nhưng không hoàn toàn mất đi. Để tìm hiểu phong cách văn xuôi Lý Biên Cương, chúng tôi còn đặt tác giả trong sự tương quan với các nhà văn có phong cách khác để thấy rõ những yếu tố làm nên nét đặc trưng riêng trong sáng tác của ông. Nghiên cứu vấn đề này sẽ góp phần bổ sung việc đánh giá một cách hoàn chỉnh, khái quát những thành tựu nổi bật của văn xuôi Lý Biên Cương trong nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. Hơn nữa, đối với việc giảng dạy ngữ văn thì những hiểu biết về văn học Việt Nam hiện đại qua một tác giả với những tác phẩm tiêu biểu là điều rất cần thiết. Mặc dù đến nay, tác phẩm của Lý Biên Cương còn chưa được đưa vào giảng dạy trong nhà trường phổ thông, nhưng qua việc nghiên cứu, đánh giá về giá trị văn xuôi Lý Biên Cương sẽ góp phần tạo nên những thuận lợi cho việc giảng dạy, nhận diện tổng quan về văn xuôi văn học Việt Nam hiện đại. Chính vì lý do trên, chúng tôi đã chọn vấn đề “Phong cách nghệ thuật văn xuôi Lý Biên Cƣơng” (Qua truyện vừa và tiểu thuyết) làm đề tài nghiên cứu. Hơn nữa đây là một đề tài mới, còn rất ít người để ý nghiên cứu và cho Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 đến nay vẫn còn là mảnh đất màu mỡ cho những ai tìm đến khai mở công việc nghiên cứu và khám phá. 2. Lịch sử vấn đề Đã có rất nhiều bài báo, bài viết khái quát về quá trình sáng tác cũng như những bài viết khái quát về những đặc điểm đặc sắc về phương diện nội dung và nghệ thuật trong văn xuôi Lý Biên Cương như: Nhà văn Lý Biên Cương được một số nhà nghiên cứu, phê bình đánh giá cao như Tôn Phương Lan trong cuốn Văn học về đề tài công nhân đã khẳng định: “Cuối những năm sáu mươi bạn đọc đã bắt đầu quen dần với Lý Biên Cương trong những truyện ngắn viết về Quảng Ninh. Từ bấy đến nay dòng viết Lý Biên Cương là một dòng chảy liên tục, tuy có chỗ nông, chỗ sâu, có chỗ lặng tờ nhưng có cả những vùng gợn sóng” [20,158-159]. Tác giả cũng nhận định “tuy vậy, vẫn có cảm giác có phần nhẹ tay khi gập trang sách lại – cuộc sống trong sáng tác Lý Biên Cương còn quá hiền lành, thiếu cái dữ dội của cuộc đấu tranh giữa cái cũ và cái mới, giữa cái đúng và cái sai trong quan hệ sản xuất, trong quan hệ giữa các nhân vật” [20,158]. Tuy nhiên, bài viết mới chỉ dừng lại ở mức khái quát về các tác phẩm của ông cho đến năm 1983, nên ý kiến đưa ra chưa được đầy đủ các giai đoạn sáng tác của nhà văn, đặc biệt là ở giai đoạn sáng tác về sau với những chuyển biến sâu sắc của ngòi bút. Tiếp đến là bài viết của Hữu Tuân “Lý Biên Cƣơng gƣơng mặt văn xuôi Quảng Ninh” đăng trên tạp chí Nhà văn, tháng 11 năm 2003. tác giả nhận định khá đầy đủ, chi tiết, xác đáng về giá trị văn xuôi của ông về mặt nội dung cũng như hình thức. Về mặt đề tài “Lý Biên Cương đã chọn cho mình một phong cách hiện thực trữ tình, không ham chi tiết vụn vặt, không chạy theo phong trào mà cố gắng phát hiện vầng sáng của tâm hồn, của đời sống nội tâm nhân vật, làm sao kết hợp hài hòa giữa vẻ đẹp lý tưởng và tình cảm, giữa ý thức cộng đồng và nguyện vọng cá nhân, giữa quan hệ xã hội và gia đình” [39,87], về phong cách viết văn “đa số truyện của Lý Biên Cương đơn tuyến, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 nhiều chi tiết rút ra từ đời thường nhưng anh kể có duyên, có tình nên hấp dẫn, đọc đi đọc lại không chán ... được thế còn nhờ tài kết cấu truyện và tài sử dụng ngôn ngữ … kết cấu đơn tuyến nhưng không đơn điệu … ngôn ngữ tâm trạng, ngôn ngữ cảm xúc gần với ngôn ngữ thơ ca” [39,89]. Trong bài viết Hữu Tuân mới chỉ đưa ra những nhận định mang tính tổng hợp, có tác dụng gợi dẫn chứ chưa đi sâu vào từng vấn đề cụ thể. Hữu Tuân đã khẳng định tài năng văn chương và phong cách nghệ thuật Lý Biên Cương – “một phong cách riêng, độc đáo và tài hoa … một lối viết điềm tĩnh, trầm lắng, giàu cảm xúc...” [39,90]. Đặc biệt trong Điếu văn của Ban Chấp hành Hội nhà văn Việt Nam do nhà văn Nguyễn Trí Huân đọc tại lễ truy điệu nhà văn Lý Biên Cương đã nhấn mạnh “Cho đến bây giờ, khi ông đã ra đi vĩnh viễn, để lại cho đời trên 40 ấn phẩm văn chương, hầu hết là truyện ngắn, có thể khẳng định rằng trong làng văn Việt Nam, ông là cây bút có năng suất nhất và vào hàng xuất sắc ở thể loại này [4,9]. Ông cũng nhận định: “Lý Biên Cương vẫn luôn ý thức về nghề, sớm tránh những lối mòn, những đơn giản, thô sơ, minh họa. Các truyện của ông thường đậm chất nhân văn và thấm đẫm tình người. Bởi thế, đa phần tác phẩm của ông đến nay còn nguyên giá trị” [4,9]. Gần đây nhất và cũng đầy đủ hơn cả là các luận văn thạc sĩ ngữ văn “Nghệ thuật tự sự trong văn xuôi Lý Biên Cƣơng” của Phạm Thị Thu Hương, Trường Đại học Sư phạm 2 Hà Nội, năm 2011 và của Hoàng Thị Khuyên “ Nghệ thuật tự sự trong tuyển truyện viết về than của Lý Biên Cƣơng”, Trường Đại học Sư phạm 2 Hà Nội, năm 2011. Đã nghiên cứu một cách đầy đủ, chi tiết về nghệ thuật tự sự trong những sáng tác của ông. Từ nhiều bài viết khác nhau, song các tác giả cùng có chung nhận xét: “Cái nhìn về nhà văn Lý Biên Cương phải đứng từ góc tối để nhìn ra phía sáng mới tường tận được – và phải nhìn với tấm lòng nhân ái mới thấu đáo. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 Và phải đặt mình là người trong cuộc mới thấm thía lẽ đời” [16, 189]. Đọc văn ông giống như đang được chiêm ngưỡng một công trình được tạo tác rất tài hoa. “Văn ông đẹp, thoáng đãng lại mượt mà, sự giàu có về ngôn ngữ văn chương của ông như trời ban vậy. Sự bề bộn, khẩn trương của nhịp sống công nghiệp vùng mỏ đi vào văn chương ông cũng sâu lắng hơn, sự mạnh mẽ, dữ dội trong tình yêu, trong đời sống người vùng biển qua văn ông cũng êm ả, nhuần nhị đi nhiều” [33,5]. Tuy vậy, hiện nay vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách tập trung, có hệ thống những sáng tác của ông xứng đáng với những cống hiến đặc sắc của ông cho nền văn học Việt Nam hiện đại. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Với đề tài đã chọn Luận văn chúng tôi nhằm: - Làm rõ những đặc sắc về phong cách nghệ thuật của Lý Biên Cương qua truyện vừa và tiểu thuyết. - Nhận diện văn xuôi Lý Biên Cương. - Luận văn góp phần khẳng định tài năng, vị trí của nhà văn trong nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Khảo sát tập trung vào truyện vừa, tiểu thuyết, Luận văn làm rõ phong cách nghệ thuật độc đáo của nhà văn Lý Biên Cương. Cụ thể là những phương diện sau: - Về phong cách nghệ thuật và quan niệm nghệ thuật của Lý Biên Cương. - Nhân vật và đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của Lý Biên Cương - Nghệ thuật kể chuyện và ngôn ngữ trong truyện Lý Biên Cương 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Chủ yếu là những tác phẩm được in trong cuốn LÝ BIÊN CƢƠNG – tuyển tập truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết (2003), NXB Văn học và một số truyện vừa khác như Gắn bó (1983), NXB Phụ Nữ. Tiểu thuyết Lý Biên Cƣơng 2008, NXB Công An Nhân Dân. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi nghiên cứu đề tài này trong phạm vi: Truyện vừa và tiểu thuyết Lý Biên Cương. Xuất phát từ góc nhìn về phong cách nghệ thuật, nó được biểu hiện qua thế giới nhân vật, ngôn ngữ và nghệ thuật kể chuyện. Vì vậy, chúng tôi đi vào phong cách nghệ thuật Lý Biên Cương ở các phương diện: Cơ sở hình thành phong cách nghệ thuật Lý Biên Cương, quan điểm nghệ thuật của nhà văn, nghệ thuật xây dựng nhân vật, kết cấu và cốt truyện, ngôn ngữ và giọng điệu trong văn xuôi Lý Biên Cương. Điều này được thể hiện rõ nhất qua truyện vừa và tiểu thuyết, vì dung lượng lớn, phản ánh đầy đủ các khía cạnh của đời sống mà ở truyện ngắn không có. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để nghiên cứu đề tài này, chúng tôi vận dụng kết hợp một số phương pháp nghiên cứu cơ bản sau đây: 5.1. Phương pháp hệ thống tổng hợp Làm nổi bật phong cách nghệ thuật Lý Biên Cương qua truyện vừa và tiểu thuyết. Luận văn xem xét các yếu tố tạo nên cấu trúc một chỉnh thể, tìm ra nguyên tắc chi phối sự hình thành của chúng. Trên cơ sở đó, chúng tôi rút ra những kết luận về nguyên tắc chi phối và hình thành tác phẩm. 5.2. Phương pháp phân tích tác phẩm Luận văn sử dụng phương pháp phân tích là chủ yếu. Phương pháp này giúp người viết khám phá những đặc sắc của tác phẩm ở cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật, từ đó góp phần soi sáng luận điểm trong Luận văn. 5.3. Phương pháp phân loại, thống kê Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 Đối với từng khía cạnh, cấp độ của phong cách nghệ thuật, khi cần thiết chúng tôi thực hiện việc khảo sát, phân loại và thống kê bằng những số liệu cụ thể. 5.4. Phương pháp so sánh Để khẳng định những nét đặc sắc, riêng biệt của phong cách nghệ thuật Lý Biên Cương, Luận văn sử dụng phương pháp đối chiếu, so sánh với sáng tác của một số nhà văn khác. Phương pháp này được sử dụng có tính chất bổ trợ. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo Luận văn được triển khai trong ba chương chính Chƣơng 1: Khái niệm phong cách nghệ thuật và quan niệm nghệ thuật của Lý Biên Cƣơng Chƣơng 2: Đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của Lý Biên Cƣơng Chƣơng 3: Đặc sắc trong nghệ thuật kể chuyện và sử dụng ngôn ngữ 7. Dự kiến đóng góp mới Từ trước đến nay, đã có nhiều bài viết và công trình khoa học nghiên cứu về Lý Biên Cương. Nhưng đây là một trong những công trình nghiên cứu một cách đầy đủ, có hệ thống về phong cách nghệ thuật văn xuôi Lý Biên Cương. Với những định hướng nghiên cứu này, người viết hi vọng kết quả đề tài sẽ đóng góp thuận lợi cho việc tìm hiểu nhà văn Lý Biên Cương đối với học sinh, sinh viên và phần nào gợi ý cho người đọc yêu thích văn chương Lý Biên Cương hiểu một cách rõ nhất về văn xuôi của ông. Hy vọng Luận văn này sẽ trở thành một tư liệu tham khảo hữu ích cho tất cả những ai quan tâm đến văn xuôi Lý Biên Cương. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 PHẦN NỘI DUNG Chƣơng 1 VỀ KHÁI NIỆM PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT CỦA LÝ BIÊN CƢƠNG 1.1. Lý Biên Cƣơng – con ngƣời và sự nghiệp 1.1.1. Con người nhà văn Lý Biên Cương Từ nhỏ nhà văn đã mê văn, yêu văn. Bé xíu đã “ham đọc sách, ham hóng chuyện” [7,190], có tiền là lén mò đến hàng sách. Sách đem về đọc ngấu nghiến, quên cả ăn, quên cả chập tối lúc nào. “Sách là người mở cửa đầu tiên cho tôi đi đến con đường viết văn. Cả đến hôm nay, đầu hai thứ tóc, nỗi đam mê sách vẫn bám riết ngày đêm, tôi không ngày nào dừng đọc, dù chỉ một ngày” [7,191]. Từ nhỏ ông đã là người mơ mộng, thoắt vui, thoắt buồn. Lòng dạ rất dễ cảm thương trước những số phận éo le do sách mang lại. “Đọc Nửa chừng xuân, khóc. Đọc Tấm lòng vàng, khóc. Đọc Tắt đèn, cổ nghẹn ngào. Đến đọc Kiều nước mắt không còn phải giấu ai...” [7,191]. Ông sớm bộc lộ năng khiếu văn chương từ thủa nhỏ. Ông hiểu các luật thơ cổ từ rất sớm cũng “rung đùi, cũng đắc ý khi tìm được những câu hay, chữ đắt, “cụ non” chẳng kém ai” [7,192]. Ông góp nhặt cho mình vốn kiến thức thơ văn từ rất sớm “mỗi đứa đóng một quyển luyện văn cỏn con, đi đâu cũng cầm khư khư, gặp đoạn thơ văn nào đắc ý liền chép vội. Thành thử những câu: “Rừng phong thu đã nhuốm màu quan san”, “Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi” hoặc “Lá vàng trƣớc gió khẽ đƣa vèo” ... cứ ngấm dần vào mình, câu thơ hay đền nỗi không thể tán hết nhẽ và trở thành gia sản, thành bạn đường cho cuộc hành trình văn học dài dằng dặc” [7,193]. Có câu bảo: văn là người, với Lý Biên Cương thì đúng là thế. Ông có lối viết chân phương, mềm mại, rất thu hút, lôi cuốn. Và con người ông cũng thế, sống thật lòng, tình nghĩa trước sau, nhân ái và độ lượng với mọi người, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 thích dĩ hòa vi quý, không bới lông tìm vết. Ông có lối chuyện trò nhỏ nhẹ, chậm rãi, khiêm nhường, có sức thuyết phục người nghe. Đọc văn ông, dường như không thấy khoảng cách giữa văn và người. Cũng một lối văn êm êm, dìu dịu, mượt mà và một lối dẫn chuyện đưa đẩy, lớp lang, chậm rãi, ngay ở những truyện nếu vào người khác cũng khá ly kỳ, giật gân như "Ngƣời đàn bà ngang qua đời tôi", "Vƣờn hoang" ... nhưng với Lý Biên Cương thì vẫn là truyện êm ái, dịu dàng mà ngẫm kỹ không kém phần đắng đót, ý vị. Ông ít xuất hiện ở những cuộc quá ư ồn ào nhưng lại rất coi trọng các sự kiện giàu ý nghĩa của đời sống văn chương Quảng Ninh. Hội thảo nhân 80 năm ngày sinh, 10 năm ngày mất của nhà văn Võ Huy Tâm, ông đến dự, phát biểu ý kiến ngắn gọn thôi, nhưng thể hiện sự am hiểu sâu sắc về cái tầm, về giá trị văn chương gia tài văn học Võ Huy Tâm của một người chịu đọc, đọc nhiều tác phẩm của bạn văn. Lý Biên Cương xông xáo, ông lao vào việc một cách cẩn trọng và trách nhiệm của một người cầm bút. “Lý Biên Cương thường được giao viết những vấn đề hóc búa. Anh chấp tất. Việc khó mấy Lý Biên Cương xông vào là xong xuôi” [47]. Những trang viết đầy ắp tình người lần lượt ra mắt độc giả. Anh trở thành nhà báo sung mãn, một cây bút sắc sảo từ ấy. Lý Biên Cương đăng bài nào là bài ấy có tiếng vang trong công chúng. Ở đâu anh cũng được mọi người chú ý và tỏ ra mến mộ. Lý Biên Cương cũng không quản khó khăn, dám xông vào những chỗ “xương xẩu” cản trở bước tiến trong ngành than. Vấn đề năng suất máy xúc: “Xúc đầy, xúc vơi” Lý Biên Cương phanh phui ra, gây dư luận khá tốt trong công chúng bạn đọc. Ông là một trong số ít người làm báo lúc bấy giờ viết chăm chút câu chữ, tìm và sử dụng từ mới và đắt, câu chữ uyển chuyển. Trình bày vấn đề một cách rạch ròi, sáng sủa. Văn là đời, câu nói đó rất đúng với cuộc đời và văn chương sự nghiệp của nhà văn Lý Biên Cương. Hãy đọc tên các tác phẩm (những đứa con tinh thần) của ông ta cảm nhận như thể số trời đã định. Âm vang của ngôn từ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 nghĩa ngữ cứ bám riết vào từng đoạn đường đời thăm thẳm nỗi gian truân của ông. Nó vận vào ông, hay ông vận vào nó? Nhưng với ông, nó ám ảnh mãi, nó mê hoặc, nó đeo đuổi suốt cuộc đời ông- cả vinh quang và cay đắng, cả niềm vui nỗi buồn, cả khát khao trống vắng, cả cô đơn và đau đớn ... Mỗi câu mỗi chữ đều gợi lên ý tứ sâu sắc, và những nỗi buồn man mác. Nào là: Câu chuyện ngắn về con đƣờng dài - đây là tên tác phẩm viết về than khi đường đời ông đi còn dài dằng dặc. Để rồi sau đó liên tiếp ông cho ra đời những tác phẩm Phù du, Một kiếp đàn ông ... Và như thể định mệnh xui khiến, cuối đời ông gặp được một người đàn bà thật "đặc biệt" để rồi ông lại có được tác phẩm mang tên "Ngƣời đàn bà ngang qua đời tôi" ghi đậm dấu ấn cả văn chương lẫn cuộc đời. Với Lý Biên Cương, do hoàn cảnh đặc biệt, ông có hai người vợ nên sự nhớ mong của ông đôi khi chỉ vu vơ thôi, nhưng vẫn bị giằng xé, bị dằn vặt, bị ức chế, bị săm soi, bị oán hờn. Nhìn góc này thì vời vợi sáng ngời, nhìn góc kia lại tối tăm ...Nhiều lần ông thành thật "Tớ biết, tớ là thằng đàn ông mắc tội lăng nhăng ..." [31,8]. Ông dám thành thật, dũng cảm dám nhận lỗi lầm với vợ với con. Ông đã dám đánh đổi cả công danh sự nghiệp để không phải là người giả dối. Cuộc tình ngang trái của Lý Biên Cương, giới văn sỹ cả nước đã biết, nhưng chưa chắc ai đã thấu đáo nỗi lòng của ông. Với Lý Biên Cương, ông đã dám đối mặt với lỗi lầm của mình. Ông muốn gánh trách nhiệm về mình dám làm dám chịu - cộng với cái tình trong ông mách bảo, cộng với bổn phận trách nhiêm của một người cha. Năm 2001, vì lâm trọng bệnh, “trí sĩ tại gia” đã nói như một lời chiêm nghiệm cho cuộc đời mình: “khi con người ta đau yếu, khi con người ta về già, mới thấy sợ ... điều này không phải ai muốn nhưng mình vẫn phải trải qua, chỉ có điều, mình là nhà văn, phải hiểu cho thấu đáo mà viết, để mà sống. Tình người là quý nhất” [47]. Ta có thể nhận thấy được điều này từ chính cuộc đời, từ chính những trang văn buồn nhưng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 ấm áp tình người của ông. Văn chương hay, thường chắt chiu từ những nỗi đau và từ những bi kịch của cuộc đời. Nhưng thành công trong văn chương bao nhiêu, được người đời yêu mến bao nhiêu thì cuộc đời ông là cả một chuỗi dài bất như ý. Cho tận tới phút tàn hơi, nhà văn vẫn là một kẻ độc hành. Bên cạnh ông vẫn thiếu vắng người bạn đời tri kỉ đúng như tâm nguyện. Khi nghiên cứu tác phẩm Lý Biên Cương, chúng tôi đồng cảm hơn với những nỗi niềm sâu kín của nhà văn. Dường như, văn đàn là nơi ông giãi bày bao tấm lòng riêng u uẩn, bao tâm trạng mà ông không biết chia sẻ cùng ai, chỉ biết gửi vào tác phẩm của mình. 1.1.2. Sự nghiệp của nhà văn Lý Biên Cương 70 năm với 40 đầu sách, trên hành trình sáng tạo không ngừng nghỉ, Lý Biên Cương đã trải qua những mốc lịch sử và văn học đặc biệt: Chiến tranh chống Mĩ cứu nước và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc; Thời hậu chiến và tái thiết đất nước và thời kì đổi mới cùng với đó là trước và sau thời kì đổi mới văn học. Gia tài của Lý Biên Cương được xếp vào loại “phong lưu” không chỉ trong giới văn chương của riêng vùng mỏ Quảng Ninh. Lý Biên Cương từng trải nghiệm mình qua nhiều thể loại: truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết, thơ, kịch bản phim ... Ở đề tài và thể loại nào, ông cũng ghi lại những dấu ấn riêng rõ nét. Lý Biên Cương là một nhà văn tài năng, một nhà văn vừa vào nghề sớm lại vừa kéo dài tuổi nghề - một sự kéo dài đàng hoàng chứ không phải lê lết trong tẻ nhạt. Trên nhiều trang viết của mình, ông luôn có một giọng điệu riêng, một cách nói riêng sáng tạo độc đáo. Năm 1961 Lý Biên Cương tự nguyện xung phong về vùng mỏ Quảng Ninh, công tác tại báo Vùng mỏ, nơi gắn bó với nền công nghiệp khai thác tập trung than. Tại nơi đây, ông có hướng tiếp cận riêng. Trong cảm quan của ông, người thợ mỏ có thể khiếm khuyết chỗ này, chỗ khác nhưng phẩm chất của họ là cần mẫn, trung thực. Qúa trình làm báo đã giúp ông thu thập, tích Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 lũy tài liệu và chọn một vùng quê văn học cho mình. Lần lượt và đều đặn, ngót 40 tập sách là tiểu thuyết, là truyện ngắn, là kịch bản, là thơ được ra đời. Cuốn nào, trang nào cũng có bóng dáng của vùng than. Mặc dù trong giai đoạn chiến tranh chống giặc Mỹ bắn phá miền Bắc đặc biệt là vùng mỏ, nhưng Lý Biên Cương ít đi vào miêu tả sự khốc liệt của những trận chiến đấu với máy bay địch, cái sục sôi của biển cả, vẻ hào phóng và thoáng đãng của kì quan thiên nhiên, mà dường như chỉ đi vào miêu tả cái duyên phận của con người như: Bây giờ ta lại nói về nhau. Trong giai đoạn này nhân vật của ông chủ yếu được định hình ở một vài phẩm chất và phạm vi quen thuộc, lối dắt truyện còn đơn điệu và kết thúc truyện theo hướng trữ tình, có hậu. Phải chăng, vì thế mà văn chương ông trong thời kì nay hiếm khi có tiếng ồn ào, hỗn độn, xô bồ của vùng công nghiệp tập trung. Truyện của ông ít thấy gai góc băm bổ, ngoắt nghéo, làm “sốc” người đọc mà thường nhuần nhị, thanh thoát, dịu dàng như tranh lụa. Qua đó, ông gửi nhiều chiêm nghiệm sâu xa về cuộc đời, về mình, về người, về những gì ông chứng kiến. Bởi thế tác phẩm của ông, dù rất nhẹ nhàng, bình dị nhưng luôn có sức lan tỏa, vọng vang đến bến bờ. Cho hay sự nổi tiếng trong thiên hạ là một chuyện, sự tinh tế của ngòi bút khi lách vào những nỗi niềm riêng của con người lại là chuyện khác, và văn chương muôn đời phải chăng là mượn chuyện đời mà thấu tỏ niềm riêng, mà ưu ái cảm thông với mọi điều trắc ẩn? Sau ngày đất nước thống nhất, bước vào thời kì tái thiết đất nước, hàn gắn vết thương chiến tranh, hiện thực cuộc sống được Lý Biên Cương tái hiện mở rộng hơn, sâu hơn và nhịp điệu cũng dồn dập hơn. Biên độ ngòi bút của ông cũng vươn xa hơn. Trong thời kì bao cấp những năm đầu của thời kì đất nước mở cửa, ông có truyện làng quê đang chuyển mình như: Đất quê; Giai điệu thành thị, một thế hệ trẻ trong công cuộc tái thiết đất nước như: Ngày ấy còn rừng rậm; Câu chuyện ngắn về con đƣờng dài… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 Đọc tác phẩm của ông trong thời kì này, có thể ghi nhận tác phẩm Đất quê được ông khai sinh năm 1986 là tác phẩm tiêu biểu hơn cả. Nó như một bước chuyển mình về dung lượng hiện thực, về phương pháp xây dựng nhân vật và mang đậm tính nhân văn sâu sắc, cũng như một kết thúc cho cách viết thời bao cấp và mở ra khuynh hướng tìm tòi mới. Từ những năm cuối thập niên tám mươi trở lại đây, theo sát bước đổi thay của thời đại mới, truyện của Lý Biên Cương không chỉ bó hẹp đúng, sai trong phạm vi tư tưởng, phẩm chất và lương tâm người thợ mà ông còn hướng đến những mặt trái của đời sống xã hội, sự tha hóa của nhân cách bởi đồng tiền, nạn tham nhũng, suy thoái đạo đức. Bộ mặt nông thôn đã dần đổi thay, đem lại cuộc sống dễ chịu hơn, nhưng nó cũng song hành nhiều tệ nạn cho người dân thôn quê. Đã có những kẻ cơ hội, lợi dụng chức quyền và sự cả tin, ngây thơ mà lấy đi sự trong trắng của đời người con gái, đẩy họ vào hoàn cảnh bi kịch như Phương (Phù du), Ngữ (Giai điệu thành thị) … Lý Biên Cương còn là cây viết, phê bình đặc sắc. Nhà văn viết về cố nhà văn Võ Huy Tâm với cái nhìn sắc sảo mà chưa ai viết về tác giả Vùng mỏ được như thế: “Cái hay của văn chương Võ Huy Tâm trước hết là dám đi trước thời cuộc nhiều điều. Mỗi tác phẩm lớn của ông đều nói trước một vấn đề gì đó còn lớn hơn chính bản thân tác phẩm ấy.Tiểu thuyết đầu tay Vùng mỏ, giải nhất Giải thưởng Văn nghệ 1951-1952, ngỡ như chỉ là tiểu thuyết tả cảnh phu mỏ đấu tranh chống bọn cai kí thời Pháp tạm chiếm khu mỏ, nhưng sức vóc tác phẩm lại vượt lên cả chính câu chuyện. Lần đầu tiên người công nhân cách mạng trở thành nhân vật trung tâm của văn học, mở đầu và mở đường cho dòng văn học công nhân xuất hiện ở nước ta ... Cái hay của văn chương Võ Huy Tâm còn ở chỗ, qua ông, nét Việt Nam được thể hiện khá đậm miêu tả những con người thợ. Đọc Vùng mỏ của ông, không thể lẫn người thợ Việt Nam với bất cứ người thợ nước ngoài nào. Ông không lên gân, không làm duyên, viết như nói, viết tự nhiên như chính đời sống (và đó cũng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn