Tài liệu Luận văn hình tượng người phụ nữ trong thơ tố hữu

Bé gi¸o dôc & §µO T¹O TRêNG §¹I HäC VINH KHOA Ng÷ v¨n ----------------------- §µo ThÞ Xu©n H×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ tè h÷u Khãa LuËn tèt nghiÖp ®¹i häc Chuyªn ngµnh: ng«n ng÷ Vinh – 2006 Lêi nãi ®Çu T rong qu¸ tr×nh viÕt kho¸ luËn nµy, chóng t«i ®îc sù gióp ®ì tËn t×nh, chu ®¸o trùc tiÕp cña gi¸o viªn hìng dÉn PGS. TS §ç ThÞ Kim Liªn cïng víi sù gãp ý cña nhiÒu quÝ thÇy c« trong tæ bé m«n Ng«n Ng÷ khoa Ng÷ V¨n. Nh©n dÞp nµy chóng t«i bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c, ch©n thµnh ®èi víi c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n bÌ, ngêi th©n trong gia ®×nh. Vinh, th¸ng 5 n¨m 2006 Ngêi thùc hiÖn: §µo ThÞ Xu©n Môc lôc më ®Çu 4 I. Lý do chän ®Ò tµi......................................................................................4 II. NhiÖm vô, ®èi tîng nghiªn cøu..............................................................4 III. LÞch sö vÊn ®Ò.......................................................................................5 IV. C¸i míi cña ®Ò tµi..................................................................................5 V. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu..........................................................................6 Néi Dung ………………………………………………………………….. Ch¬ng 1. Nh÷ng tiÒn ®Ò lý thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi............................7 1.1 Th¬ vµ ®Æc trng cña ng«n ng÷ th¬.......................................................7 1.2 Tè h÷u vµi nÐt vÒ cuéc ®êi vµ th¬ ca....................................................8 1.3. VÒ h×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ ca nãi chung...........................12 Ch¬ng 2. H×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ Tè H÷u.......18 2.1 C¸c líp tõ ng÷ chØ ngêi phô n÷..........................................................18 2.2 Mét sè h×nh tîng ngêi phô n÷ tiªu biÓu.............................................28 2.3 Vai trß ng÷ nghÜa cña líp tõ ng÷ chØ ng÷ nghÜa..............................46 Ch¬ng 3. Mét sè biÖn ph¸p tu tõ ®Æc s¾c trong th¬ Tè H÷u viÕt vÒ ngêi phô n÷...................................................................50 3.1 BiÖn ph¸p so s¸nh tu tõ.......................................................................50 3.2 BiÖn ph¸p nh©n ho¸.............................................................................53 3.3 §iÖp có ph¸p........................................................................................56 3.4 Mét sè nhËn xÐt vÒ phong c¸ch ng«n ng÷ Tè H÷u viÕt vÒ h×nh tîng ngêi phô n÷................................................................................................59 KÕt luËn....................................................................................................69 Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................71 H×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ tè h÷u më ®Çu I. lý do chän ®Ò tµi. 1. Trong nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i, Tè H÷u ®îc ®¸nh gi¸ lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c vµ tiªu biÓu cho nÒn th¬ ca c¸ch m¹ng. Trªn s¸u thËp kØ qua, th¬ «ng ®· truyÒn löa vµ gieo h¹t cho biÕt bao thÕ hÖ ®éc gi¶, ngêi ta t×m thÊy ®êng ®i, lÏ sèng vµ lÝ tëng sèng ®Ých thùc trong th¬ Tè H÷u. ChÝnh v× thÕ th¬ «ng ®· vµ ®ang ®îc nhiÒu sù quan t©m nghiªn cøu cña cña giíi khoa häc trong ®ã cã c¸c nhµ ng«n ng÷ häc. 2. Th¬ Tè H÷u tuy ®· ®îc nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ trªn nhiÒu mÆt nhng cha cã t¸c gi¶ nµo chuyªn s©u vµo nghiªn cøu kh¶o s¸t h×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ «ng díi gãc ®é ng«n ng÷. V× vËy, luËn v¨n nµy chóng t«i ®i theo híng cßn ®Ó ngá nh»m gãp phÇn lµm râ h¬n phong c¸ch cña mét nhµ th¬ céng s¶n víi t tëng nh©n ®¹o s©u s¾c, míi mÎ vµ nh»m t«n vinh ngêi phô n÷. II. NhiÖm vô, ®èi tîng nghiªn cøu 1. NhiÖm vô §Ò tµi nµy ®i s©u vµo thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô sau: - Thèng kª nh÷ng tõ ng÷ chØ ngêi phô n÷ xuÊt hiÖn trong c¸c tËp th¬ cña Tè H÷u. - Miªu t¶ ph©n lo¹i c¸c tõ ®· thèng kª. - ChØ ra ý nghÜa vµ vai trß gi¸ trÞ thÈm mü cña c¸c tõ ng÷ ®ã. - ChØ ra nh÷ng ®ã gãp cña Tè H÷u trong th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i, trong ®ã cã viÖc sö dông tõ ng÷ chØ ngêi phô n÷ ®Ó kh¾c ho¹ thµnh c«ng nh÷ng h×nh tîng tiªu biÓu. 2. §èi tîng §èi tîng ®Ó ®Ò tµi nµy kh¶o s¸t lµ c¸c tõ ng÷ chØ ngêi phô n÷ xuÊt hiÖn trong th¬ Tè H÷u in trong cuèn “Tè H÷u th¬” ( Nxb Gi¸o Dôc 2003) gåm c¸c tËp th¬ sau: - Tõ Êy (1937-1946). - ViÖt B¾c (1946-1954). - Giã léng (1954-1961). - Ra trËn (1962-1971). - M¸u vµ hoa (1972-1977). - Mét tiÕng ®ên (1979-1992). III. lÞch sö vÊn ®Ò Ngµy nay ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ th¬ Tè H÷u díi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau - ë gãc ®é thi ph¸p: “ Thi ph¸p th¬ Tè H÷u” cña TrÇn §×nh Sö lµ mét bíc ®ét ph¸ lín trong qu¸ tr×nh tiÕp cËn vµ nghiªn cøu th¬ Tè H÷u. «ng ®· chØ ra nh÷ng ®ãng gãp lín cña Tè H÷u trong ng«n ng÷ th¬, thÓ tµi vµ sù nghiÖp th¬ ca c¸ch m¹ng ViÖt Nam . Theo «ng, Tè H÷u lµ ngêi ®Çu tiªn biÕt kÕt hîp hµi hoµ t tëng, lÝ tëng c¸ch m¹ng cao ®Ñp nhÊt, s¸ng tá nhÊt cña thêi ®¹i víi h×nh thøc ng«n ng÷ míi cho th¬ ca. §Êy chÝnh lµ nÐt duyªn, t¹o søc hÊp dÉn k× l¹ cña nhµ th¬ céng s¶n lu«n ®øng trong hµng ngò cÇn lao vµ c¸ch m¹ng - Gãc ®é ng«n ng÷. Mét sè ®Ò tµi kho¸ luËn, luËn v¨n th¹c sÜ, luËn ¸n tiÕn sÜ ®· ®i s©u t×m hiÓu nh÷ng ®ãp gãp vÒ ng«n ng÷ cña nhµ th¬ Tè H÷u nh: + §éng tõ chØ hµnh ®éng trong th¬ Tè H÷u. + Kh¶o s¸t c¸ch sö dông tõ ®Þa ph¬ng trong th¬ Tè H÷u. + So s¸nh tu tõ trong th¬ Tè H÷u. Tuy nhiªn, h×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ Tè H÷u ®ang cßn lµ vÊn ®Ò cha ®îc nghiªn cøu, kh¶o s¸t cô thÓ vµ tháa ®¸ng. Do ®ã, chóng t«i chän lùa thµnh ®Ò tµi “H×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ Tè H÷u” ®Ó bíc ®Çu nghiªn cøu. IV. c¸I míi cña ®Ò Tµi 1. Sù thµnh c«ng cña Tè H÷u kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc kh¾c häa thµnh c«ng h×nh tîng vÞ l·nh tô c¸ch m¹ng vÜ ®¹i: Hå ChÝ Minh mµ cßn thµnh c«ng ë rÊt nhiÒu h×nh tîng tiªu biÓu nh: anh Gi¶i phãng qu©n, h×nh tîng Tæ quèc… Tuy nhiªn, viÖc kh¾c häa nh÷ng g¬ng mÆt mÆt phô n÷ tiªu biÓu nh mÑ Suèt, chÞ TrÇn ThÞ Lý, mÑ T¬m … ®· t¹o nªn bøc t îng ®µi vÒ h×nh tîng ngêi phô n÷ “ anh hïng-bÊt khuÊt-trung hËu- ®¶m ®ang ” cña ngêi phô n÷ ViÖt Nam nãi riªng trong kh¸ng chiÕn vµ cña giíi n÷ nãi chung. 2. TÊm lßng nh©n ®¹o cao c¶ cña ngêi céng s¶n ®· khiÕn cho th¬ «ng cã søc chøa lín: ¤ng kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc thÓ hiÖn trong th¬ «ng h×nh tîng ngêi phô n÷ ViÖt Nam mµ cßn bµy tá nh÷ng nçi lßng, nh÷ng g¬ng mÆt cña phô n÷ thÕ giíi. ChÝnh v× vËy, ®Ò tµi nµy ®· ®i s©u vµo viÖc khai th¸c kh¶o s¸t cô thÓ thµnh c¸c luËn ®iÓm, hÖ thèng vÒ c¸c tõ ng÷ chØ ngêi phô n÷. Tõ ®ã gãp phÇn t×m hiÓu thªm phong c¸ch lín cña nhµ th¬ Tè H÷u. V. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Nghiªn cøu ®Ò tµi nµy chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: - Ph¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i. Ph¬ng ph¸p miªu t¶. Ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp. ch¬ng 1 nh÷ng tiÒn ®Ò lý thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi 1.1 Th¬ vµ ®Æc trng cña ng«n ng÷ th¬ 1.1.1 §Þnh nghÜa vÒ th¬ Bµn vÒ th¬, Sãng Hång- ®¹i diÖn cña th¬ ca c¸ch m¹ng viÕt: “Th¬ lµ mét h×nh thøc nghÖ thuËt cao quÝ, tinh vi. Ngêi lµm th¬ ph¶i cã t×nh c¶m m·nh liÖt thÓ hiÖn sù nång ch¸y trong lßng. Nhng th¬ lµ t×nh c¶m vµ lý trÝ kÕt hîp l¹i mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn vµ cã nghÖ thuËt. T×nh c¶m vµ lÝ trÝ Êy ®îc diÔn ®¹t b»ng nh÷ng h×nh tîng ®Ñp ®Ï qua nh÷ng lêi th¬ trong s¸ng vang lªn nh¹c ®iÖu kh¸c thêng.” (Xem 3, tr 310) Cã nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ th¬ nhng chóng t«i chän ®Þnh cña nhãm t¸c gi¶ cuèn s¸ch “Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc ” (Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Kh¾c Phi) lµm chuÈn “th¬ lµ h×nh thøc s¸ng t¸c v¨n häc ph¶n ¸nh cuéc sèng, thÓ hiÖn nh÷ng t©m tr¹ng, nh÷ng xóc c¶m m¹nh mÏ b»ng ng«n ng÷ hµm sóc, giµu h×nh ¶nh vµ nhÊt lµ nhÞp ®iÖu” (Xem 3, tr 309) Th¬ lµ mét thÓ lo¹i thuéc vÒ s¸ng t¸c v¨n häc nghÖ thuËt, chÝnh v× vËy ng«n ng÷ th¬ tríc hÕt ph¶i lµ ng«n ng÷ v¨n häc, cã nghÜa lµ ng«n ng÷ mang tÝnh nghÖ thuËt ®îc dïng trong v¨n häc. ë ph¹m vi thÓ lo¹i ng«n ng÷ th¬ ®îc hiÓu lµ mét chïm ®Æc trng ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p nh»m biÓu trng ho¸, kh¸i qu¸t hãa hiÖn thùc kh¸ch quan theo mét c¸ch tæ chøc riªng cña th¬ ca. 1.1.2. §Æc trng cña th¬ a. VÒ ng÷ ©m §Æc ®iÓm næi bËt vÒ ph¬ng diÖn ng÷ ©m ®Ó ph©n biÖt th¬ víi v¨n xu«i lµ tÝnh nh¹c. Th¬ ph¶n ¸nh cuéc sèng qua nh÷ng rung ®éng cña c¶m xóc, t×nh c¶m, chiÒu s©u néi t©m, thÕ giíi t×nh c¶m cña nhµ th¬ kh«ng chØ biÓu hiÖn b»ng ý nghÜa cña tõ ng÷ mµ cßn trong c¶ ©m thanh, nhÞp ®iÖu, kÕt cÊu. V× vËy mµ nhiÒu ngêi ®· nhÊt trÝ trong viÖc xem tÝnh nh¹c lµ ®Æc thï c¬ b¶n cña ng«n ng÷ th¬ ca. Tõ ®ã cÇn chó ý nh÷ng ®èi tîng sau: Sù ®èi lËp vÒ “trÇm-bæng”; “khÐp-më” cña c¸c nguyªn ©m. Sù ®èi lËp vÒ “vang-t¾c” gi÷a hai d·y phô ©m mòi vµ phô ©m t¾c, v« thanh trong c¸c phô ©m cuèi. Sù ®èi lËp vÒ “caothÊp”, “b»ng- tr¾c” cña c¸c thanh ®iÖu. Bªn c¹nh nh÷ng ®èi lËp ®ã vÇn vµ nhÞp còng gãp phÇn quan träng trong viÖc t¹o tÝnh nh¹c cho ng«n ng÷ th¬ ca. b. VÒ ng÷ nghÜa Mçi tõ ng÷ khi ®i vµo th¬ ®Òu qua sù chän lùa kÜ cµng vµ ho¹t ®éng biÕn ho¸ ®a d¹ng, linh ho¹t. Kh¸c víi v¨n xu«i, khi ®i vµo th¬ do ¸p lùc cña cÊu tróc mµ ng÷ nghÜa cña ng«n tõ nhiÒu khi kh«ng dõng l¹i ë nghÜa ®en nghÜa gèc ban ®Çu mµ mang ý nghÜa míi tinh tÕ h¬n, s©u s¾c h¬n, ®a d¹ng h¬n vµ míi mÎ h¬n nhiÒu. §ã lµ nghÜa bãng hay cßn gäi lµ ý nghÜa biÓu trng cña ng«n ng÷ th¬ ca. §Æc trng ng÷ nghÜa nµy t¹o cho ng«n ng÷ th¬ mét søc cuèn hót k× l¹ ®èi víi ngêi ®äc, ngêi nghe bëi hä ®îc c¶m nhËn b»ng tÊt c¶ c¸c gi¸c quan, cïng víi t©m hån vµ trÝ tëng tëng phong phó. §iÒu ®ã t¹o cho ng«n ng÷ th¬ kh«ng chØ lµ ph¬ng tiÖn giao tiÕp mµ cßn ®ãng mét vai trß quan träng t¸c ®éng ®Õn nhËn thøc con ngêi mét c¸ch nghÖ thuËt. Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng t¹o ra nghÜa cña ng«n ng÷ th¬ ca c¸i biÓu hiÖn vµ c¸i ®îc biÓu hiÖn ®· x©m nhËp chuyÓn ho¸ vµo nhau t¹o ra kho¶ng kh«ng ng÷ nghÜa v« cïng cho ng«n ng÷ th¬ ca. c. VÒ ng÷ ph¸p CÊu tróc trong ng«n ng÷ th¬ thêng kh«ng tu©n theo qui t¾c b¾t buéc, chÆt chÏ nh c©u trong v¨n xu«i vµ trong ng÷ ph¸p th«ng dông. Nhµ th¬ cã thÓ sö dông c¸c kiÓu c©u “bÊt b×nh thêng” nh: ®¶o ng÷, c©u t¸ch biÖt, c©u v¾t dßng, c©u trïng ®iÖp… mµ kh«ng lµm ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh tiÕp nhËn ng÷ nghÜa cña v¨n b¶n. Tr¸i l¹i nh÷ng kÕt hîp tæ chøc ng«n ng÷ “ bÊt qui t¾c” ®ã l¹i ®em tíi nh÷ng gi¸ trÞ míi, ý nghÜa míi cho ng«n ng÷ th¬ ca. 1.2 Tè h÷u Vµi nÐt vÒ cuéc ®êi vµ th¬ ca 1.2.1 Tè H÷u, cuéc ®êi vµ sù nghiÖp s¸ng t¸c. Tè H÷u tªn thËt lµ NguyÔn Kim Thµnh, sinh ngµy 4/10/1920 t¹i lµng Phï Lai nay thuéc x· Qu¶ng Thä, huyÖn Qu¶ng §iÒn tØnh Thõa Thiªn HuÕ. Cha lµ mét nhµ Nho thÝch lµm th¬ vµ su tÇm ca dao, tôc ng÷. MÑ còng lµ con mét nhµ nho víi vèn v¨n häc d©n gian s©u s¾c vµ phong phó. ¤ng sím ®îc thõa hëng sù say mª th¬ phó tõ hai cô th©n sinh vµ ®îc d¹y lµm th¬ tõ rÊt nhá. N¨m 12 tuæi, Tè H÷u må c«i mÑ l¹i ph¶i xa nhµ vµo §µ N½ng häc tiÓu häc råi ra HuÕ häc trung häc. Cã lÏ hoµn c¶nh gia ®×nh céng víi quª h¬ng xø HuÕ méng m¬ næi tiÕng víi chÊt giäng dÞu ngät, víi nh÷ng ®iÖu Nam ai, Nam b×nh cïng nh÷ng c©u hß m¸i ®Èy chan chøa ®· t¹o nªn mét giäng ®iÖu th¬ rÊt riªng cña Tè H÷u: §ã lµ giäng t©m t×nh s©u l¾ng. Lín lªn trong th¬× ®iÓm ®Çy biÕn ®éng cña lÞch sö ®Êt níc, Tè H÷u ®· sím gi¸c ngé lý tëng céng s¶n vµ h¨ng h¸i tham gia ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. N¨m 1936 «ng gia nhËp ®oµn thanh niªn céng s¶n. N¨m 1938 Tè H÷u ®îc kÕt n¹p vµo §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam . Tõ ®ã, cuéc ®êi «ng g¾n bã m¸u thÞt víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam. ¤ng liªn tôc gi÷ nh÷ng c¬ng vÞ träng yÕu trong c¬ quan l·nh ®¹o cña §¶ng vµ Nhµ níc. «ng mÊt ngµy 9/12/2002 t¹i Hµ Néi, ®Ó l¹i niÒm tiÕc th¬ng v« h¹n cho c«ng chóng yªu th¬ vµ b¹n bÌ, ®ång chÝ. Sím ph¶i chÞu thiÖt thßi vµ mÊt m¸t tõ lóc nhá nªn Tè H÷u cã sù ®ång c¶m vµ lßng tr¾c Èn s©u s¾c tríc nh÷ng c¶nh ®êi Ðo le, ngang tr¸i trong x· héi cò. Còng chÝnh v× lÏ ®ã mµ Tè H÷u hßa m×nh víi cuéc sèng cña quÇn chóng lao khæ vµ t×m ®Õn c¸ch m¹ng khi cßn rÊt trÎ. Nhê cã lý tëng c¸ch m¹ng soi s¸ng, th¬ Tè H÷u ®· nãi lªn tiÕng nãi cña quÇn chóng c¸ch m¹ng, ®îc ®ãn nhËn nång nhiÖt vµ say mª. T¸c gi¶ TrÇn §×nh Sö ®· nhËn xÐt: “nÕu lÊy møc ®é phæ cËp, søc m¹nh chinh phôc tr¸i tim quÇn chóng nh©n d©n lµm thíc ®o tÇm vãc th¬, th× Tè H÷u cã thÓ s¸nh ngang víi bÊt cø nhµ th¬ lín nµo cã trong lÞch sö d©n téc vµ nh©n lo¹i” (Xem 15, tr 15) VÒ s¸ng t¸c, Tè H÷u ®Ó l¹i 7 tËp th¬ víi gÇn 300 bµi th¬, thu hót ®Õn h¬n 200 bµi viÕt vµ c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸c t¸c phÈm cña «ng. Tõ Êy (1946) lµ tËp th¬ ®Çu tay bao gåm c¸c s¸ng t¸c cña Tè H÷u trong 10 n¨m (1937-1946) ph¶n ¸nh mét thêi k× lÞch sö s«i ®éng cña phong trµo c¸ch m¹ng. TËp th¬ lµ niÒm vui b¾t gÆp lÝ tëng cña tuæi trÎ s½n sµng hiÕn d©ng, chÊp nhËn mäi thö th¸ch tï ®µy vµ ®Êu tranh cho lý tëng c¸ch m¹ng Êy, nhµ th¬ ®· c¶m th«ng vµ kh¬i dËy ë ngêi lao khæ lßng c¨m thï, ý chÝ ®Êu tranh gi¶i phãng vµ ®em l¹i cho hä niÒm tin vµo t¬ng lai (em bÐ må c«i, l·o ®Çy tí, chÞ vó em, c« g¸i giang hå, bµ m¸ HËu Giang…). Trong thêi gian bÞ tï ®µy, th¬ Tè H÷u lµ tiÕng h¸t chiÕn ®Êu, lµ nçi niÒm t©m sù vµ c¶ quyÕt t©m cña ý chÝ trªn con ®êng ®Êu tranh kh«ng chÞu khuÊt phôc tríc uy lùc vµ sù tµn b¹o cña kÎ thï. C¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, nhµ th¬ say sa ngîi ca th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng, nÒn ®éc lËp tù do cña ®Êt níc. TËp th¬ “ViÖt B¾c” (1954) lµ b¶n anh hïng ca cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ph¶n ¸nh nh÷ng chÆng ®êng gian lao anh hïng vµ trëng thµnh cña cuéc kh¸ng chiÕn cho ®Õn ngµy th¸ng lîi. ChiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ ®· trë thµnh mèc son lín ghi dÊu trong lÞch sö d©n téc vµ lµ ®ßn bÈy cho th¬ Tè H÷u cÊt c¸nh bay lªn. NiÒm tù hµo chiÕn th¾ng vµ niÒm vui hßa b×nh ®· ïa vµo hån th¬ Tè H÷u mang chÊt sö thi - tr÷ t×nh cña hµo khÝ thêi ®¹i. “Kh«ng ®ªm nµo vui b»ng ®ªm nay §ªm lÞch sö, §iÖn Biªn s¸ng rùc Trªn ®Êt níc, nh hu©n ch¬ng trªn ngùc D©n téc ta, d©n téc anh hïng!” ( Hoan h« chiÕn sÜ §iÖn Biªn) Nh÷ng n¨m ®Êt níc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c vµ ®Êu tranh gi¶i phãng miÒn Nam, th¬ Tè H÷u tiÕp tôc khai th¸c hai nguån c¶m høng lín: t×nh c¶m víi miÒn Nam, ý chÝ thèng nhÊt Tæ quèc vµ niÒm tin yªu cuéc sèng míi ®ang ®îc x©y dùng ë miÒn B¾c. Nh÷ng c¶m høng Êy ®îc béc lé trong tËp “Giã léng” (1961) b»ng nh÷ng “dßng th¬ t¬i xanh”, “ dßng th¬ löa ch¸y”. Tõ n¨m 1962-1977, c¸c t¸c phÈm cña Tè H÷u ®îc tËp hîp trong hai tËp “Ra trËn” (1972), “ M¸u vµ Hoa” ( 1977). §©y lµ nh÷ng lêi th¬ hµo hïng, lµ sù cæ vò, ngîi ca cuéc chiÕn ®Êu ë c¶ hai miÒn, kh¼ng ®Þnh ý nghÜa thêi ®¹i cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü trong lÞch sö chèng ngo¹i x©m, ®ång thêi nhµ th¬ thÓ hiÖn suy nghÜ, ph¸t hiÖn cña m×nh vÒ d©n téc, vÒ phÈm chÊt con ngêi ViÖt Nam. “Mét tiÕng ®ên” l¹i göi g¾m nhiÒu t©m sù cña t¸c gi¶ víi thêi cuéc khi ®Êt níc hoµn toµn ®éc lËp, thèng nhÊt. §ã lµ nh÷ng chiªm nghiÖm, nghÜ suy cña mét ®êi ngêi, hån th¬ l¾ng l¹i víi thêi gian vµ tuæi t¸c nhng trong sù s©u l¾ng ®ã vÉn dµo d¹t niÒm vui vµ lßng tin yªu vµo cuéc sèng: “ MÆc ai lßng d¹ ®æi thay ViÖt Nam vÉn tr¸i tim nµy nguyªn trinh” TËp th¬ cuèi cïng: “Ta víi Ta” lµ tËp hîp nh÷ng bµi th¬ s¸ng t¸c tõ n¨m 1993-2002. ë ®©y ta b¾t gÆp nhiÒu chiªm nghiÖm ®¸ng quÝ vÒ ®¹o lµm ngêi, nhËn thøc râ tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång ë mäi hoµn c¶nh, mäi thêi ®iÓm. TËp th¬ nh mét cuéc hµnh h¬ng trë vÒ víi qu¸ khø (VÒ quª, VÒ chiÕn khu xa) vµ lµm sèng dËy c¶ lÞch sö. §ång thêi, nã còng ®»m s©u nçi buån cña ngêi ®· bíc qua tuæi “ thÊt thËp cæ lai hy ” n¾m râ qui luËt cña t¹o hãa nghiÖt ng· nhng vÉn nÆng t×nh, nÆng lßng víi ®êi: “ Th¬ göi b¹n ®êi, tro bãn ®Êt Sèng lµ cho, vµ chÕt còng lµ cho” ( Bµi th¬ cuèi cïng) 1.2.2 Vai trß th¬ Tè H÷u trong nÒn th¬ ca c¸ch m¹ng Tè H÷u ®îc coi lµ mét ®¹i biÓu tiªu biÓu nhÊt cña th¬ ca c¸ch m¹ng ViÖt Nam hiÖn ®¹i. ¤ng lµ mét g¬ng mÆt s¸ng gi¸, lµ con chim ®Çu ®µn cña dßng th¬ c¸ch m¹ng. Th¬ Tè H÷u ®· thùc sù lµ nguån lùc vÒ tinh thÇn nu«i dìng cho thanh niªn trong thêi ®¹i míi vÒ lÏ sèng cao c¶. Th¬ «ng mang ®Ëm tÝnh d©n téc vµ quÇn chóng réng r·i, lµ tiÕng nãi t©m t×nh cña d©n téc, tiÕng h¸t cña thêi ®¹i. Qua nöa thÕ kØ lµm th¬ vµ lµm c¸ch m¹ng Tè H÷u ®· t¹o dùng cho th¬ m×nh mét diÖn m¹o riªng, mét hÖ thèng th¬ míi so víi th¬ cæ ®iÓn vµ th¬ míi l·ng m¹n. §ã lµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ trong ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn cña ngêi ViÖt Nam vµ h¬n thÕ n÷a ®· gãp phÇn cho th¬ c¸ch m¹ng mét tiÕng nãi míi, ®éc ®¸o vµ ngµy cµng ph¸t triÓn. Do ®ã, ta cã thÓ nãi r»ng Tè H÷u lµ nhµ th¬ thµnh c«ng nhÊt trong lèi th¬ tr÷ t×nh c¸ch m¹ng. Sø mÖnh lÞch sö cïng víi tè chÊt nhµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ ®· lµm nªn gi¸ trÞ vµ søc hÊp dÉn k× l¹ cña th¬ Tè H÷u. ¤ng lµ ngêi më ®Çu vµ dÉn d¾t nÒn th¬ ca c¸ch m¹ng ViÖt Nam. Th¬ «ng trë thµnh ngän ®uèc soi ®êng, thµnh kim chØ nam cho nh÷ng ngêi muèn sèng cã hoµi b·o vµ lý tëng. Mét thêi, th¬ Tè H÷u trë thµnh s¸ch gèi ®Çu giêng vµ lµm b¹n tri ©m cña thanh niªn yªu níc, muèn ®i theo c¸ch m¹ng. §éc gi¶ t×m ®Õn vµ g¾n bã víi th¬ «ng v× hä c¶m nhËn ®îc ngän löa lý tëng ngêi s¸ng, cïng mét tr¸i tim nh©n hËu yªu th¬ng v« bê-vèn lµ phÈm chÊt quÝ cña nh÷ng tµi n¨ng lín. §iÒu nµy lµm cho Tè H÷u vµ th¬ cña «ng ¸nh lªn mét vÎ ®Ñp riªng biÖt so víi c¸c nhµ th¬ kh¸c. Th¬ trong quan niÖm cña Tè H÷u thùc sù trë thµnh mét vò khÝ ®¾c lùc, ®iÒu nµy ®· ®îc ®Þnh híng vµ chi phèi trän vÑn c¶ ®êi th¬, víi Tè H÷u th¬ tríc hÕt lµ “tiÕng nãi ®ång ý, ®ång t×nh, tiÕng nãi ®ång chÝ ” gi÷a cuéc ®êi. Mét bµi th¬ hay lµ “lµm cho ngêi ta kh«ng cßn thÊy c©u th¬, chØ cßn c¶m thÊy t×nh ngêi, quªn r»ng ®ã lµ tiÕng nãi cña ai, ngêi ta thÊy nã nh tiÕng ca tõ trong lßng m×nh, nh lµ cña m×nh vËy, th¬ lµ tiÕng nãi tri ©m”. ¤ng còng quan niÖm r»ng th¬ hay n»m ngay ë sù gi¶n dÞ méc m¹c cña ®êi sèng c«ng chóng. Do vËy, th¬ «ng lµ ng«n ng÷ cña ®êi kh«ng mµu mÌ, cÇu k×, kiÓu c¸ch. Nã ®i th¼ng vµo t©m hån cña quÇn chóng vµ cã søc l¾ng ®äng s©u xa. §iÒu ®ã ®· t¹o nªn mèi giao lu, søc c¶m hãa, ®ång hãa réng r·i gãp phÇn ®a th¬ Tè H÷u trë thµnh nÒn t¶ng v÷ng ch¾c trong nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng th¬ «ng gi÷ mét vai trß hÕt søc quan träng trong lÞch sö v¨n häc d©n téc vµ trêng tån qua sù g¹n läc cña líp bôi thêi gian. 1.3. VÒ H×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ ca nãi chung 1.3.1 Kh¸i niÖm h×nh tîng Theo ®Þnh nghÜa cña nhãm t¸c gi¶ biªn so¹n cuèn “Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc” th× h×nh tîng “lµ s¶n phÈm cña ph¬ng thøc chiÕm lÜnh, thÓ hiÖn vµ t¸i t¹o hiÔn thùc theo qui luËt cña tëng tîng, h cÊu nghÖ thuËt”. (xem 3, tr 146 ). Kh¸c víi nh÷ng nhµ khoa häc kh¸c, nghÖ sÜ v¨n ch¬ng kh«ng diÔn ®¹t trùc tiÕp ý nghÜ vµ t×nh c¶m b»ng kh¸i niÖm trõu tîng, b»ng ®Þnh lý, c«ng thøc mµ b»ng h×nh tîng, nghÜa lµ b»ng c¸ch lµm sèng l¹i mét c¸ch cô thÓ vµ gîi c¶m nh÷ng sù viÖc nh÷ng hiÖn tîng ®¸ng lµm ta suy nghÜ vÒ tÝnh c¸ch vµ sè phËn vÒ t×nh ®êi, t×nh ngêi qua mét chÊt liÖu cô thÓ ®ã lµ ng«n tõ. Tãm l¹i, “h×nh tîng nghÖ thuËt lµ mét kh¸ch thÓ tinh thÇn, mäi ph¬ng tiÖn biÓu hiÖn chØ cã ý nghÜa khi nµo lµm sèng l¹i c¸c kh¸ch thÓ ®ã vµ ngêi ®äc t¸c phÈm, chØ khi nµo th©m nhËp ®îc vµo thÕ giíi tinh thÇn ®ã míi cã thÓ n¶y sinh ®îc sù thëng thøc, ®ång c¶m” . (Xem 12, tr 140). 1.3.2 H×nh tîng ngêi phô n÷ tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i T duy h×nh tîng lµ ®Æc trng cña t duy nghÖ thuËt. T duy h×nh tîng lµ ®ßi hái sù kh¸i qu¸t nhng sù kh¸i qu¸t Êy kh«ng lµm mÊt ®i c¸i cô thÓ trùc quan sinh ®éng. §ã lµ mét qu¸ tr×nh ®iÓn h×nh hãa kh¸ch quan theo quan niÖm chñ quan cña t¸c gi¶. Nh vËy, h×nh tîng võa lµ c«ng cô t duy cña nhµ th¬ ®ång thêi lµ môc ®Ých s¸ng t¹o cña th¬. H×nh tîng ngêi phô n÷ ban ®Çu g¾n liÒn víi v¨n häc d©n gian: XuÊt hiÖn nhiÒu trong ca dao, truyÖn cæ. Tuy nhiªn, ngêi phô n÷ xa ph¶i sèng theo khu«n phÐp, lÔ gi¸o vµ phô thuéc vµo chång con. Hä chØ nh lµ vËt trang søc hoÆc n« béc trong gia ®×nh, bÞ ®Ì nÐn bëi nhiÒu thÕ lùc vµ kh«ng ®îc coi träng. “NhÊt nam viÕt h÷u, thËp n÷ viÕt v« ”, quanh quÈn bÕp nóc, gia ®×nh. ë n«ng th«n th× ngêi phô n÷ c¶ ®êi kh«ng bíc ch©n khái lòy tre lµng. Ngêi phô n÷ xa sèng nh nh÷ng c¸i bãng, ©m thÇm vµ nhÉn nhôc. ChÝnh v× lÏ ®ã mµ hä göi g¾m nçi niÒm t©m sù, than th©n tr¸ch phËn vµo ca dao, vµo th©n cß, th©n v¹c. “§µn bµ nh h¹t ma sa H¹t vµo ®µi c¸c h¹t ra ruéng bïn” “Th©n em nh d¶i lôa ®µo PhÊt ph¬ gi÷a chî biÕt vµo tay ai?” Næi lªn lµ h×nh tîng “con cß” trong ca dao lµ mét h×nh tîng nh©n hãa nh÷ng cuéc ®êi hiÒn lµnh chÞu khã, giµu tÝnh nh©n ¸i, rÊt gÇn gòi víi t©m hån ViÖt Nam ®Æc biÖt lµ víi ngêi phô n÷ lao ®éng. Víi vÎ ®Ñp dÞu dµng duyªn d¸ng: “Con cß bay l¶ bay la” Sù cÇn cï ch¨m chØ mét n¾ng hai s¬ng: “Trêi ma con èc n»m co Con t«m ®¸nh ®¸o con cß kiÕm ¨n.” Hay sè kiÕp lËn ®Ën, gÆp nhiÒu bÊt h¹nh: “Con cß mµ ®i ¨n ®ªm §Ëu ph¶i cµnh mÒm lén cæ xuèng ao.” Nãi con cß còng lµ nãi ®Õn ngêi phô n÷ giµu ®øc hi sinh: “ Cã x¸o th× x¸o níc trong, §õng x¸o níc ®ôc ®au lßng cß con.” “… MiÕng n¹c th× ®Ó phÇn chång MiÕng x¬ng phÇn mÑ miÕng lßng phÇn con Con ¬i th©n mÑ hÐo mßn NgËm hên nuèt tñi cho con nªn ngêi.” Gîi h×nh ¶nh giµu nghÜa thñy chung, ph¶n ®èi chiÕn tranh phi nghÜa: “Con cß lÆn léi bê s«ng G¸nh g¹o ®a chång níc m¾t nØ non Nµng vÒ nu«i c¸i cïng con §Ó anh ®i trÈy níc non Cao B»ng” §Õn v¨n häc trung ®¹i, h×nh tîng ngêi phô n÷ ®îc khai th¸c theo chiÒu s©u. C¸c t¸c phÈm tiªu biÓu cña giai ®o¹n nµy ®Òu tËp trung vµo vÊn ®Ò con ngêi, nhËn thøc con ngêi, ®Ò cao con ngêi, ®Êu tranh víi mäi thÕ lùc ®en tèi, ph¶n ®éng cña x· héi phong kiÕn ®Ó kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ ch©n chÝnh cña con ngêi. NguyÔn Du, §Æng TrÇn C«n- §oµn ThÞ §iÓm, Hå Xu©n H¬ng, NguyÔn Gia ThiÒu, Ph¹m Th¸i, Cao B¸ Qu¸t… b»ng tµi n¨ng cña m×nh ®· trë thµnh “nh÷ng ngêi s¶n sinh ra chñ nghÜa nh©n v¨n” (M.Gorki). T¸c gi¶ “Chinh phô ng©m” ®· ®øng vÒ phÝa ngêi chinh phô tè c¸o chiÕn tranh phong kiÕn phi nghÜa lµm tan vì t×nh yªu, h¹nh phóc vµ tuæi trÎ cña hä. B»ng tµi n¨ng nghÖ thuËt tr¸c tuyÖt, t¸c gi¶ ®· ®i vµo chiÒu s©u th¨m th¼m cña t©m hån ngêi chinh phô, t¹o nªn mét bøc tranh tuyÖt vêi vÒ vÎ ®Ñp t©m hån cña ngêi phô n÷ ViÖt Nam mµ chóng ta ®· gÆp trong ca dao, d©n ca, c¸c truyÖn n«m b×nh d©n. Qua sù gia c«ng gät giòa cña v¨n ch¬ng b¸c häc, ngêi ®äc c¶m th¸n tríc vÎ ®Ñp v« ngÇn vÒ t×nh c¶m, sù thuÇn khiÕt cao quÝ vÒ ®øc h¹nh, sù mÉn tuÖ vµ kh¶ ¸i vÒ t©m hån cña ngêi chinh phô. Nµng trë thµnh mét ®¹i diÖn tiªu biÓu cho ngêi phô n÷ ViÖt Nam thÕ kû XVIII. ThÕ nhng, tríc cuéc chiÕn tranh phong kiÕn tµn b¹o, th©n phËn bÐ nhá cña nµng cã kh¸c g× c¸nh diÒu bÞ tung b¹t trong b·o t¸p cuång phong. Ngêi chinh phô chØ cßn biÕt nhí mong, chê ®îi, kh¸t khao trong mßn mái, tuyÖt väng trong nçi lo sî cho chång vµ cho m×nh. VËy mµ chiÕn tranh vµ t×nh yªu tan vì vÉn lµ mét thùc tÕ kh«ng thÓ thay ®æi. Dï vËy, tríc sau nµng vÉn kh¼ng ®Þnh triÕt lý h¹nh phóc: “§µnh mu«n kiÕp ch÷ t×nh ®· vËy, theo kiÕp nµy h¬n thÊy kiÕp sau”. Bëi lÏ: “Êy loµi vËt t×nh duyªn cßn thÕ, sao kiÕp ngêi nì ®Ó ®Êy ®©y”. Khóc ng©m ®· thùc sù gieo vµo lßng ngêi ®äc mét nçi ch¸n ghÐt, o¸n giËn ®èi víi nh÷ng cuéc chiÕn tranh phi nghÜa, v« nh©n ®¹o, ph¶n nh©n v¨n. ChÝnh v× thÕ, t¸c phÈm m·i m·i hÊp dÉn ®èi víi nh÷ng ai yªu chuéng hßa b×nh vµ tr©n träng mäi vÎ ®Ñp cña con ngêi. Sù xuÊt hiÖn cña “TruyÖn KiÒu” ®· thóc ®Èy bíc ph¸t triÓn cña lý tëng nh©n v¨n, cña tinh thÇn nh©n v¨n trong nÒn v¨n häc d©n téc lªn mét ®Ønh cao mµ giê ®©y cha mét t¸c phÈm nµo vît qua. Nh©n vËt Thóy KiÒu vèn b¾t nguån tõ v¨n häc Trung Quèc nhng qua sù t¸i sinh cña thiªn tµi NguyÔn Du, nµng ®· trë thµnh mét h×nh tîng phô n÷ tiªu biÓu mang t©m hån vµ tÝnh c¸ch d©n téc ViÖt. “TruyÖn KiÒu” ®îc lu truyÒn réng r·i vµ næi tiÕng tíi møc nã trë thµnh mãn ¨n tinh thÇn kh«ng thÓ thiÕu cña ngêi ViÖt Nam: ngêi ta tËp KiÒu, lÈy KiÒu, bãi KiÒu. Cã thÓ thÊy toµn t¸c phÈm vÜ ®¹i nµy lµ mét bøc tranh réng línvÒ cuéc sèng thêi ®¹i nhµ th¬ ®ang sèng, trong ®ã NguyÔn Du muèn lµm næi bËt sù ®èi lËp gay g¾t gi÷a quyÒn sèng cña con ngêi nhÊt lµ cña phô n÷, víi sù ¸p bøc cña chÕ ®é phong kiÕn suy tµn. Thóy KiÒu lµ nh©n vËt kÕt tinh nh÷ng khao kh¸t t×nh c¶m cña ngêi phô n÷ thêi tríc, nh÷ng íc m¬ v¬n tíi nh÷ng c¸i g× lµ ®¸ng sèng, lµ tèt ®Ñp ë ®êi. Bao nhiªu phÈm chÊt tèt ®Ñp NguyÔn Du trao cho Thóy KiÒu, kh«ng ph¶i ®Ó trang søc, mµ lµ ®Ó kh¼ng ®Þnh c¸i ®Æc trng trong tÝnh c¸ch cña nµng. Bªn c¹nh tµi s¾c tuyÖt ®Ønh, Thóy KiÒu cßn lµ ngêi phô n÷ lu«n lu«n tù ý thøc ®Ó nhËn thøc ®óng ®¾n mäi quan hÖ x· héi, ®ång thêi kh«ng ngõng v¬n lªn ®Ønh cao cña gi¸ trÞ lµm ngêi. íc m¬ lín nhÊt cña KiÒu lµ ®îc hëng h¹nh phóc løa ®«i, gi÷ trän lêi thÒ víi Kim Träng. VËy mµ íc m¬ ®ã ®· bÞ tan thµnh m©y khãi. Nµng ph¶i sèng kiÕp ®o¹n trêng mêi l¨m n¨m lu l¹c: “Thanh l©u hai lît thanh y hai lÇn”. Mäi vïng vÉy cña KiÒu nh»m t¹o cho m×nh mét cuéc sèng hoÆc cã ý nghÜa hoÆc rÊt tÇm thêng ®Òu thÊt b¹i. KiÒu kh«ng cßn lèi tho¸t nµo kh¸c ngoµi c¸i chÕt. X· héi phong kiÕn nghiÖt ng· ®· kh«ng giµnh cho KiÒu mét chç ®øng, ®· kh«ng dung n¹p ®îc KiÒu. §ã lµ nguån gèc tÊm bi kÞch cña ®êi KiÒu. B»ng “con m¾t tr«ng thÊu c¶ s¸u câi, tÊm lßng nghÜ suèt c¶ ngh×n ®êi” (Méng Liªn §êng Chñ Nh©n), NguyÔn Du ®· göi g¾m tÊt c¶ t©m sù, t tëng thÈm mü, ®¹o ®øc cña m×nh tËp trung vµo viÖc x©y dùng h×nh tîng nh©n vËt Thóy KiÒu víi chÊt hiÖn thùc ngån ngén cña cuéc sèng. §· cã sù va ®Ëp m¹nh gi÷a quyÒn sèng cña ngêi phô n÷ vµ khu«n phÐp lÔ gi¸o th¸nh hiÒn. ý nghÜa cña h×nh tîng Thóy KiÒu do ®ã cã mét søc kh¸i qu¸t lín lao, dï cßn cã nh÷ng m©u thuÉn gi÷a t tëng chñ quan cña t¸c gi¶ vµ ý nghÜa kh¸ch quan cña t¸c phÈm dÉn ®Õn nh÷ng h¹n chÕ kh¸ch quan khã tr¸nh khái, “TruyÖn KiÒu” vÉn lµ mét t¸c phÈm mang tÝnh nh©n v¨n s©u s¾c. ChÝnh h×nh tîng Thóy KiÒu víi lý tëng nh©n v¨n mµ NguyÔn Du theo ®uæi, chø kh«ng ph¶i lý tëng ®¹o ®øc ®· gi¸ng mét ®ßn m¹nh mÏ vµ quyÕt liÖt vµo chÕ ®é phong kiÕn ph¶n ®éng, gãp phÇn quan träng vµo viÖc gi¶i phãng con ngêi vµ tiÕn bé x· héi. V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ nöa thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XIX sÏ thiÕu ®i c¸i chÊt t¬i t¾n, trÎ trung rÊt ®êi vµ rÊt ngêi nÕu kh«ng cã ®îc n÷ sÜ Hå Xu©n H¬ng. Bµ lµ mét hiÖn tîng kÓ vÒ ®éc ®¸o th× ®øng vµo bËc nhÊt mµ l¹i hai lÇn ®éc ®¸o v× ®ã lµ mét phô n÷ sèng díi chÕ ®é phong kiÕn xa. Cã thÓ thÊy r»ng sau NguyÔn Du, bµ lµ nhµ th¬ ®îc nh¾c tíi nhiÒu lÇn vµ còng g©y ra nhiÒu tranh luËn nhÊt. Tõ cuéc ®êi bÊt h¹nh l¹i ph¶i sèng vµo thêi kú suy tµn cña chÕ ®é phong kiÕn thèi n¸t, bµ trë thµnh n¹n nh©n cña chÕ ®é ®ã, cho nªn th¬ Hå Xu©n H¬ng tríc hÕt lµ tiÕng nãi t×nh c¶m cña ngêi b×nh thêng, ngêi phô n÷ bÊt h¹nh trong cuéc sèng. Trong th¬ Hå Xu©n H¬ng, h×nh tîng ngêi phô n÷ chÝnh lµ h×nh tîng c¶m xóc, h×nh tîng t©m tr¹ng cña b¶n th©n nhµ th¬ vµ nh÷ng ngêi cïng giíi víi nhiÒu cung bËc, s¾c th¸i kh¸c nhau: cã than thë, chua xãt, cã phÉn né c¨m hên, cã ®é lîng khoan dung, cã yªu th¬ng ®»m th¾m, cã ch©m biÕm s©u cay…. Vµ dï thÕ nµo ®i n÷a, tiÕng th¬ Hå Xu©n H ¬ng vÉn thÓ hiÖn mét phong c¸ch riªng ®éc nhÊt v« nhÞ. §øng vÒ quyÒn lîi cña giíi n÷ nhµ th¬ còng nªu lªn mét nÐt ®iÓn h×nh cña chÕ ®é h«n nh©n phong kiÕn ®Çy bÊt c«ng: “Trai n¨m thª b¶y thiÕp, g¸i chÝnh chuyªn chØ cã mét chång”. Bµ kÞch liÖt ph¶n ®èi vµ ph¶n kh¸ng b»ng th¬. B¶n th©n lµ mét ngêi phô n÷ h¬n ai hÕt Xu©n H¬ng kh«ng chØ chia sÎ, c¶m th«ng, bªnh vùc ph¶n kh¸ng tè c¸o mµ cßn hÕt søc ®Ò cao ca ngîi nÐt ®Ñp thÓ h×nh cña ngêi phô n÷, (“ThiÕu n÷ ngñ ngµy”, “B¸nh tr«i níc”). §Æc biÖt lµ tÊm lßng t×nh c¶m bªn trong: “R¾n n¸t mÆc dÇu tay kÎ nÆn, mµ em vÉn gi÷ tÊm lßng son”. Hå Xu©n H¬ng xøng ®¸ng víi danh hiÖu “Bµ chóa th¬ N«m” bëi kh«ng chØ ë s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®Æc s¾c mµ dÊu Ên c¸ nh©n cña mét ngêi phô n÷ còng nhËn thÊy rÊt râ trong c¸c t¸c phÈm cña bµ. H×nh tîng ngêi phô n÷ víi nh÷ng ®Æc tÝnh quý b¸u mang tÝnh truyÒn thèng cßn hiÖn diÖn trong th¬ TrÇn TÕ X¬ng vµo giai ®o¹n cuèi cña v¨n häc trung ®¹i: “Quanh n¨m bu«n b¸n ë mom s«ng Nu«i ®ñ n¨m con víi mét chång LÆn léi th©n cß khi qu·ng v¾ng Eo sÌo mÆt níc buæi ®ß ®«ng Mét duyªn hai nî ©u ®µnh phËn N¨m n¾ng mêi ma d¸m qu¶n c«ng.” (Th¬ng vî - Tó X¬ng) Sau nµy, khi ch÷ quèc ng÷ ra ®êi, v¨n häc viÕt ph¸t triÓn víi nhiÒu trµo lu míi. Ngän giã cña ph¬ng T©y ®· lµm thay ®æi diÖn m¹o cña v¨n ch¬ng ViÖt Nam. Hµng lo¹t c©y bót trÎ ra ®êi cïng víi sù thèng lÜnh v¨n ®µn cña phong trµo th¬ míi. Bªn c¹nh ®ã th¬ ca c¸ch m¹ng còng ph¸t triÓn nh mét m¹ch ngÇm trong trÎo ®Çy l«i cuèn. Dï ë thêi ®¹i nµo ®i n÷a, ngêi phô n÷ vÉn lµ ®Ò tµi mu«n thuë cho th¬ ca ®Æc biÖt trong nÒn th¬ ca c¸ch m¹ng, Tè H÷u ®îc xem lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ c¸ch m¹ng tiªu biÓu viÕt vÒ ngêi phô n÷. Næi bËt nhÊt vÉn lµ h×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ Tè H÷u víi vÎ ®Ñp truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i ®an xen hµi hßa. B»ng h×nh tîng ng«n tõ, Tè H÷u ®· t¹c ®îc nh÷ng bøc ch©n dung tiªu biÓu vÒ ngêi phô n÷: mÑ T¬m, mÑ Suèt, ngêi con g¸i ViÖt Nam - TrÇn ThÞ Lý, c« n÷ d©n qu©n Cu-Ba canh biÓn… ViÖc sö dông h×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ nãi chung, ®ãng mét vai trß quan träng: - Gãp phÇn lµm cho tiÕng nãi trong th¬ trë nªn toµn diÖn vµ gÇn gòi khi kh¸m ph¸ ®êi sèng tinh thÇn cña giíi n÷ tõ nhiÒu nghÒ nghiÖp vµ ®Þa vÞ x· héi. - T¹o sù phong phó vµ ®a d¹ng cña h×nh tîng ngêi phô n÷ b»ng sù kh¾c häa dÊu Ên riªng cña vïng miÒn, ®Êt níc lªn tõng ®èi tîng mét c¸ch ®iÓn h×nh vµ sinh ®éng. - ThÓ hiÖn dông ý nghÖ thuËt cña ngêi viÕt vµ chÝnh ®iÒu nµy ®· ®ãng gãp cho nÒn v¨n häc ViÖt Nam nh÷ng gi¸ trÞ nghÖ thuËt ®éc ®¸o. Tõ h×nh ¶nh ngêi phô n÷ trªn mäi miÒn ®Êt níc ®Õn g¬ng mÆt cña phô n÷ thÕ giíi xuÊt hiÖn qua th¬ Tè H÷u ®· t¹o sù rµng buéc, gÇn gòi gi÷a ngêi víi ngêi, kÐo mäi ngêi xÝch l¹i gÇn nhau. TiÓu kÕt ch¬ng 1 Trªn ®©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ nhµ th¬ Tè H÷u vµ mét sè giíi thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt c¬ së cho viÖc ®i vµo kh¶o s¸t h×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ Tè H÷u (ch¬ng 2) vµ mét sè biÖn ph¸p nghÖ thuËt ®Æc s¾c trong th¬ «ng khi viÕt vÒ ngêi phô n÷ (ch¬ng 3). Ch¬ng 2 H×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ Tè H÷u 2.1 C¸c líp tõ ng÷ chØ ngêi phô n÷ 2.1.1 Thèng kª, ®Þnh lîng Thø tù 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Tõ ng÷ chØ ngêi phô n÷ Bµ BÇm Bµ bñ Bµ cô Bµ mÑ Bµ tiªn Bµ Trng Bµ TriÖu ChÞ ChÞ C¶ ChÞ em ChÞ Hai Con g¸i C« C« bÐ C« ®Çu C« g¸i C« em g¸i C« gi¸o C« tiªn n÷ D× §u-xi-a Em Em ¶ Em g¸i G¸i M¸ M¸ giµ Me MÑ MÐ Mô MÑ giµ MÑ Suèt MÑ T¬m M¹nh Kh¬ng Nµng Nµng tiªn Nµng xu©n N÷ d©n qu©n KiÒu HØ Nhi Hång GÊm HÜm TÇn sè 9 23 6 1 5 1 1 1 61 1 6 1 5 10 1 1 11 2 1 1 1 1 158 1 2 3 3 1 1 93 5 1 6 1 3 2 14 1 1 1 1 1 2 1 TØ lÖ % 1,85 4,74 1,23 0,21 1,03 0,21 0,21 0,21 12,57 0,21 1,23 0,21 1,03 2,06 0,21 0,21 2,26 0,41 0,21 0,21 0,21 0,21 32,57 0,21 0,41 0,62 0,62 0,21 0,21 19,17 1,03 0,21 1,23 0,21 0,62 0,41 2,88 0,21 0,21 0,21 0,21 0,21 0,41 0,21 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 NhiÒu Ngêi con g¸i Ngêi ®Ñp Ngêi em Ngêi mÑ Ngêi vî O Qu¶ phô Th©n em Th©n g¸i ThiÕu n÷ 1 8 1 1 12 3 2 1 1 2 1 0,21 1,65 0,21 0,21 2,47 0,62 0,41 0,21 0,21 0,41 0,21 NhËn xÐt: Qua thèng kª tuyÓn tËp “Tè H÷u th¬” Nxb Gi¸o dôc Hµ Néi 2003, chóng t«i cã ®îc 55 tõ chØ ngêi phô n÷, víi tÇn sè xuÊt hiÖn 485 lÇn, ®a sè thuéc tõ lo¹i danh tõ. 2.1.2. C¸c tiÓu nhãm tõ chØ ngêi 2.1.2.1. Nhãm danh tõ chØ ®èi tîng nh©n vËt n÷ Qua kh¶o s¸t cã thÓ ph©n líp tõ chØ ®èi tîng nh©n vËt n÷ thµnh 3 nhãm ë ®é tuæi kh¸c nhau: Ngêi mÑ giµ, ngêi phô n÷ trung niªn vµ thanh niªn. a. Tríc hÕt lµ c¸c tõ chØ ngêi mÑ giµ Tè H÷u ®· sö dông 6 danh tõ sau ®Ó kh¾c häa nh©n vËt: MÑ, BÇm, Bñ, M¸, Mô , MÐ. §©y lµ nh÷ng ngêi mÑ ®· tõng sinh ra nh÷ng ®øa con cho c¸ch m¹ng hoÆc lµ nh÷ng ngêi mÑ ®· nu«i dìng, chë che c¸ch m¹ng, cèng hiÕn cho c¸ch m¹ng. VÝ dô: “ MÑ ¬i , ®êi mÑ buån lo m·i Th¾t ruét mßn gan, hÐo c¶ tim!” ( Quª mÑ - Tr. 281) “ Bµ bñ kh«ng ngñ, bµ n»m Cµng lo cµng nghÜ, cµng c¨m cµng thï Ngoµi phªn giã nói ï ï Ma ®ªm ma tù chiÕn khu ma vÒ…” ( Bµ Bñ - tr. 227) “ M¸ giµ trong tóp lÒu tranh Ngåi bªn bÕp löa ®un cµnh cñi kh« Mét m×nh m¸ mét nåi to C¬m võa chÝn tíi, vïi tro m¸ cêi…” ( Bµ m¸ HËu Giang - tr. 140) “ Coi chõng sãng lín giã to Mµn xanh ®©y mô ®¾p cho kÝn m×nh” ( MÑ Suèt - tr. 422) “ Con mÐ cã ba Trai hai g¸i mét G¸i g¶ chång xa Trai cßn ®øa rèt ( Bµ mÑ ViÖt B¾c - tr. 217) “ Con ®i ®¸nh giÆc mêi n¨m Cha b»ng khã nhäc ®êi bÇm s¸u m¬i” ( BÇm ¬i - tr. 229) “ Gan chi gan røa, mÑ nê? MÑ r»ng: cøu níc, m×nh chê chi ai? Ch¼ng b»ng con g¸i con trai. S¸u m¬i cßn mét chót tµi ®ß ®a” ( MÑ Suèt - tr.421) Kh«ng chØ nh¾c tíi nh÷ng ngêi mÑ giµ trong níc, th¬ Tè H÷u cßn nãi tíi nh÷ng bµ cô trªn thÕ giíi. vÝ dô: “ Nh÷ng bµ cô tëng kh«ng hÒ biÕt sî” ( 14 th¸ng 7 - tr. 108) b. C¸c tõ chØ ngêi phô n÷ trung niªn Sau líp ngêi mÑ giµ lµ nh÷ng phô n÷ trung niªn. Hä lµ nh÷ng ngêi vî (Vî phu, vî thî) hay c« gi¸o hiÒn ®· cã bèn mÆt con. Hä lµ ngêi vî hoÆc nh÷ng qu¶ phô thêi ¢u chiÕn…v.v. VÝ dô: “MÑ chóng nã cßn lang thang bíc mái Ngoµi ®êng xa phè s¸ng b¸n chÌ rao” ( §êi thî - tr. 155) “ Th¬ng chång, em ph¶i thay chång Thay chång ®i ®¾p ®ª c«ng suèt ngµy” ( TiÕng h¸t trªn ®ª - tr. 167) Lµ qu¶ phô: “ BiÕt bao nhiªu qu¶ phô Nh¨n tr¸n nh×n va-g«ng” ( §«ng Kinh nhuém m¸u - tr. 49) Hay c« gi¸o: “ ChÞ lµ c« gi¸o hiÒn t¬i Bµn tay ch¨m chót nh ngêi mÑ yªu” ( ChÞ lµ ngêi mÑ - tr. 294) c. C¸c tõ chØ ngêi thanh niªn §Æc biÖt h¬n c¶ trong th¬ Tè H÷u ®ã lµ sù u ¸i cña t¸c gi¶ khi viÕt vÒ nh÷ng n÷ thanh niªn ®· hy sinh x¬ng m¸u, cèng hiÕn tuèi thanh xu©n cho c¸ch m¹ng. §ã lµ chÞ Lý- ngêi con g¸i ViÖt Nam tõ câi chÕt trë vÒ chãi läi hay nh÷ng c« d©n qu©n, du kÝch, nh÷ng c« thanh niªn xung phong kh«ng râ tuæi tªn, h×nh d¸ng…v.v. Nh÷ng “ bãng hång” ©m thÇm vµ gan gãc ®· “ch¾c tay sóng”, “v÷ng tay cµy” gãp phÇn lµm nªn lÞch sö hµo hïng cña ®Êt níc: VÝ dô: “ Em lµ ai? C« g¸i hay nµng tiªn” ( Ngêi con g¸i ViÖt Nam - tr.322) “ Ngêi con g¸i ®i nhanh trªn ®ª nhá” ( Gi÷a ngµy xu©n - tr.379) “ Chµo em! c« d©n qu©n vai sóng tay cµy Ch©n léi bïn, m¬ h¹ m¸y bay!” ( Chµo Xu©n 67- tr. 436) “ «i nh÷ng nµng xu©n rÊt dÞu dµng H¸t c©u quan hä chuyÕn ®ß ngang NhÑ nhµng tay cÊy bªn s«ng Êy Sóng kho¸c trªn lng, ch¼ng ngì ngµng” ( Xu©n sím - tr. 430) “Lng ®Ìo Mô Gi¹ Ai biÕt tªn em? ChØ biÕt c« g¸i nhá anh hïng … §©u ph¶i hi sinh. Em vinh dù v« cïng!” ( Mét khóc ca - tr. 562) “ Tèi kh«ng râ mÆt ngêi em Êy ChØ thÊy trong ®ªm mét bãng hång…” ( Nh÷ng ngän ®Ìn - tr. 411) 2.1.2.2. C¸c tõ chØ nghÒ nghiÖp nh©n vËt n÷ Ngoµi c¸c tõ chØ tªn c¸c tõ chØ nghÒ nghiÖp cña c¸c ®èi tîng nµy còng rÊt phong phó ®a d¹ng. §iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn qua b¶ng thèng kª sau ®©y: 1. §i ë ( vó em, mô ë) 2. G¸i giang hå ( trªn s«ng H¬ng) 3. B¸n chÌ rao ( vî thî) 4. B¸n rau ( vî thî, mÑ T¬m) 5. §¾p ®ª ( vî phu) 6. C« ®Çu, ca kü 7. Ph¸ ®êng ( chÞ con män B¾c Giang) 8. ChÞ hµng quµ 9. N«ng d©n 10.C« gi¸o ( chÞ DiÖu) 11.Ngêi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng ( chÞ TrÇn ThÞ Lý, chÞ miÒn Nam) 12.N÷ d©n qu©n ( Cu-Ba, Hßn Gai) 13.QuÐt tuyÕt ( chÞ ngêi Ba Lan) 14.Lao c«ng 15.C«ng nh©n ( trong lß than, xëng thî, giµn t¬, thñy ®iÖn…) 16.L¸i ®ß ( mÑ Suèt) 17.H¸i m¨ng, h¸i cñ ( nh÷ng em g¸i trªn chiÕn khu) 18.D©n c«ng ( t¶i ®¹n, lµm ®ßng..) 19.B¸n mÝt th¬m ( mÑ lµng Yªn) 20.Giao liªn ( c« g¸i s«ng My) 21.Thanh niªn xung phong ( c« g¸i ®Ìo Mô Gi¹) 22.Du kÝch 23.ChÞ hµng hoa ( lµng Ngäc Hµ - Hµ Néi) 24.Phi c«ng ( chÞ §u-xi-a) 25.BÝ th nhµ m¸y dÖt Thµnh C«ng 26.C« b¸n hµng ( thêi b×nh) Víi tæng sè 26 nghÒ trªn, nhµ th¬ ®· béc lé mét c¸i nh×n toµn diÖn vµ kh¸ bao qu¸t vÒ ngêi phô n÷ ë mäi gãc ®é cña ®êi sèng thêng nhËt dï lµ kÎ ë díi ®¸y x· héi hay l·nh ®¹o x· héi th× «ng ®Òu cã c¸i nh×n bao dung, ®Çm Êm th¬ng xãt, th«ng c¶m khÝch lÖ hoÆc ngîi ca. VÝ dô: “Ngµy mai trong gi¸ tr¾ng ngÇn C« th«i sèng kiÕp ®µy th©n giang hå … C« ¬i th¸ng réng ngµy dµi Më lßng ra ®ãn ngµy mai huy hoµng” ( TiÕng H¸t s«ng H¬ng - tr. 71) Thi nh©n ®· gieo vµo lßng ngêi kÜ n÷ niÒm l¹c quan, tin tëng vµ sù hy väng lín vµo cuéc sèng khi c¸ch m¹ng thµnh c«ng th× hä hoµn toµn cã thÓ b¾t ®Çu l¹i tõ ®Çu cuéc sèng míi. Cßn víi ngêi n÷ chiÕn sÜ c¸ch m¹ng gan gãc, kiªn cêng trë vÒ tõ ®Þa ngôc trÇn gian, Tè H÷u ®· dån hÕt mäi yªu th¬ng, n©ng niu, tr©n träng vµ c¶m phôc tét ®é. “ Cho t«i h«n bµn ch©n em l¹nh ng¾t Cho t«i n©ng bµn tay em n¾m chÆt «i bµn tay nh ®«i l¸ xanh Trªn m×nh em ®au ®ín c¶ th©n cµnh” ( Ngêi con g¸i ViÖt Nam - tr.322) Vµ dêng nh còng chØ cã Tè H÷u míi t×m thÊy vÎ ®Ñp b×nh dÞ ë ngßi n÷ lao c«ng díi chÕ ®é míi víi con m¾t kh©m phôc ngîi ca: C¸i lín lao, bÒn bØ n»m ngay trong sù viÖc tëng nh tÇm thêng trong vßng xo¸y cña cuéc sèng nÕu v« t×nh lµm sao thÊy ®îc. “ ChÞ lao c«ng Nh s¾t Nh ®ång ChÞ lao c«ng §ªm ®«ng QuÐt r¸c.”. ( TiÕng chæi tre - tr. 351) Trong th¬ «ng, ta b¾t gÆp ngêi phô n÷ v¬n lªn trong viÖc ®¶m nhËn c¸c chøc vô mµ tríc kia chØ cã nam giíi. Giíi n÷ ®· cã dÞp thÓ hiÖn m×nh trong lao ®éng s¶n xuÊt. “ChÞ bÝ th nhµ m¸y V÷ng tay l¸i quèc doanh MiÖng nãi vµ ch©n ch¹y Nh con thoi nhanh nhanh” ( ChÞ bÝ th nhµ m¸y - tr. 656) Tõ nh÷ng nghÒ nghiÖp kh¸c nhau, víi nh÷ng sè phËn kh«ng gièng nhau nhng chung c¶nh lÇm than, n« lÖ, hä ®· tËp hîp l¹i trong mét ®oµn thÓ, tÇng líp chung ®ã lµ “ chÞ em ” . Hä ®· liªn kÕt l¹i t¹o nªn nh÷ng ®éi qu©n tãc dµi theo g¬ng bµ Trng, bµ TriÖu xa lµm b¹t vÝa qu©n thï. “ §éi qu©n ®Çu tãc, kh¨n r»n v¾t vai Kh¨n r»n ai dÖt cho ai Sî chi sóng ®¹n, rµo gai qu©n thï!” ( Níc non ngµn dÆm - tr. 529) “ ChÞ em tï nh÷ng n¬i ®©u C«n L«n, Phó Quèc, d×u nhau trë vÒ L¸ bu«ng tr¾ng v¸ch lÒu tre Bµi ca Hy väng h¸t nghe Êm lßng” ( Níc non ngµn dÆm - tr. 528) TruyÒn thèng ®¸nh giÆc gi÷ níc cña d©n téc ViÖt ®· t¹o nªn ngän löa Êm cña mu«n thÕ hÖ vµ ngêi phô n÷ kh«ng lµ ngo¹i lÖ mµ lu«n lµ hËu ph¬ng v÷ng ch¾c nªn “giÆc ®Õn nhµ ®µn bµ còng ®¸nh” hä chÊp nhËn sù hy sinh ®Ó cã sù håi sinh ®Êt níc vµ nh÷ng con ngêi míi: “Vî ta chÕt ? Nhng sèng mu«n em ¶” ( §êi thî - tr.156) H×nh tîng ngêi phô n÷ trong th¬ Tè H÷u ®· dÇn dÇn râ nÐt vµ ®îc kh¼ng ®Þnh. Hä ®· lµ chñ ®Êt níc vµ lµm chñ sè phËn. Ta cã thÓ nhËn thÊy ®iÒu nµy trong t thÕ kiªu h·nh “®øng trªn ®Çu thï” cña o du kÝch nhá: “ o du kÝch nhá gi¬ng cao sóng Th»ng Mü lªnh khªnh bíc cói ®Çu Ra thÕ ! To gan h¬n bÐo bông Anh hïng ®©u cø ph¶i mµy r©u!” ( TÊm ¶nh - tr. 431) C¸ch m¹ng ®· ®em l¹i sù ®æi thay to lín ®ã. C¬ héi kh¼ng ®Þnh c¸ nh©n ®îc chia ®Òu cho mäi giíi vµ ch¾c r»ng díi suèi vµng, n÷ sÜ hä Hå còng ®îc an ñi phÇn nµo bëi bµ ®au xãt cho th©n phËn n÷ nhi xa kia nªn tõng o¸n than, bìn cît: “ Gi¸ mµ ®æi phËn lµm trai ®îc Th× sù anh hïng h¸ bÊy nhiªu!” ( Hå Xu©n H¬ng) §Æc biÖt, Tè H÷u ®· rÊt thµnh c«ng trong viÖc kh¾c ho¹ h×nh ¶nh ngêi phô n÷ mang tÝnh chÊt vïng miÒn rÊt râ: MiÒn Nam, MiÒn Trung, MiÒn B¾c.