Tài liệu Luận văn hệ thống truyền thuyết và lễ hội về võ tướng dương tự minh ở thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM  NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THỦY HỆ THỐNG TRUYỀN THUYẾT VÀ LỄ HỘI VỀ VÕ TƢỚNG DƢƠNG TỰ MINH Ở THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Thái Nguyên, năm 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM  NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THỦY HỆ THỐNG TRUYỀN THUYẾT VÀ LỄ HỘI VỀ VÕ TƢỚNG DƢƠNG TỰ MINH Ở THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Văn Học Việt Nam Mã số: 60220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Hằng Phƣơng Thái Nguyên, năm 2013 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, khách quan và chưa có ai công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào. Tôi xin cam đoan các thông tin trích dẫn trong luận văn đều ghi rõ nguồn gốc Thái Nguyên, ngày 2 tháng 4 năm 2013 Tác giả Luận văn Nguyễn Thị Phƣơng thuỷ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô giáo hướng dẫn khoa học PGS.TS. Nguyễn Hằng Phƣơng đã tận tình dạy bảo, hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Ban chủ nhiệm khoa Ngữ văn, Ban chủ nhiệm khoa Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập cũng như trong quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và người thân, các anh các chị bạn đọc đã động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 4 năm 2013. Tác giả: Nguyễn Thị Phương Thuỷ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ....................................................................................................... 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 6 3.1. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................... 6 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................ 7 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 7 4.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................ 7 4.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 7 5. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................... 8 6. Đóng góp của luận văn ........................................................................................ 8 7. Cấu trúc của luận văn ........................................................................................... 9 NỘI DUNG ............................................................................................................ 10 Chƣơng 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG, CƠ SỞ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ... 10 1.1. Sơ lược về điều kiện tự nhiên, xã hội, văn hóa, truyền thống lịch sử ở Thái Nguyên ............................................................................................................ 10 1.1.1 Điều kiện tự nhiên ......................................................................................... 10 1.1.2. Đặc điểm kinh tế, xã hội .............................................................................. 12 1.1.3. Đời sống văn hóa và truyền thống lịch sử................................................... 14 1.2. Truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên ........................ 17 1.2.1. Truyền thuyết ................................................................................................ 17 1.2.1.1. Khái niệm truyền thuyết ............................................................................ 17 1.2.1.2. Truyền thuyết về Dương Tự Minh trong hệ thống truyền thuyết ở Thái Nguyên ............................................................................................................ 19 1.2.2. Lễ hội ............................................................................................................. 22 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1.2.2.1. Khái niệm lễ hội. ....................................................................................... 22 1.2.2.2. Hệ thống lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên .............................. 23 Chƣơng 2. NỘI DUNG VÀ THI PHÁP CỦA TRUYỀN THUYẾT VỀ DƢƠNG TỰ MINH Ở THÁI NGUYÊN .......................................................... 27 2.1. Nội dung truyền thuyết về Dương Tự Minh .................................................. 27 2.1.1. Phản ánh một cách cụ thể thời kỳ lịch sử đầy biến động của dân tộc ....... 27 2.1.2. Thể hiện tấm lòng kính yêu của người dân với vị anh hùng dân tộc ........ 33 2.2. Một số yếu tố thi pháp ..................................................................................... 40 2.2.1. Nghệ thuật kết cấu ........................................................................................ 40 2.2.2. Hình tượng nhân vật ..................................................................................... 42 2.2.3. Thời gian và không gian nghệ thuật ............................................................ 47 Chƣơng 3. LỄ HỘI VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA TRUYỀN THUYẾT VỚI LỄ HỘI VỀ DƢƠNG TỰ MINH Ở THÁI NGUYÊN ......................... 51 3.1. Lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên .................................................... 51 3.1.1. Lễ hội đền Đuổm .......................................................................................... 51 3.1.2. Lễ hội chùa Phố Hương ............................................................................... 57 3.1.3. Lễ hội đền Lục Giáp ..................................................................................... 60 3.1.4. Lễ hội đình - đền - chùa Cầu Muối.............................................................. 64 3.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên ... 71 3.2.1. Vài nét về mối quan hệ giữa Folkore và thực tiễn...................................... 71 3.2.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh .................. 74 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 86 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1. Thái Nguyên là một tỉnh thuộc vùng núi phía Bắc Việt Nam, là mảnh đất có bề dày lịch sử và truyền thống văn hóa lâu đời. Nơi đây mảnh đất địa linh đã sinh thành nên biết bao bậc danh tướng. Thế nhưng, để trở thành một hình tượng đi vào đời sống văn học, văn hóa dân gian như võ tướng Dương Tự Minh không phải là trường hợp phổ biến. Điều đó cho thấy, danh nhân Dương Tự Minh là một hiện tượng mang dấu ấn đậm nét trong lịch sử văn hóa Việt Nam. Dương Tự Minh sinh ra và lớn lên trên quê hương Thái Nguyên. Giặc phương Bắc xâm lược, vốn có lòng yêu nước, căm thù giặc sâu sắc, Dương Tự Minh đã góp sức mình cùng dân tộc đánh giặc, lập nên những chiến công vang dậy. Công lao và đức độ của ông được nhân dân ghi nhớ, truyền tụng thể hiện qua việc lập đền thờ tưởng nhớ ông ở các huyện, thành trong tỉnh Thái Nguyên. Hàng năm, nhân dân Thái Nguyên tổ chức lễ hội để ghi nhớ những chiến công cùng đức độ của ông, nhắc nhở các thế hệ con cháu lòng biết ơn, tiếp nối truyền thống của cha ông. Câu chuyện về con người này trong tiềm thức của nhân dân trở thành người anh hùng có công trong việc đánh đuổi giặc ngoại xâm, bảo vệ quê hương, đất nước, đem lại cuộc sống yên bình cho nhân dân. Việc lập đền thờ cùng với tổ chức lễ hội khiến cho câu chuyện đã trở thành truyền thuyết phong phú thêm tính địa phương về người anh hùng, những nhân vật lịch sử trong kho tàng văn học dân gian của tỉnh Thái Nguyên nói riêng và kho tàng văn học dân gian của dân tộc Việt Nam nói chung. Việc đi sâu nghiên cứu, tìm hiểu truyền thuyết về người anh hùng dân tộc Dương Tự Minh và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên cho ta thấy được vị trí của Người trong tâm thức đồng bào các dân tộc miền núi phía Bắc, đưa tâm hồn mỗi con người hướng về dân tộc với tâm niệm “uống nước nhớ nguồn”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Ngày nay, khi xã hội ngày càng phát triển, văn hóa phương Tây ngày càng thâm nhập sâu vào trong đời sống văn hóa của con người. Mọi người bị cuốn theo làn sóng đó và ít chú ý đến giá trị văn hóa truyền thống. Trước thực trạng đó, Đảng và Nhà nước ta đã ban hành nhiều chính sách chú trọng tới sự phát triển của văn hóa, văn học dân tộc theo hướng vừa hiện đại, vừa đậm đà bản sắc dân tộc. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII có viết: “Trong điều kiện kinh tế thị trường và mở rộng giao lưu quốc tế, ta phải đặc biệt quan tâm giữ gìn và nâng cao bản sắc văn hóa dân tộc, tiếp thu tinh hoa của các dân tộc trên thế giới, đấu tranh chống lại sự xâm nhập của nền văn hóa độc hại, những khuynh hướng sùng ngoại, bất chấp đạo lý, coi thường các giá trị nhân văn”[9, tr.1]. Hưởng ứng chủ trương chính sách đó, mỗi người dân Việt Nam đã và đang tích cực khôi phục, bảo tồn và phát triển vốn văn hóa, văn học dân gian của dân tộc. Do vậy, nghiên cứu truyền thuyết về người anh hùng chống giặc ngoại xâm kết hợp với việc tìm hiểu lễ hội để tưởng niệm họ là công việc vừa có ý nghĩa lý luận, vừa có ý nghĩa thực tiễn trong việc làm sáng tỏ hơn bản chất của thể loại truyền thuyết trong văn học dân gian Việt Nam. 2. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã và đang đưa thêm nhiều tác phẩm dân gian vào giảng dạy ở nhà trường nhằm mục tiêu đổi mới chương trình dạy học, đòi hỏi mỗi chúng ta cần có sự hiểu biết nhất định về văn học, văn hóa dân gian của đất nước. Việc nghiên cứu hệ thống truyền thuyết về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên sẽ đóng góp cho việc giảng dạy một số vấn đề văn học tự chọn có kết quả cao. Tính đến nay số lượng nghiên cứu, sưu tầm truyền thuyết đã có khá nhiều và cũng có những thành tựu đáng kể. Tuy vậy, mảng truyền thuyết địa phương vẫn còn ít được quan tâm. Trong tình hình chung ấy, truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên cho đến nay vẫn chưa có nhà nghiên cứu nào có công trình khảo cứu một cách có hệ thống. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3. Là người con của mảnh đất Thái Nguyên và xuất phát từ tình yêu văn học dân gian, tôi muốn đi sâu tìm hiểu để có cái nhìn cụ thể, hệ thống về chuỗi truyền thuyết Dương Tự Minh và mối quan hệ giữa nó với lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên. Đề tài được mở rộng về phạm vi và khơi sâu về nội dung thi pháp sẽ cho ta thấy rõ hơn mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội, cũng như giá trị văn học dân gian trong đời sống nhân dân Thái Nguyên nói riêng, trong đời sống của con người Việt Nam nói chung. Từ những lý do trên, người viết với đề tài Hệ thống truyền thuyết và lễ hội về võ tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên mong muốn được góp sức mình vào việc bảo tồn và lưu giữ bản sắc dân tộc. Tìm hiểu truyền thuyết và lễ hội về người anh hùng Dương Tự Minh giúp chúng ta thêm một lần nữa hiểu sâu về văn học dân gian nói chung và truyền thuyết nói riêng của dân tộc, vừa là một hiện tượng văn học, vừa là một hiện tượng văn hoá. Việc nghiên cứu về truyền thuyết Dương Tự Minh cùng với các lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên là cơ hội để người viết tích lũy kiến thức về kho tàng truyền thuyết, từ đó bồi đắp cho học sinh lòng tự hào về truyền thống quý báu của dân tộc, khơi dậy trong các em ý thức về việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy văn hoá dân tộc. Trên đây là tất cả những lý do khiến người viết chọn đề tài Hệ thống truyền thuyết và lễ hội về võ tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên. 2. Lịch sử vấn đề Năm 1971, công trình Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam tập trung những bài nghiên cứu về truyền thuyết đã xuất bản. Các tác giả Nguyễn Ngọc Côn, Tầm Vu, Phan Trần, Đinh Gia Khánh và Kiều Thu Hoạch đã có những đóng góp lớn trong đó đáng chú ý là Truyền thuyết anh hùng trong thời kỳ phong kiến của tác giả Kiều Thu Hoạch. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Ngay từ khi nhà nước phong kiến được hình thành, các trí thức phong kiến đã chú ý đến việc sưu tầm, nghiên cứu truyền thuyết như Trần Thế Pháp trong Lĩnh nam chích quái, Lê Văn Hưu trong Việt điện u linh, Nguyễn Dữ thể hiện trong Truyền kỳ mạn lục...Các tác giả đã dày công biên soạn lại nhiều truyền thuyết, khảo sát về các mặt địa lý, kinh tế, văn hóa dân tộc. Song các tác phẩm trên mới bắt đầu là ghi chép truyền thuyết còn văn hóa văn nghệ dân tộc thiểu số của địa phương thì chưa được chú ý. Đến nay, nhiều nhà nghiên cứu đã khám phá ra những vấn đề của truyền thuyết và sinh hoạt lễ hội. Họ đã dày công sưu tầm, nghiên cứu và lý giải nó với nhiều tâm huyết. Khi nghiên cứu văn bản dân tộc học ngôn ngữ, Bronisolap Malinopsoki đã tuyên bố lý thuyết về việc sưu tầm văn bản trong ngữ cảnh. Quan niệm Folklore của ông khiến nhiều người theo trường phái chức năng chấp nhận phương pháp tiếp nhận văn hóa dân gian trong ngữ cảnh, và có ngữ cảnh nào tuyệt vời hơn môi trường của lễ hội. Trong cuốn sách Thông báo văn hóa dân gian của Viện khoa học xã hội Việt Nam - Viện nghiên cứu văn hóa, các tác giả đã đề cập đến mối quan hệ giữa văn hóa dân gian với lễ hội và với đời sống hiện đại. Trong các bài viết, nhiều nhà nghiên cứu đã tìm hiểu khá sâu sắc về nguồn ngữ văn dân gian nói chung (các thể loại và vấn đề lý luận), lễ hội phong tục, nghệ thuật và ẩm thực dân gian. Mối quan hệ giữa truyền thuyết với đời sống hiện đại và lễ hội cũng được nói đến trong bài của tác giả Trần Thị An, Nguyễn Quang Khải. [29, tr.6] Tuy các bài viết không đề cập đến truyền thuyết về Dương Tự Minh nhưng chúng giúp cho chúng tôi có cái nhìn hệ thống về truyền thuyết Dương Tự Minh trong thời hiện đại. Khái quát lịch sử nghiên cứu truyền thuyết về Dương Tự Minh và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên, chúng tôi thống kê được một số công trình nghiên cứu sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Các bộ chính sử của Việt Nam như: Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sĩ Liên, Khâm định Việt sử thông giám cương mục của Quốc sư quán triều Nguyễn, Việt Sử cương mục tiết yếu của Đặng Xuân Bảng…đều chép truyện thủ lĩnh Dương Tự Minh”[14, tr.163]. Nhưng các tác giả mới chỉ nghiên cứu Dương Tự Minh ở góc độ lịch sử mà chưa đi sâu tìm hiểu các truyền thuyết về ông. Ngô Đức Thọ trong Từ điển di tích lịch sử văn hóa Việt Nam [40] đã giải thích về nguồn gốc của các đền, chùa trên địa bàn cả nước trong đó có Thái Nguyên. Tuy nhiên, những chú thích của ông còn ngắn gọn chưa có được sự chi tiết, tỉ mỉ. Còn trong Núi Đuổm và Dương Tự Minh [13], các tác giả đã giới thiệu tóm tắt về cuộc đời, sự nghiệp, những cống hiến lớn lao của Người cho dân tộc và có đề cập đến một vài truyền thuyết về võ tướng. Nhưng các truyền thuyết đó còn ít và chưa khái quát được nội dung của chuỗi truyền thuyết về Dương Tự Minh. Hiện nay, trong kho sách nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Hán Nôm còn bảo lưu được hàng chục văn bản ghi chép về con người Dương Tự Minh. Trong đó, hai tác phẩm Thiên Nam minh giám [14, tr166] và Việt sử diễn âm [14, tr167] đã giới thiệu về Dương Tự Minh qua hai truyền thuyết dân gian là Chiếc áo tàng hình và Sự tích bàn cờ tiên. Tuy nhiên, hai tác phẩm trên mới chỉ dừng lại ở việc giải thích thân thế mà chưa làm nổi rõ được cuộc đời và những cống hiến của ông cho dân tộc. Tập hợp nhiều bài viết và công trình có giá trị nhất về võ tướng Dương Tự Minh phải kể đến cuốn Kỷ yếu hội thảo khoa học Dương Tự Minh danh nhân lịch sử dân tộc [14]. Cuốn sách này tổng hợp nhiều bài nghiên cứu chuyên luận của các giáo sư, các nhà văn hóa đầu ngành như GS Đinh Xuân Lâm, PGS - TS Nguyễn Tá Nhí, … nghiên cứu rất nhiều mặt về văn hóa triều Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Lý trong đó có đề cập đến vấn đề của võ tướng Dương Tự Minh - một thành tựu đặc sắc của văn hóa dân gian triều Lý. Đặc biệt, chúng ta phải kể đến bài viết Di tích và lễ hội về Dương Tự Minh của tác giả Nguyễn Đình Hưng. Bài viết đã cung cấp cho độc giả những hiểu biết khái quát về các di tích và lễ hội liên quan đến võ tướng Dương Tự Minh trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Tuy nhiên, tác giả mới chỉ nhìn nhận vấn đề ở góc độ khái quát chưa có sự phân tích đi sâu vào một di tích cụ thể. Các tác giả trong cuốn Thống kê lễ hội Việt Nam [27] đã hệ thống và miêu tả sơ lược lại những lễ hội trên địa bàn cả nước. Họ đã có công sưu tầm, ghi chép những khía cạnh khác nhau của văn hóa dân gian Thái Nguyên. Song các nhà sưu tầm mới chỉ nhìn nhận vấn đề ở góc độ văn hóa mà chưa chỉ ra được mối quan hệ gắn bó giữa truyền thuyết Dương Tự Minh và các lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên. Từ thực tế nghiên cứu trên, chúng ta có thể nhận thấy vấn đề về truyền thuyết Dương Tự Minh chưa từng được nghiên cứu một cách có hệ thống. Mặc dù vậy, những công trình nghiên cứu trên là tiền đề khoa học quý báu, là gợi mở tích cực cho chúng tôi thực hiện luận văn này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu - Mục đích chính là thực hành khoa học, vận dụng lý thuyết chuyên ngành vào nghiên cứu: Hệ thống truyền thuyết và lễ hội về võ tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên. - Tìm ra mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội nơi đây, từ đó đi đến cái nhìn khái quát về mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội, giữa hai lĩnh vực văn học và văn hóa. Trên cơ sở đó, khẳng định vai trò, vị trí, ý nghĩa của việc giữ gìn, phát huy và bảo tồn kho tàng truyền thuyết của địa phương nói riêng và của cả nước nói chung. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến đề tài làm nền tảng cho nghiên cứu (cơ sở tự nhiên, văn hóa, xã hội, các khái niệm…) - Trên cơ sở đó tìm hiểu hệ thống các truyền thuyết về võ tướng Dương Tự Minh và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu - Các truyền thuyết dân gian về võ tướng Dương Tự Minh trên địa bàn huyện Phú Lương, thành Phố Thái Nguyên, huyện Phổ Yên, huyện Phú Bình thuộc tỉnh Thái Nguyên. - Do đặc điểm của truyền thuyết về người anh hùng chống xâm lược là thường gắn liền với các mùa và nghi lễ tế thần ở đình, đền, miếu… nên người viết đồng thời khảo tả lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên trong mối quan hệ với các truyền thuyết. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi vấn đề nghiên cứu: + Hệ thống truyền thuyết về võ tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên, lễ hội Dương Tự Minh ở Thái Nguyên, mối quan hệ giữa chúng. + Luận văn tìm hiểu, phân tích, đánh giá các giá trị tư tưởng thẩm mỹ của những truyền thuyết về Dương Tự Minh dưới góc độ khoa học văn học dân gian trên hai phương diện: giá trị tư tưởng qua nội dung phản ánh và hình thức nghệ thuật qua các mô típ cơ bản. Để làm được điều này, theo đặc trưng thể loại truyền thuyết luận văn khảo tả chi tiết các lễ hội tưởng niệm Dương Tự Minh ở 4 huyện, thành trong tỉnh Thái Nguyên. - Phạm vi tư liệu nghiên cứu: + Tư liệu đã xuất bản đưa vào sử dụng như: Kỷ yếu hội thảo khoa học Dương Tự Minh danh nhân lịch sử (Nxb Thái Nguyên - 2003 ), Núi Đuổm và Dương Tự Minh (Nxb Thái Nguyên - 2001)… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn + Tư liệu lưu truyền trong đời sống dân gian: Truyền thuyết về võ tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên do tác giả sưu tầm. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Mỗi phương pháp nghiên cứu đều có những thế mạnh và hạn chế, để đạt được kết quả cao nhất trong việc nghiên cứu, chúng tôi kết hợp sử dụng nhiều phương pháp, các phương pháp cơ bản là: - Phương pháp thống kê: Tập hợp và thống kê các tư liệu có liên quan đến truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh. - Phương pháp so sánh đối chiếu: Vận dụng phương pháp này để làm rõ một số vấn đề trong đề tài. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Tiếp cận đối tượng khoa học một cách cụ thể, chi tiết, sau đó đảm bảo vấn đề được đánh giá một cách toàn vẹn. - Phương pháp điền dã: Chúng tôi tiến hành điền dã trên địa bàn huyện Phú Lương, thành phố Thái Nguyên, huyện Phổ Yên, huyện Phú Bình. Chúng tôi tham quan các di tích lịch sử có liên quan đến Dương Tự Minh. Gặp gỡ, trao đổi với những cán bộ văn hóa, cán bộ quản lý di tích lịch sử, những người dân địa phương ở các địa bàn trên. - Phương pháp liên ngành: Đề tài này chúng tôi đã vận dụng những tri thức thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như lịch sử, dân tộc, tín ngưỡng…để lí giải một số vấn đề có liên quan đến đề tài. - Phương pháp điều tra xã hội học: Chúng tôi phát phiếu điều tra, phỏng vấn, lấy ý kiến nhiều nhóm đối tượng trên địa bàn huyện Phú Lương, thành phố Thái Nguyên, huyện Phổ Yên, huyện Phú Bình thuộc tỉnh Thái Nguyên. 6. Đóng góp của luận văn - Luận văn khảo sát và ghi lại thành văn những truyền thuyết về Dương Tự Minh đã và đang được lưu truyền ở bốn địa bàn trong tỉnh Thái Nguyên: huyện Phú Lương, thành phố thái Nguyên, huyện Phổ Yên, huyện Phú Bình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn - Phân tích, đánh giá những giá trị nội dung và nghệ thuật của chuỗi truyền thuyết về võ tướng Dương Tự Minh dưới góc độ khoa học nghiên cứu của văn học dân gian. - Khảo tả lễ hội Dương Tự Minh ở Thái Nguyên, góp phần nâng cao ý thức bảo lưu, gìn giữ vốn văn hóa văn học dân gian trong xã hội hiện đại. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, nội dung chính của luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề chung, cơ sở nghiên cứu đề tài. Chương 2: Nội dung và thi pháp của truyền thuyết về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên. Chương 3: Lễ hội và mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn NỘI DUNG Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG, CƠ SỞ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 1.1. Sơ lƣợc về điều kiện tự nhiên, xã hội, văn hóa, truyền thống lịch sử ở Thái Nguyên 1.1.1 Điều kiện tự nhiên Điều kiện tự nhiên là một trong những yếu tố ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự tồn tại và phát triển của con người. Cũng chính nhờ vào hoàn cảnh tự nhiên mà các giá trị văn hóa, văn học mới nảy sinh, tồn tại và phát triển. “Thời Lý (1010 – 1225), miền đất Thái Nguyên là châu Thái Nguyên có từ thời Tiền Lê. Đó là vùng đất rộng lớn bao gồm: Thái Nguyên, Bắc Kạn và một phần Cao Bằng ngày nay” [14,tr.93] được xem là “phiên dậu thứ hai về phương Bắc”. Thái Nguyên là một tỉnh nằm ở phía Đông Bắc của nước ta, có nhiều điều kiện để phát triển kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội…trong chiến lược phát triển kinh tế, chính trị, xã hội chung của cả nước. Miền đất này có tài nguyên du lịch thiên nhiên và tài nguyên du lịch nhân văn phong phú. Về tài nguyên du lịch thiên nhiên, Thái Nguyên có một hệ thống di sản thiên nhiên hết sức đa dạng, đặc biệt là các cảnh quan tự nhiên, hệ thống sinh thái sông, hồ, hệ sinh thái rừng, núi, đồi... Các điểm du lịch danh thắng hồ Núi Cốc, hang Phượng Hoàng, suối Mỏ Gà, thác Khuôn Tát, Khu căn cứ ATK Định Hóa (đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt), hồ Suối Lạnh, hồ Trại Gạo, hồ Bảo Linh… Về tài nguyên du lịch nhân văn, Thái Nguyên có hàng trăm di sản vật thể và phi vật thể, trong đó có 132 di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh đã được xếp hạng (39 di tích cấp quốc gia; 93 di tích cấp tỉnh, trên tổng số gần 800 di tích của tỉnh). Nói đến Thái Nguyên người dân cả nước Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn không thể không nhắc đến những huyện thành trong tỉnh với những nét đẹp văn hóa, truyền thống lịch sử cách mạng. Huyện Phú Lương chính là một huyện lỵ nhỏ của châu Thái Nguyên thời Lý. Huyện Phú Lương xưa phía Bắc giáp Bắc Kạn, phía Nam và Đông Nam giáp trung tâm phủ Phú Lương thời Lý. Nơi đây là một vùng có nhiều khoáng sản, nổi tiếng nhất là vàng và bạc. Núi rừng Phú Lương bao quanh ba mặt như những bức tường thành chở che, vun đắp cho một thung lũng lớn. Nhận xét về Phú Lương, có người cho rằng ở vùng ấy, đất thì đỏ, dính, ruộng thì vào hạng hạ, có quế, nhung, sâm và da thú, có bạc, đồng, chì vàng… Trên vùng đất giàu tiềm năng đó, những sông Đu, Sông Công và những con đường do các thế hệ xưa đã mở là những huyết mạch giao thông để nối liền Phú Lương với cả vùng Việt Bắc rộng lớn. Thành phố Thái Nguyên là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của tỉnh thái Nguyên.Thành phố mang những nét chung của khí hậu vùng Đông Bắc Việt Nam, thuộc miền nhiệt đới gió mùa, nằm trong vùng ấm của tỉnh, có lượng mưa trung bình khá lớn. Thành phố có nguồn tài nguyên thiên nhiên đa dạng và phong phú gồm: Tài nguyên đất, tài nguyên rừng, tài nguyên khoáng sản. Đất nơi đây thích hợp với trồng rừng và trồng cây lương thực: lúa nước, ngô, đậu… Thành phố Thái Nguyên có hai tuyến sông Cầu và sông Công chảy qua, cung cấp cho thành phố một lượng cát, sỏi phục vụ xây dựng khá lớn, đủ đáp ứng nhu cầu xây dựng cho toàn thành phố. Thành phố nằm trong vùng sinh khoáng Đông Bắc Việt Nam, thuộc vành đai sinh khoáng Thái Bình Dương. Mỏ than nội địa Khánh Hoà thuộc xã Phúc Hà có trữ lượng than rất lớn. Trung Thành là một phường thuộc thành Phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên, phường lần lượt tiếp giáp với các phường: Hương Sơn, Tân Thành, Tích Lương và Phú Xá. Nơi đây là vùng đất văn hóa, vùng đất tâm linh của người dân Thái Nguyên, nơi có chùa Trấn Nam, một di tích nổi tiếng của vùng đất Thái. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn Phổ Yên là huyện trung du nằm ở vùng phía Nam tỉnh Thái Nguyên, phía Tây giáp huyện Tam Đảo (tỉnh Vĩnh Phúc), phía Bắc, Tây Bắc giáp thành phố Thái Nguyên, huyện Đại Từ và thị xã Sông Công tỉnh Thái Nguyên. Phía Đông và Đông Bắc giáp các huyện Hiệp Hòa (tỉnh Bắc Giang) và Phú Bình (tỉnh Thái Nguyên). Phía Nam giáp huyện Sóc Sơn (thành phố Hà Nội). Khí hậu Phổ Yên mang tính chất nhiệt đới gió mùa. Phổ Yên có hai con sông chính chảy qua: sông Cầu, sông Công. Đặc điểm nổi bật của huyện Phổ Yên là có đường Quốc lộ số 3 và đường sắt Hà Nội - Thái Nguyên chạy dọc từ Nam đến Bắc, mang lại cho huyện nhiều thuận lợi về kinh tế - xã hội. Phú Bình, một huyện nằm ở phía Nam của tỉnh Thái Nguyên, nơi hội tụ những nét đẹp văn hóa nông nghiệp, với nhiều khu di tích lịch sử nổi tiếng khắp vùng miền như: khu di tích đền chùa Cầu Muối, chùa Úc Kỳ, chùa Hộ Lệnh …Trung tâm huyện cách thành phố Thái Nguyên 26 km, huyện Phú Bình giáp huyện Đồng Hỷ về phía Bắc, giáp thành phố Thái Nguyên và huyện Phổ Yên về phía Tây. Phía Đông và phía Nam giáp tỉnh Bắc Giang.Với vị trí địa lý thuận lợi, Phú Bình có điều kiện mở rộng giao lưu kinh tế và thị trường với các địa phương khác trong tỉnh cũng như ngoài tỉnh. Tân Thành là một xã thuộc huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên, Việt Nam. Xã nằm ở phía Đông Bắc của huyện và thuộc khu vực trung du. Trên địa bàn Tân Thành có tổ hợp đình - đền - chùa Cầu Muối, nơi sinh hoạt tín ngưỡng của người dân ở khắp vùng miền. 1.1.2. Đặc điểm kinh tế, xã hội Thái Nguyên là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hoá - xã hội của vùng Việt Bắc. Thái Nguyên là đầu mối giao thông trực tiếp với Thủ Đô Hà Nội, có đường sắt, đường sông, quốc lộ số 3 chạy qua. Nơi đây là một trong ba trung tâm giáo dục, đào tạo lớn trong cả nước sau Hà Nội và TP.HCM. Thái Nguyên còn là cửa ngõ đi các tỉnh phía bắc như: Cao Bằng, Bắc Kạn, Hà Giang, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Bắc Ninh, Bắc Giang. Thái Nguyên có các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn khu công nghiệp nổi tiếng như: khu công nghiệp Gang Thép, khu công nghiệp Sông Công… Nơi đây có khu du lịch Hồ Núi Cốc với nhiều danh lam thắng cảnh đẹp, hàng năm đón một lượng khách du lịch đông đảo. Người dân cả nước còn biết đến Thái Nguyên bởi đặc sản chè Tân Cương nổi tiếng. Hiện nay vùng chè đặc sản Tân Cương được thành phố quy hoạch thành cụm làng nghề và trở thành địa điểm hấp dẫn khách du lịch trong nước và quốc tế góp phần phát huy, tôn vinh các giá trị truyền thống của dân tộc. Vào thế kỷ XII, trên địa bàn huyện Phú Lương ngày nay là địa bàn cư trú của người Tày - Nùng, người Việt và một số dân tộc anh em khác (Sán dìu, Hmông, Sán chay, Hoa, Dao). Những tộc người đó đã cộng cư trên đất này và để lại những dấu ấn lịch sử không phai mờ trong việc chung sức, chung lòng xây dựng phủ Phú Lương giàu mạnh. Suốt cuộc đời mình Dương Tự Minh luôn coi việc chăm lo đến đời sống của nhân dân, quan tâm đến nguyện vọng của nhân dân, giữ gìn cho bờ cõi được yên ổn là trách nhiệm hàng đầu của người thủ lĩnh . Dưới thời nhà Lý với sự lãnh đạo của ông với sự lãnh đạo của ông, nhân dân các dân tộc huyện Phú Lương đã có một cuộc sống ấm no đầy đủ. Với số lượng đền thờ nhiều hơn cả, chúng ta dễ dàng nhận thấy rằng Dương Tự Minh là người có ảnh hưởng sâu sắc nhất trong tâm thức dân gian của đồng bào các dân tộc Phú Lương nói riêng, của nhân dân tỉnh Thái Nguyên nói chung Thành phố Thái Nguyên là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hoá, giáo dục, khoa học kĩ thuật, y tế du lịch, dịch vụ của tỉnh Thái Nguyên. Phường Trung Thành trực thuộc thành phố Thái Nguyên. Phường có hai tuyến đường chính của thành phố chạy qua thuận lợi cho việc phát triển kinh tế, xã hội. Phường tập trung phát triển kinh doanh cơ sở hạ tầng. Phường là trung tâm buôn bán của khu vực phía Nam có chợ Dốc Hanh nổi tiếng. Nơi đây còn tập Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn trung nhiều trường học của khu vực phía Nam. Đời sống kinh tế phát triển tốt là điều kiện để phường chú trọng, quan tâm tới việc nâng cấp cơ sở kiến trúc hạ tầng để phục vụ cho các hoạt động sinh hoạt văn hóa cộng đồng diễn ra quy mô, tốt đẹp. Trên địa bàn phường Trung Thành có di tích chùa Phố Hương, là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của người dân địa phương và khắp vùng miền trong cả nước. Huyện Phổ Yên là một trọng điểm phát triển kinh tế, xã hội khu vực phía Nam của tỉnh Thái Nguyên. Đặc điểm nổi bật của huyện Phổ Yên là có đường quốc lộ số 3 và đường sắt Hà Nội - Thái Nguyên chạy dọc từ Nam lên Bắc, mang lại cho huyện nhiều thuận lợi về kinh tế, xã hội. Huyện có hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế và hạ tầng xã hội đáp ứng tốt nhu cầu chuyển dịch cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động. Phú Bình vùng đất nông nghiệp với thế mạnh là trồng lúa và chăn nuôi gia súc, gia cầm. Về khoáng sản, Phú Bình có nguồn đá, cát sỏi sông Cầu đáp ứng cho nhu cầu xây dựng. Một thế mạnh nữa của Phú Bình là người dân địa phương có truyền thống cách mạng, yêu nước, cần cù lao động và ham học hỏi. Nhân dân Phú Bình luôn một lòng theo Đảng, nhờ vậy đây là địa phương luôn giữ vững ổn định chính trị, kinh tế xã hội. 1.1.3. Đời sống văn hóa và truyền thống lịch sử Bên cạnh việc bảo tồn và phát huy các di tích lịch sử văn hóa gắn với phát triển du lịch, Thái Nguyên cũng rất chú trọng đến việc bảo tồn, phục dựng các giá trị văn hóa phi vật thể, tạo điều kiện để tổ chức các lễ hội dân gian, tín ngưỡng truyền thống trong cộng đồng các dân tộc ở tỉnh, nhằm tạo điều kiện giao lưu văn hóa dân tộc các vùng miền, góp phần giới thiệu những nét văn hóa đặc sắc của mỗi địa phương, mỗi dân tộc để phát triển văn hóa du Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn