Tài liệu Luận văn hình tượng người phụ nữ trong thơ các dân tộc thiểu số việt nam hiện đại (khu vực phía bắc)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM BÙI THU TRÀ HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG THƠ CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI (KHU VỰC PHÍA BẮC) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA SĨ NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM BÙI THU TRÀ HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG THƠ CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI (KHU VỰC PHÍA BẮC) Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA SĨ NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. TRẦN THỊ VIỆT TRUNG THÁI NGUYÊN - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chƣa có ai công bố trong một công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 09 năm 2011 Tác giả luận văn Bùi Thu Trà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Với tấm lòng thành kính, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình tới PGS. TS Trần Thị Việt Trung - ngƣời thầy hƣớng dẫn khoa học đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ và hƣớng dẫn em trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học - trƣờng Đại học sƣ phạm Thái Nguyên, các thầy cô giáo công tác tại Viện Văn học, các thầy cô giáo trƣờng Đại học sƣ phạm I - Hà Nội, các thầy cô giáo trƣờng Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, đã giúp em hoàn thành khóa học. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới BGH, bạn bè, đồng nghiệp trƣờng THPT Cảm Ân, sở GD & ĐT tỉnh Yên Bái, cùng những ngƣời thân yêu trong gia đình đã luôn giúp đỡ, quan tâm, động viên, chia sẻ và tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành tốt khóa học. Thái Nguyên, tháng 09 năm 2011 Tác giả Bùi Thu Trà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục......................................................................................................................... i PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 12 CHƢƠNG 1: VÀI NÉT VỀ THƠ CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI VÀ HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG THƠ 12 1.1. Vài nét về thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại ....................... 12 1.1.1 Giai đoạn 1945 - 1954 .................................................................... 13 1.1.2 Giai đoạn 1954 - 1975 .................................................................... 17 1.1.3 Giai đoạn sau 1975 ......................................................................... 21 1.2. Vài nét về hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong nền thơ ca dân tộc ........... 28 CHƢƠNG 2: HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ MIỀN NÚI - MỘT VẺ ĐẸP MANG ĐẬM BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC ............................... 43 2.1 Bản sắc văn hóa các dân tộc trong thơ các dân tộc thiểu số hiện đại. ....... 43 2.1.1 Bản sắc văn hóa dân tộc ................................................................. 43 2.1.2 Bản sắc văn hóa dân tộc trong thơ các dân tộc thiểu số hiện đại. ........ 45 2.2 Ngƣời phụ nữ miền núi với với vẻ đẹp khỏe mạnh, tự nhiên, đầy tính phồn thực .................................................................................................... 49 2.3 Những con ngƣời lƣu truyền vẻ đẹp của bản sắc văn hóa dân tộc ............ 54 2.3.1.Vẻ đẹp trong trang phục truyền thống dân tộc .............................. 54 2.3.2.Vẻ đẹp trong lối ứng xử văn hóa dân tộc ....................................... 62 CHƢƠNG 3: NGÔN NGỮ THƠ GIÀU CHẤT TẠO HÌNH - MỘT NÉT ĐẶC SẮC TRONG NGHỆ THUẬT KHẮC HỌA HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ DÂN TỘC THIỂU SỐ .................................................. 81 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii 3.1 Tính tạo hình trong ngôn ngữ thơ ........................................................ 81 3.2 Ngôn ngữ tạo hình -nét đặc sắc trong nghệ thuật khắc họa hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số .................................................................... 83 3.2.1 Hệ thống từ vựng giàu tính tạo hình............................................... 83 3.2.2 Các phƣơng tiện và biện pháp tu từ................................................ 92 PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................... 112 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 115 PHẦN PHỤ LỤC......................................................................................... 121 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1- Lý do chọn đề tài 1.1 Nhƣ chúng ta đã biết, ngƣời phụ nữ có một vai trò vô cùng quan trọng trong cuộc sống của con ngƣời. Chiếm một nửa nhân loại, chính họ là ngƣời bảo tồn, tái sinh và luân chuyển sự sống. Trong đời sống văn hóa của dân tộc ta, với sự tồn tại của chế độ Mẫu hệ, với tục thờ Mẫu...từ xa xƣa, ngƣời phụ nữ đã tạo cho mình một vị thế quan trọng. Còn trong lĩnh vực nghệ thuật, ngƣời phụ nữ luôn là biểu tƣợng cho cái Thiện, cái Mỹ. Nhƣng trong xã hội Việt Nam xƣa – một xã hội phong kiến chịu ảnh hƣởng nặng nề của đạo Nho với quan điểm “trọng nam, khinh nữ” - ngƣời phụ nữ đã phải chịu bao cay đắng, thiệt thòi. Họ bị đè nén bởi nhiều tầng áp bức, bị khoác lên đầu bao thứ lễ nghi, tập tục nặng nề, lạc hậu, bị xếp vào bậc thang cuối cùng của xã hội... Có lẽ vì vậy mà con ngƣời và số phận của họ luôn là nguồn cảm hứng vô tận cho các nghệ sĩ sáng tạo nên những tác phẩm nghệ thuật mang giá trị nhân văn, nhân bản sâu sắc, làm rung động lòng ngƣời. Trong lĩnh vực văn chƣơng, đặc biệt trong lĩnh vực thơ ca - hình tƣợng ngƣời phụ nữ luôn là hình tƣợng trung tâm. Họ luôn là đối tƣợng thẩm mỹ của mọi thế hệ các nhà thơ; và hầu nhƣ những bài thơ hay nhất, những tác phẩm thơ làm rung động lòng ngƣời nhất cũng chính là những bài thơ viết về hình tƣợng ngƣời phụ nữ. Có thể nói, ngƣời phụ nữ đã trở thành một hình tƣợng nghệ thuật đẹp đẽ, tiêu biểu cho nền văn học dân tộc - một nền văn học mang đậm chất nhân văn, nhân đạo. Viết về ngƣời phụ nữ với thái độ yêu thƣơng, trân trọng, đầy tính ngợi ca là một việc làm có ý nghĩa và có tính tƣ tƣởng cao đối với các nhà thơ. Do đó, nghiên cứu về hình tƣợng ngƣời phụ nữ chính là nghiên cứu phần đặc trƣng, phần tinh túy nhất, cũng nhƣ phần thành công nhất của nền thơ Việt Nam nói chung và thơ ca hiện đại nói riêng. 1.2 Văn học thiểu số Việt Nam hiện đại là một bộ phận đặc sắc, độc đáo góp phần tạo nên sự phong phú, đa dạng của nền văn học Việt Nam hiện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 đại. Trải qua gần bẩy mƣơi năm phát triển, thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại nói riêng cũng nhƣ thơ ca Việt Nam hiện đại nói chung - đã khẳng định đƣợc vẻ đẹp cùng những sắc thái riêng của một nền thơ ca giàu bản sắc. Một trong những thành tựu nổi bật của nền văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại chính là ở thể loại thơ. Các nhà thơ dân tộc thiểu số Việt Nam đã tạo nên một nền thơ ca riêng - nhƣ một vƣờn hoa đầy hƣơng sắc, một tấm thổ cẩm rực rỡ - và cũng đã dần khẳng định đƣợc mình khi góp một tiếng nói riêng, một thế giới nghệ thuật thơ riêng giàu bản sắc văn hóa dân tộc, góp phần tạo nên sự phong phú đa dạng cho nền thơ ca Việt Nam hiện đại. Nổi bật trong thế giới hình tƣợng nghệ thuật thơ dân tộc thiểu số là hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số. Đây là một hình tƣợng nghệ thuật lớn, có vai trò quan trọng trong sáng tác của các nhà thơ, nó có ý nghĩa lớn về tƣ tƣởng nghệ thuật và phong cách nghệ thuật của các nhà thơ. Do đó, nghiên cứu về hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại cũng chính là nghiên cứu phần thành tựu tiêu biểu, nét đặc sắc của thơ ca dân tộc, nghiên cứu một phần chân dung, nhân cách con ngƣời và đặc điểm văn hóa của dân tộc ta trong quá trình tồn tại và phát triển của mình. 1.3 Việc nghiên cứu thơ các dân tộc thiểu số nói chung, trong đó có việc nghiên cứu về hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong thơ các dân tộc thiểu số nói riêng - cho tới nay có thể thấy: vẫn chƣa thực sự thu hút đƣợc sự chú ý xứng đáng của giới nghiên cứu, phê bình và cả của đông đảo bạn đọc. Cho nên, mặc dù đã có hàng chục cuốn sách nghiên cứu về thơ các dân tộc thiểu số nhƣng vẫn chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu cũng nhƣ chƣa xứng với tầm, với vai trò quan trọng của nó cũng nhƣ với những thành tựu mà nó đã đạt đƣợc. Các công trình nghiên cứu nói chung về vấn đề này mới chỉ dừng lại ở một số nhận định, đánh giá ở những phƣơng diện nhất định về hình tƣợng quan trọng này. Vì vậy, việc nghiên cứu, chỉ ra và khẳng định những giá trị to lớn của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 hình tƣợng văn học đặc sắc này trong văn học dân tộc thiểu số là một vấn đề vừa có tính cấp thiết, vừa có ý nghĩa khoa học và vừa có ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn. Với những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài: “Hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại” (khu vực phía Bắc Việt Nam) để nghiên cứu. Thực hiện đề tài này, chúng tôi sẽ cố gắng chỉ ra nét đặc trƣng cơ bản về hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc miền núi; đồng thời khẳng định: Chính hình tƣợng nghệ thuật này đã góp phần quan trọng trong việc phản ánh bản sắc dân tộc, ý nghĩa nhân văn cao cả của văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. Từ đó góp phần làm sáng tỏ thêm các giá trị của nền thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam. Công trình nếu đƣợc hoàn thành sẽ là một tài liệu tham khảo có ích cho việc giảng dạy và học tập về bộ phận văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam trong các trƣờng phổ thông, cao đẳng, đại học.... 2. Lịch sử vấn đề Theo tìm hiểu, nghiên cứu bƣớc đầu của chúng tôi thì trong một thời gian khá dài văn học các dân tộc thiểu số chƣa thực sự đƣợc quan tâm, nghiên cứu một cách đúng mức, xứng với vị trí quan trọng và tầm vóc của nó. Tuy nhiên, trong khoảng mƣời năm trở lại đây với những chủ trƣơng, chính sách đúng đắn của Đảng và nhà nƣớc đối với mảng văn học này tình hình nghiên cứu văn học thiểu số đã đƣợc cải thiện. Đã có khá nhiều công trình nghiên cứu, những bài nghiên cứu khá công phu và có một số thành tựu nhất định, rất đáng trân trọng về vấn đề này. Trong những công trình nghiên cứu mang tính chất tập hợp, tuyển chọn và giới thiệu thơ văn các dân tộc thiểu số các tác giả đã đƣa vào khá nhiều bài thơ viết về hình tƣợng ngƣời phụ nữ miền núi nhƣ trong: “Hợp tuyển thơ văn các dân tộc thiểu số Việt Nam 1945 – 1985” (Nxb Văn hóa, 1981); Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 “Tuyển tập văn học các dân tộc thiểu số” (Nxb Văn hóa, 1995) “Thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam thế kỷ XX” (Nxb Văn hóa dân tộc, 2000); “Tinh tuyển văn học Việt Nam” (Nxb KHXH, 2002); “Tuyển tập văn học dân tộc và miền núi”(Nxb Giáo dục, 2007)…Bên cạnh đó có một số các công trình nghiên cứu, đánh giá về văn học các dân tộc thiểu số trong đó có hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc nhƣ: “Một vƣờn hoa nhiều hƣơng sắc” (Nxb Văn hóa, 1977); “40 năm văn hóa nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam (19451985) (Nxb văn hóa,1985) của GS Phong Lê; “Văn hóa các dân tộc - từ một diễn đàn(1999) của hội văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam; “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại” (Nxb Văn hóa dân tộc, 1995); “Văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam” (NXb Văn hóa dân tộc, 1997”; “Về một mảng văn hóa dân tộc” (Nxb Văn hóa dân tộc, 1999); “Tiếp cận văn học dân tộc thiểu số” (Nxb Thanh niên, 2011) của Lâm Tiến; “Bản sắc dân tộc trong thơ ca Việt Nam hiện đại” (Nguyễn Duy Bắc, 1998) “Vấn đề đặt ra với các nhà thơ dân tộc thiểu số” (Lò Ngân Sủn, 2002); “Nhà văn các dân tộc thiểu số Việt Nam – Đời và văn” (2003, 2004); “Văn hóa các dân tộc thiểu số - Từ một góc nhìn” (Nxb Văn hóa dân tộc,2004) của Vi Hồng Nhân; “Gƣơng mặt các văn nghệ sĩ dân tộc thiểu số” (Nxb Văn hóa dân tộc, 2007) “Bản sắc dân tộc trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại” (Trần Thị Việt Trung, 2010)…Ngoài ra còn phải nhắc tới một số các bài nghiên cứu in trên các tạp chí, các báo văn nghệ trung ƣơng và địa phƣơng nhƣ: “Văn học thiểu số trƣớc thềm thế kỷ XXI” của Mai Liễu; “Bản sắc dân tộc - nỗi lo của ngƣời cầm bút” của Triệu Kim Văn; “Nét mới của văn học các dân tộc thiểu số” của Dƣơng Thuấn; “Nhìn lại văn nghệ các dân tộc thiểu số” của Nông Quốc Bình... Có thể nói rằng, văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại cũng đã thu hút đƣợc sự quan tâm nhất định của các nhà nghiên cứu, phê bình văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 học. Tuy nhiên, so với các công trình nghiên cứu đồ sộ về thơ Việt Nam hiện đại nói chung - thì số lƣợng tác phẩm, công trình tổng kết, đánh giá về văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam vẫn còn rất khiêm tốn, trong đó số lƣợng các bài viết, các công trình nghiên cứu về hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số lại càng ít ỏi hơn. Những công trình, chuyên đề, bài viết trên đây đã nêu đƣợc những thành tựu, những đóng góp của văn học nói chung, của thơ ca các dân tộc thiểu số nói riêng và có đề cập đến hình tƣợng con ngƣời miền núi - trong đó có hình tƣợng ngƣời phụ nữ nhƣng cũng mới chỉ dừng lại ở những nhận định về những sáng tác của từng tác giả hoặc trong từng tác phẩm cụ thể mà thôi. Ví dụ: trong cuốn “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại”, nhà phê bình văn học Lâm Tiến đã viết: “Với “Vợ lính ngụy mong chồng” và “Gái thời giặc” Cầm Biêu đã khắc họa số phận đau khổ của ngƣời phụ nữ dân tộc dƣới thời Pháp chiếm đóng”. [70,tr. 104] “Pờ Sảo Mìn hát về dân tộc mình với âm hƣởng lãng mạn, lạc quan hơn là kể về nỗi khổ, chịu đựng của dân tộc…Ngƣời con gái miền núi thì đẹp nhƣ: “Một bông hoa rừng ngây ngất hƣơng bay (Xuân nhớ về thăm vợ), với “Mắt em xanh mơ màng mắt lá” (Cô gái Mèo).[70,tr. 157 -158] Nhà nghiên cứu Nguyễn Duy Bắc đã khẳng định: “Bản sắc dân tộc trong thơ các dân tộc thiểu số biểu hiện rõ nhất trong sự mô tả đời sống tâm hồn, tính cách, tình cảm của con ngƣời dân tộc.” [4, tr. 12] Cuốn sách “Nhà văn các dân tộc thiểu số Việt Nam–đời và văn” (2003- 2004) giới thiệu 87 gƣơng mặt nhà văn dân tộc thiểu số Việt Nam, qua lời tự bạch, nhà văn dân tộc thiểu số nào cũng gắn bó với dân tộc, với quê hƣơng và con ngƣời miền núi - trong đó có những ngƣời phụ nữ miền núi thân yêu của họ. Họ lấy đó làm đề tài sáng tác chủ yếu của mình. Lò Ngân Sủn trong cuốn “Vấn đề đặt ra với các nhà thơ dân tộc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 thiểu số” đã nhận định: “Tình yêu đôi lứa của những ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số thật là đằm thắm, thiết tha, dữ dội, hoang dã, nhƣ bão nổi, nhƣ lốc quấn, nhƣ lửa bốc…”[65,tr. 58] Thu Huyền đã viết về nhà thơ ngƣời dân tộc Mƣờng - Bùi Thị Tuyết Mai nhƣ sau: “Hình ảnh đẹp nhất và cũng độc đáo nhất chị tạo dựng đƣợc trong thơ của mình ấy là hình ảnh ngƣời phụ nữ Mƣờng dịu dàng, nữ tính, giàu tình thƣơng yêu. Thơ chị khiến ngƣời đọc hình dung thật rõ nét, sinh động về phụ nữ Mƣờng với những công việc dệt vải, ƣơm tơ… nhƣng hơn hết là những tình cảm sáng trong, nồng nàn đối với mọi sự vật xung quanh... Chị viết về tuổi mình, về ngƣời đàn bà với những hình ảnh lạ lẫm mà nhiều ẩn ý…”[19] Trong “Thơ Y Phƣơng” (2002) Phạm Hổ khẳng định: “Y Phƣơng càng thành công hơn trong những bài thơ viết về tình yêu, tình vợ chồng. Viết về ngƣời phụ nữ, ngƣời mẹ…”[58, tr. 252] Lê Kim Vinh giới thiệu về Mã A Lềnh trong cuốn “Nhà văn dân tộc thiểu số Việt Nam đời và văn”(2003) đã viết: “ Mã A Lềnh viết chƣa nhiều. Nhƣng ở mỗi trang viết đều thể hiện sự cố gắng của anh trong việc miêu tả cảnh sắc, con ngƣời miền núi (đặc biệt là ngƣời phụ nữ) với những đặc điểm riêng với cách thức của riêng anh.”.[ 41, tr. 231] Cũng trong cuốn sách này Trần Mạnh Hảo giới thiệu về Lò Ngân Sủn: “Đối với Lò Ngân Sủn, cái đẹp đã phục sinh cái chết, ngƣời đàn bà đã, đang và sẽ phục sinh lại cả thế giới đầy chết chóc của chiến tranh và phái mạnh.[41, tr. 505] Năm 2006, trong “Bàn Tài Đoàn - tuyển tập thơ văn” Bàn Minh Đoàn đã viết: “ Về lao động sản xuất ông đã lột tả đặc điểm những con ngƣời lao động ở miền núi bằng nhiều hình tƣợng sâu sắc và đẹp đẽ mang bản sắc dân tộc nhất là phụ nữ đồng bào Dao nói riêng phụ nữ các dân tộc thiểu số Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 nói chung. Họ là ngƣời hiền hòa, cần cù chịu khó lao động, sản xuất, thủy chung với gia đình”[14, tr. 846] Ths Đỗ Thị Thu Huyền trong bài viết “Thơ ca Tày hiện đại qua một số gƣơng mặt tiêu biểu” Tạp chí NCVH số 5/2008 có viết: “Bƣớc sang thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, gƣơng mặt thơ Tày tiêu biểu phải kể đến Y Phƣơng…Ông viết rất hay về hình ảnh ngƣời phụ nữ, đậm chất vùng cao và qua đó chứa đựng những ƣu ái đặc biệt”[ 18] Năm 2010, công trình nghiên cứu công phu, dày dặn: “Bản sắc dân tộc trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại” của PGS.TS Trần Thị Việt Trung (chủ biên) đã ra đời, góp phần “xóa đi một khoảng phần còn trắng trong nghiên cứu khoa học văn chƣơng” bởi đây là một công trình “đầu tiên khảo sát một cách cách toàn diện và có tính hệ thống, bề thế, dày dặn về bản sắc dân tộc trong thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại”. [87, tr. 8]. Trong công trình này, nhóm tác giả đã làm sáng rõ vấn đề: Bản sắc dân tộc trong văn chƣơng các dân tộc thiểu số thể hiện qua nhiều yếu tố nhƣ việc sử dụng chất liệu, ngôn ngữ dân tộc; phản ánh thiên nhiên, cuộc sống, con ngƣời vùng núi cao…Đặc biệt, hình tƣợng ngƣời phụ nữ các dân tộc là hình tƣợng trung tâm, hình tƣợng đẹp đẽ thể hiện rõ bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam. “Hình ảnh những con ngƣời miền núi mà nổi bật lên là hình ảnh ngƣời phụ nữ với vẻ đẹp khỏe mạnh, rực rỡ, đầy sức sống luôn đạp lên mọi nỗi vất vả, khổ đau để làm tròn trách nhiệm ngƣời vợ, ngƣời mẹ…luôn là hình ảnh trung tâm đƣợc các tác giả thơ dân tộc thiểu số dành nhiều tâm huyết để miêu tả, thể hiện chân thực và sống động” [ 87,tr. 431- 432]. Đó là những cô gái Thái “xinh đẹp, khéo léo, dịu dàng nhƣ dòng suối trong lành không bao giờ vơi cạn” là “hình tƣợng tiêu biểu, nổi bật của ngƣời dân tộc Thái” [87, tr. 249]; đó là: “Hình ảnh những cô gái Mông với đôi gò má ửng hồng…với bắp chân to khỏe và dáng đi uyển chuyển mềm mại trong chiếc váy Mông rực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 rỡ…” [87, tr. 311]; đó là ngƣời phụ nữ Giáy và Pa Dí đẹp: “tự nhiên, hồn nhiên - nhƣ thiên nhiên, nồng nàn dữ dội đầy cuốn hút…” [87, tr. 420]. Cùng viết về hình tƣợng những ngƣời phụ nữ nhƣng mỗi nhà thơ lại có một phong cách riêng. Với nhà thơ Mai Liễu thì: „Có lẽ hình tƣợng ngƣời mẹ trong thơ Mai Liễu mới là hình tƣợng sâu đậm, đặc trƣng rõ nét nhất cái thần thái, hồn cốt của quê hƣơng. Mai Liễu viết nhiều về mẹ...với một tâm trạng thƣơng nhớ day dứt cùng những hồi ức đầy xúc động về mẹ.” [87, tr. 224]; với Lò Ngân Sủn và Pờ Sảo Mìn thì: “Khi viết về những ngƣời phụ nữ miền núi - Lò Ngân Sủn và Pờ Sảo Mìn - thƣờng có một cảm hứng mãnh liệt, một sức sáng tạo bất ngờ” [ 87, tr. 417].... Có thể nói rằng: Các ý kiến trên đây đã là những gợi ý hết sức quý báu cho chúng tôi khi thực hiện luận văn này bởi các nhà nghiên cứu đã đề cập tới vấn đề hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong sáng tác của các nhà thơ ngƣời dân tộc thiểu số ở các mức độ và các phƣơng diện khác nhau. Cụ thể là các vấn đề sau: Hình tƣợng ngƣời phụ nữ miền núi là nguồn cảm hứng lớn trong thơ của các nhà thơ dân tộc thiểu số - đây là một trong những hình tƣợng trung tâm luôn đƣợc các nhà thơ tập trung khai thác; những ngƣời phụ nữ hiện lên trong các bài thơ mang một vẻ đẹp khỏe mạnh, đầy sự chất phác, hồn nhiên. Họ có một sức sống mãnh liệt; có một vẻ đẹp đầy tính phồn thực và đặc biệt là rất thủy chung, hy sinh hết lòng vì gia đình (bố mẹ, chồng con…), làng bản và quê hƣơng. Hình tƣợng này góp phần phản ánh một cách sinh động cụ thể đời sống tâm hồn, tâm linh, những phong tục tập quán và cuộc sống sinh hoạt của các dân tộc miền núi. Tuy vậy, các công trình nghiên cứu kể trên vẫn chƣa phải là những chuyên đề nghiên cứu mang tính chuyên biệt về hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số. Ở đó, các tác giả mới chỉ nghiên cứu một số khía cạnh về hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong thơ của một số dân tộc thiểu số nhƣ (Thái, Mông, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Tày, Pa Dí, Giáy…). Cho đến nay, theo thống kê của chúng tôi - chƣa có công trình nghiên cứu một cách hệ thống và thấu đáo về hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. Do đó, chúng tôi đã lựa chọn vấn đề này để nghiên cứu nhằm mục đích: Chỉ ra những sáng tạo độc đáo của các nhà thơ dân tộc thiểu số trong việc xây dựng hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong các tác phẩm thơ của mình (ở cả hai bình diện: nội dung phản ánh và nghệ thuật thể hiện). Từ đó, khẳng định những đóng góp quan trọng của các nhà thơ dân tộc thiểu số trong việc hoàn chỉnh bức chân dung ngƣời phụ nữ Việt Nam, cũng nhƣ góp phần vào việc khẳng định vẻ đẹp mang tính truyền thống của bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam trong thời kỳ hiện đại. 3. Mục đích nghiên cứu Thực hiện luận văn này này chúng tôi nhằm đạt đƣợc các mục đích sau: 1. Nghiên cứu và chỉ ra những đặc điểm nổi bật về mặt nội dung phản ánh và nghệ thuật thể hiện hình tƣợng ngƣời phụ nữ miền núi trong thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. 2. Khẳng định vai trò của các nhà thơ ngƣời dân tộc thiểu số trong việc bảo tồn và phát huy những nét đẹp của văn hóa các dân tộc trong thời kỳ hiện đại thông qua việc họ đã thể hiện hình tƣợng ngƣời phụ nữ miền núi một cách hết sức đặc sắc, độc đáo trong các tác phẩm thơ của mình. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là: Hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu về hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại là một đề tài có phạm vi nghiên cứu khá Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 rộng. Do đó, chúng tôi chỉ nghiên cứu những sáng tác thơ của các nhà thơ ngƣời dân tộc thiểu số ở một phạm vi: khu vực miền núi phía Bắc. Đồng thời đi sâu vào nghiên cứu một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu. Cụ thể là các tác giả sau: Y Phƣơng, Mai Liễu, Dƣơng Thuấn, Triệu Kim Văn, Lò Ngân Sủn, Pờ Sảo Mìn, Bùi Thị Tuyết Mai. Để có thể chỉ ra những đặc điểm nổi bật về nội dung và nghệ thuật biểu hiện hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc trong thơ của các nhà thơ dân tộc - chúng tôi sẽ đọc, tham khảo, nghiên cứu những công trình phê bình thơ có nói về hình tƣợng ngƣời phụ nữ miền núi. Ngoài ra, chúng tôi cũng sẽ tham khảo một số sách lý luận để làm cơ sở lý thuyết của đề tài. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu chính nhƣ sau: 1. Phƣơng pháp thống kê, phân loại. 2. Phƣơng pháp phân tích. 3. Phƣơng pháp so sánh, đối chiếu Và một số phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành khác nhƣ: văn hóa, lịch sử… 6. Đóng góp của luận văn Nghiên cứu Hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại chúng tôi hy vọng sẽ đem lại một cái nhìn tƣơng đối hệ thống và toàn diện về hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc miền núi trong thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. Khẳng định những nét đặc sắc trong hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số; những đóng góp quan trọng và phong cách nghệ thuật của các nhà thơ dân tộc trong nền thơ hiện đại Việt Nam. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận phần nội dung chính của luận văn sẽ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 đƣợc triển khai trong 3 chƣơng chính sau: Chƣơng 1:Vài nét về thơ các dân tộc thiểu số hiện đại và hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong thơ Chƣơng 2: Hình tƣợng ngƣời phụ nữ miền núi – một vẻ đẹp mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc Chƣơng 3: Ngôn ngữ thơ giàu chất tạo hình – một nét đặc sắc trong nghệ thuật khắc họa hình tƣợng ngƣời phụ nữ dân tộc thiểu số Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1 VÀI NÉT VỀ THƠ CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI VÀ HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG THƠ 1.1. Vài nét về thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại Có nguồn mạch từ thơ ca dân gian, thơ ca các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại thực sự đƣợc hình thành và phát triển từ sau 1945. Trƣớc thời gian này, cũng đã xuất hiện một số nhà thơ ngƣời dân tộc Tày và dân tộc Thái. Họ đã sáng tác khá nhiều tác phẩm và đƣợc nhân dân lƣu truyền. Từ thế kỷ V, ngƣời Tày có Cố hƣơng từ của Lê Thế Khanh và vào cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII đã có bản trƣờng ca Tam nguyên luận và Lƣợn tứ quý của Bế Văn Phủng và Nông Quỳnh Văn. Tuy nhiên những tác phẩm này còn mang đậm dấu vết của văn học dân gian nên chƣa đủ điều kiện hình thành một nền văn học các dân tộc thiểu số bên cạnh nền văn học của dân tộc Kinh. Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, mầm mống của văn học thiểu số hiện đại đã xuất hiện qua sáng tác của một số tác giả: Ngần Văn Hoan, Hoàng Đức Hậu, Hoàng Văn Thụ, Hoàng Đình Giong...Các tác phẩm trong thời gian này có tính trữ tình, hiện thực và cách mạng. Cho đến nay, hầu hết các nhà nghiên cứu phê bình đều thống nhất rằng: năm 1945 chính là mốc ra đời của văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. Trƣớc cách mạng tháng 8 năm 1945, văn học các dân tộc thiểu số chủ yếu là văn học dân gian. Văn học dân gian các dân tộc thiểu số gắn liền với đời sống sinh hoạt của nhân dân lao động. Văn học dân gian các dân tộc thiểu số đa dạng và phong phú không kém gì nền văn học dân gian của ngƣời Kinh với đủ các loại hình nhƣ: tục ngữ, đồng dao, hát ru, câu đố, dân ca, truyện lịch sử, sử thi, truyện thơ...Nhiều tác phẩm văn học dân gian các dân tộc thiểu số có tên trong những đỉnh cao của văn học dân gian Việt Nam. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 Trong mảng thơ ca cách mạng của cả nƣớc những năm 1930 - 1945 có đóng góp của các nhà thơ dân tộc nhƣ Nhắn bạn của Hoàng Văn Thụ; Lùa chó dậy của Cầm Biêu; Mƣa gió, Khóc đồng chí của Nông Quốc Chấn; Dặn vợ, dặn con của Bàn Tài Đoàn... 1.1.1 Giai đoạn 1945 - 1954 Sau cách mạng tháng 8 năm 1945 thơ ca Việt Nam phát triển với một tốc độ khá mau lẹ. Trong không khí chung ấy, phong trào sáng tác thơ ca ở miền núi phía Bắc cũng phát triển mạnh với các giả tiêu biểu nhƣ: Nông Quốc Chấn, Nông Minh Châu, Nông Viết Toại, Lƣơng Quy Nhân, Cầm Biêu, Hoàng Nó, Bàn Tài Đoàn. Đây cũng chính là những nhà thơ có công đầu trong việc khai sinh nền thơ ca dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. Tâm hồn thi sĩ và tinh thần yêu nƣớc của các nhà thơ thời kỳ mở đƣờng cho thơ các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại đều đƣợc nuôi dƣỡng bởi mạch nguồn văn hóa dân gian dân tộc miền núi. Hầu hết họ đều xuất thân từ những gia đình lao động nghèo ở các bản làng miền núi xa xôi nên am hiểu và gắn bó với đời sống nhân dân. Các nhà thơ đầu tiên của dân tộc thiểu số lại đƣợc giác ngộ và hăng hái đi theo cách mạng từ rất sớm. Nông Quốc Chấn tham gia cách mạng từ năm 1941, Bàn Tài Đoàn đã tham gia hoạt động cách mạng bí mật ở địa phƣơng từ năm 1942, Lƣơng Quy Nhân tìm đến với Việt Minh trƣớc năm 1945...Những tác phẩm của họ gắn bó chặt chẽ với những sự kiện chính trị lớn lao của tổ quốc, với đời sống tâm hồn con ngƣời miền núi. Nhƣ vậy, văn hóa dân gian dân tộc miền núi, quê hƣơng, con ngƣời miền núi và cách mạng đã là nguồn mạch cảm hứng nuôi dƣỡng và phát triển thơ ca dân tộc thiểu số những năm tháng đấu tranh cách mạng trong cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc. Trong thời gian này, các nhà thơ chủ yếu sử dụng tiếng dân tộc để ghi lại những tâm sự, những suy nghĩ, tình cảm chân thành và cảm động của bản thân, của dân tộc mình với Đảng, cách mạng và Bác Hồ. Những bài thơ này Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 có giá trị cao trong việc tuyên truyền, giác ngộ quần chúng đấu tranh chống lại những đè nén, áp bức của thực dân Pháp và bọn tay sai. Kế thừa và phát huy vốn văn hóa văn học dân gian cùng với lòng yêu nƣớc, yêu quê hƣơng, lòng tự tôn dân tộc các tác phẩm thơ của thời kỳ này mang đậm tính nhân dân, thể hiện chất dân tộc đậm đặc, ghi lại thành công hiện thực cuộc kháng chiến chống Pháp, cuộc sống gian khổ, nhiều mất mát hy sinh của đồng bào các dân tộc thiểu số. Thơ ca dân tộc thiểu số giai đoạn 1945-1954 phải kể đến các tác giả, tác phẩm sau: Nông Quốc Chấn với các bài thơ Việt Bắc đánh giặc (1948), Khâu áo (1948), Dọn về làng (1950), Đi Béc Linh về (1951), Đời chúng em (1952), Nói với các anh (1953), Thƣ lên Điện Biên (1954); Nông Minh Châu có Đêm Ba Khe (1952), Ngƣời thanh niên giữ Đèo Giàng (1953), Gửi anh bạn Triều Tiên (1953), Hai lời gửi mẹ (1954); Nông Viết Toại có Nói chuyện cũ (1954), Ăn cơm mới (1954); Cầm Biêu có Vợ lính ngụy mong chồng (1949), Gái thời giặc (1950), Mƣờng Muổi yên vui (1954); Lƣơng Quy Nhân có Cán bộ với dân Mƣờng (1947); Hoàng Nó có Tội ác giặc Pháp ở đồn Bom Nghê (1948); Bàn Tài Đoàn có Dặn vợ, dặn con (1944), Chiến thắng Nghĩa Lộ (1952), Mừng thủ đô giải phóng (1954)... Hình tƣợng bao trùm thơ ca dân tộc thiểu số giai đoạn 1945-1954 chính là hình tƣợng nhân dân - những con ngƣời vƣợt qua khổ đau, tăm tối để đến với cách mạng. Trƣớc cách mạng những ngƣời dân tộc thiểu số phải chịu đựng ách thống trị dã man, tàn bạo của thực dân, phong kiến miền núi. Vì vậy, tiếng nói tâm hồn chủ đạo của đồng bào các dân tộc thiểu số trong thơ thời kỳ này là lòng căm thù, lên án sự tàn bạo của bọn cƣớp nƣớc; niềm vui mừng, sự tin tƣởng khi đƣợc đi theo Đảng, Cách mạng và Bác Hồ. Cuộc sống của những ngƣời dân tộc thiểu số trƣớc cách mạng là những ngày tháng đói nghèo, khốn khổ. Nhà thơ ngƣời Dao - Bàn Tài Đoàn đã kể Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn