Tài liệu Luận án tiến sĩ kết cấu trong kịch của samuel beckett

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI LÊ THÚY HẰNG KẾT CẤU TRONG KỊCH CỦA SAMUEL BECKETT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Hà Nội - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI LÊ THÚY HẰNG KẾT CẤU TRONG KỊCH CỦA SAMUEL BECKETT Chuyên ngành : Văn học nƣớc ngoài Mã số : 9.22.02.42 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. ĐẶNG ANH ĐÀO Hà Nội - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những kết quả nghiên cứu trong Luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất cứ một công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án Lê Thúy Hằng LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới nhà khoa học PGS.TS. Đặng Anh Đào – người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô ở Bộ môn Văn học nước ngoài, cùng các thầy cô trong Khoa Ngữ Văn, phòng Sau Đại học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt thời gian học tập tại trường. Tôi cũng xin gửi lời tri ân sâu sắc tới các thầy cô ở Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQGHN; Viện Văn học, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam đã động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận án. Ngoài ra, tôi cũng xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến Ban Lãnh đạo và các đồng nghiệp tại Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển, Đại học Quốc gia Hà Nội, nơi tôi công tác. Cuối cùng, tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc đến bố mẹ, gia đình, và những người bạn đã luôn ủng hộ, động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và thực hiện Luận án. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án Lê Thúy Hằng MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................2 3. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu ...........................................................................3 4. Phƣơng pháp nghiên cứu.........................................................................................7 5. Đóng góp mới của luận án ......................................................................................7 6. Cấu trúc của luận án ................................................................................................8 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .........................................9 1.1. Tình hình nghiên cứu kịch Samuel Beckett ở nƣớc ngoài ...................................9 1.2. Tình hình nghiên cứu kịch Samuel Beckett ở Việt Nam ...................................32 Tiểu kết chƣơng 1......................................................................................................41 CHƢƠNG 2: HỦY DIỆT THÀNH TỐ CỦA KẾT CẤU KỊCH TRUYỀN THỐNG .. 43 2.1. Hủy diệt nhân vật ...............................................................................................44 2.1.1. Xu hướng nhân vật tiêu biến ...........................................................................45 2.1.2. Phi nhân vật hóa .............................................................................................51 2.2. Hủy diệt lời thoại ..............................................................................................59 2.3. Mờ hóa cốt truyện ..............................................................................................65 2.3.1. Thủ tiêu xung đột, kịch tính .............................................................................65 2.3.2. Hành động “dậm chân tại chỗ” ......................................................................69 Tiểu kết chƣơng 2......................................................................................................73 CHƢƠNG 3: KẾT CẤU TRÙNG LẶP VÀ TUẦN HOÀN ................................75 3.1. Kết đôi nhân vật .................................................................................................75 3.1.1. Kết đôi nhân vật dựa trên sự tương đồng .......................................................75 3.1.2. Kết đôi nhân vật dựa trên sự khác biệt ...........................................................80 3.2. Cốt truyện tuần hoàn ..........................................................................................83 3.2.1. Với vở kịch chia hồi.........................................................................................83 3.2.2. Với vở kịch không chia hồi ..............................................................................96 3.3. Không gian và thời gian không thay đổi ..........................................................103 Tiểu kết chƣơng 3....................................................................................................108 CHƢƠNG 4: KẾT CẤU PHÂN MẢNH .............................................................110 4.1. Nhân vật - những mảnh ghép rời rạc................................................................110 4.1.1. Nhân vật với nhân vật: những mảnh vỡ ........................................................110 4.1.2 Nhân vật với chính mình: sự tách rời bản thể................................................116 4.2. Cốt truyện phân mảnh ......................................................................................124 4.2.1. Cốt truyện ghép bởi những mảnh ngẫu nhiên ...............................................124 4.2.2. Cốt truyện phân mảnh rời rạc .......................................................................132 4.3. Không gian cắt mảnh .......................................................................................136 4.3.1. Cắt mảnh thành nhiều không gian đối nghịch ..............................................136 4.3.2. Cắt mảnh không gian thực - ảo .....................................................................140 Tiểu kết chƣơng 4....................................................................................................146 KẾT LUẬN ............................................................................................................147 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152 PHỤ LỤC 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Samuel Beckett (1906-1989) là nhà văn, nhà viết kịch Ireland, sáng tác bằng cả tiếng Anh và tiếng Pháp. Năm 1969, ông đoạt giải Nobel văn học. Giải thƣởng danh giá này đánh dấu thành công lớn trong sự nghiệp của nhà văn. Năm 2006, tại Hội nghị kỷ niệm 100 năm ngày sinh của ông, Chủ tịch Hiệp hội Ngôn ngữ hiện đại Marijorie Perloff đã phát biểu nhƣ sau: ―Năm nay đánh dấu một trăm năm ngày sinh Samuel Beckett và lễ kỷ niệm trên toàn thế giới đã đƣợc tổ chức nhƣ một điều kỳ diệu. Từ Buenos Aires đến Tokyo, từ Rio de Janeiro tới Sofia, từ Nam Phi đến New Zealand, từ Đại học Bang Florida, Tallahassee tới Đại học Reading, từ Nhà hát Barbican ở London đến Trung tâm Pompidou ở Paris, từ Hamburg và Kassel và Zurich tới Aix-en-Provence và Lille, từ St. Pertersburg tới Madrid đến Tel Aviv, và tất nhiên đáng chú ý nhất ở Dublin, năm 2006 là năm của Beckett. Ai thực sự là một nghệ sỹ toàn cầu hơn Beckett?‖ [87; 3]. Nhận định của Marijorie Perloff đã cho chúng ta thấy vị trí quan trọng của Samuel Beckett trên văn đàn thế giới. Trong sự nghiệp văn chƣơng, Samuel Beckett để lại một khối lƣợng tác phẩm khá đồ sộ ở nhiều thể loại: phê bình văn học, truyện ngắn, tiểu thuyết, thơ và kịch. Mặc dù vậy, ―Gần nhƣ chắc chắn rằng Beckett vẫn đƣợc biết đến nhiều hơn với tƣ cách là một nhà viết kịch‖ (Rónán McDonald) [117; 4]. Vở kịch đầu tiên Trong khi chờ Godot ngay khi đƣợc công diễn ngày 05.01.1953 tại nhà hát Babylone ở Paris đã làm rạng danh tên tuổi của Samuel Beckett. Những vở kịch của ông theo khuynh hƣớng sân khấu mới, nhƣ Martin Esslin gọi là Kịch phi lý (The Theatre of the Absurd), ở đó, các yếu tố cơ bản của kết cấu đều ít nhiều thay đổi so với kịch truyền thống. 1.2. Kết cấu là một phƣơng tiện cơ bản của sáng tác nghệ thuật, ―là toàn bộ tổ chức tác phẩm trong tính độc đáo, sinh động, gợi cảm của nó. Cách tổ chức của thể loại, bố cục chung của một thể văn, nguyên tắc của một luật thơ cụ thể và cả mô hình tƣ duy của một tác giả cố nhiên là rất quan trọng, nhƣng kết cấu tác phẩm trong phần sâu sắc nhất của nó không phải là sự liên kết theo những công thức, biện pháp sẵn có, mà là liên kết theo sự phát hiện đời sống và suy nghĩ của nhà văn, tạo 2 thành một hệ thống liên kết tạo ra hiệu quả tƣ tƣởng - thẩm mỹ. Hiểu nhƣ vậy, mọi phƣơng diện tổ chức tác phẩm, từ nhỏ nhất nhƣ ví von, ẩn dụ, mỉa mai, câu, đoạn cho đến tổ chức trần thuật, hệ thống hình tƣợng, thể loại, cốt truyện… đều thuộc phạm vi kết cấu. Chúng kết hợp nhau để tạo ra tính hình tƣợng và chiều sâu nội dung của tác phẩm‖ (Theo Từ điển thuật ngữ văn học) [29; 296]. Đối với Samuel Beckett, trong quá trình sáng tác, ông rất coi trọng kết cấu. Samuel Beckett từng nói: ―Tìm ra cấu trúc thích hợp với sự hỗn độn, đó là nhiệm vụ của ngƣời nghệ sỹ‖. Vì thế, việc nghiên cứu kết cấu trong kịch Samuel Beckett là một con đƣờng triển vọng để giải mã tác phẩm của ông. Bởi lẽ, đây là một tác giả tuy không mới ở Việt Nam nhƣng còn tƣơng đối ―lạ‖ và ―khó hiểu‖ đối với độc giả. Tìm hiểu kết cấu trong kịch của ông chính là tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật mà nhà văn dụng công sáng tạo. Điều đó sẽ đóng góp một phần nhỏ trong việc nghiên cứu Samuel Beckett ở trong nƣớc. 1.3. Ở Việt Nam, Samuel Beckett là một tác giả đƣợc nghiên cứu và giảng dạy trong các trƣờng đại học (phần Samuel Beckett đƣợc nhà nghiên cứu Đặng Anh Đào viết trong Giáo trình Văn học phương Tây và Lịch sử văn học Pháp xuất bản từ năm 1992). Những năm gần đây, đã có một số công trình nghiên cứu nhƣ Lời thoại trong kịch của Samuel Beckett (2012), Samuel Beckett và sự cách tân kịch Pháp thế kỷ XX (2016) của Nguyễn Thùy Linh. Tính đến nay, chƣa có công trình nào về kết cấu trong kịch của Samuel Beckett. Từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài “Kết cấu trong kịch của Samuel Beckett”. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Lựa chọn đề tài này, luận án đặt ra những mục đích cơ bản sau đây: - Tổng quan về tình hình nghiên cứu kịch Samuel Beckett từ tài liệu trong nƣớc và nƣớc ngoài, từ đó kế thừa, phát triển những kết quả đã có để tìm ra nét đặc trƣng trong kết cấu kịch của nhà văn. 3 - Chỉ rõ thành tố của kết cấu kịch mà Samuel Beckett hủy diệt, tập trung phân tích hai kiểu kết cấu trong kịch Samuel Beckett ở các phƣơng diện cụ thể: lời thoại, nhân vật, cốt truyện, không gian và thời gian. Dựa trên cơ sở đó, tác giả luận án tìm ra những nét đổi mới, sáng tạo của tác giả so với kịch truyền thống và với các nhà viết kịch phi lý khác. Đồng thời, thông qua nghiên cứu kết cấu, ngƣời viết làm nổi bật chiều sâu nội dung tƣ tƣởng kịch, cũng nhƣ quan niệm của tác giả về con ngƣời và cuộc đời. - Nhận diện những đóng góp của Samuel Beckett trong sáng tạo nghệ thuật nhằm tôn vinh giá trị của nhà văn với nỗ lực mang lại trải nghiệm sân khấu mới mẻ đối với ngƣời đọc, ngƣời xem vốn đã quen tƣ duy của kịch truyền thống. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Đối với các tài liệu nƣớc ngoài, phân chia thành các hƣớng nghiên cứu nhƣ phê bình tiểu sử, văn học so sánh, phê bình tiếp nhận và thi pháp học để tìm ra những khuynh hƣớng nghiên cứu về kịch Samuel Beckett trên thế giới. Trong các tài liệu nghiên cứu ở Việt Nam, chỉ ra các nhà nghiên cứu tiêu biểu qua các bài viết, công trình liên quan đến đề tài nghiên cứu. - Phân tích các thành tố của kết cấu kịch (nhân vật, lời thoại, cốt truyện, không gian, thời gian…) mà Samuel Beckett hủy diệt khác với kết cấu kịch truyền thống. - Đi sâu nghiên cứu hai kiểu kết cấu chính mà Samuel Beckett thƣờng sử dụng trong kịch. Với mỗi kiểu kết cấu, chúng tôi tìm hiểu sự biểu hiện của các thành tố trong kết cấu kịch để tìm ra đặc trƣng của kiểu kết cấu kịch Samuel Beckett. 3. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Phạm vi nghiên cứu 3.1.1. Văn bản Kịch là một loại hình nghệ thuật sân khấu, tổng hợp nhiều công cụ, kỹ năng biểu hiện (ánh sáng, âm nhạc…) nhƣng giới hạn của đề tài luận án sẽ chỉ dựa trên biểu hiện ở văn bản mà không bàn đến yếu tố biểu diễn trên sân khấu. Luận án tìm hiểu 32 vở kịch của Samuel Beckett in trong cuốn Samuel Beckett - The Complete Dramatic Works, do NXB Faber and Faber Limited ấn hành năm 1986. Các vở kịch đó là: 4 - Waiting for Godot (Trong khi chờ Godot): chúng tôi tham khảo bản dịch của Vũ Đình Phòng in trong Tạp chí Văn học nước ngoài, số 3, năm 1997, tr. 6-84. - Endgame (Tàn cuộc) - Happy Days (Những ngày tươi đẹp) - All That Fall (Tất cả những người ngã xuống) - Act Without Words I (Động tác không lời I): chúng tôi tham khảo bản dịch của Hoàng Ngọc Biên với tên Màn kịch không lời I, theo tienve.org - Act Without Words II (Động tác không lời II): tham khảo bản dịch của Hoàng Ngọc Biên với tên Màn kịch không lời II, theo tienve.org - Krapp’s Last Tape (Cuộn băng cuối cùng của Krapp) - Rough for Theatre I (Đoạn kịch nháp I): tham khảo bản dịch của Hoàng Ngọc Biên, theo tienve.org - Rough for Theatre II (Đoạn kịch nháp II) - Embers (Tro tàn) - Rough for Radio I (Phác thảo kịch truyền thanh I): tham khảo bản dịch của Hoàng Ngọc Biên, theo tienve.org - Rough for Radio II (Phác thảo kịch truyền thanh II) - Words and Music (Lời và Nhạc) - Cascando (tiếng Tây Ban Nha: Gõ cửa, tiếng Bồ Đào Nha: Xếp tầng, trong luận án chúng tôi để nguyên tên của vở kịch) - Play (Hài kịch) - Film (Phim) - The Old Tune (Giai điệu cũ) - Come and go (Đến và đi) - Eh Joe (Này Joe) - Breath (Thở): tham khảo bản dịch của Hoàng Ngọc Tuấn, theo tienve.org 5 - Not I (Không phải tôi) - That Time (Lúc đó) - Footfalls (Bước chân): tham khảo bản dịch của Hoàng Ngọc Biên, theo tienve.org - Ghost Trio (Ba con ma) - … but the clouds… (… nhưng những đám mây…) - A Piece of Monologue (Độc thoại): tham khảo bản dịch của Nguyễn Đăng Thƣờng, theo tienve.org - Rockaby (Bài hát ru): tham khảo bản dịch của Nguyễn Đăng Thƣờng, theo tienve.org - Ohio Impromptu (Khúc ứng tác Ohio) - Quad (Từ này không có nghĩa trong tiếng Anh, chúng tôi để nguyên tên) - Catastrophe (Đại họa): tham khảo bản dịch của Hoàng Ngọc Tuấn, theo tienve.org - Nacht und Traüme (Đêm và Giấc mơ) - What Where (Cái gì, ở đâu): tham khảo bản dịch của Nguyễn Đăng Thƣờng với tên dịch Nao nào, theo tienve.org. Tuy nhiên, mức độ tìm hiểu ở mỗi văn bản khác nhau, tƣơng ứng với nội dung nghiên cứu của luận án. 3.1.2. Thuật ngữ Luận án nghiên cứu kết cấu trong kịch của Samuel Beckett, do đó, thuật ngữ đƣợc ngƣời viết cần giới thuyết là kết cấu (structure). Structure (tiếng Anh) dịch sang tiếng Việt có hai từ là cấu trúc và kết cấu. Trong Từ điển thuật ngữ văn học, cấu trúc của tác phẩm đƣợc định nghĩa là ―tổ chức nội tại, mối quan hệ qua lại của các yếu tố của tác phẩm mà sự biến đổi một yếu tố nào trong đó sẽ kéo theo sự biến đổi của các yếu tố khác. Từ xƣa ngƣời ta đã biết đến cấu trúc của tác phẩm văn học, nhƣng chỉ hiểu ở khía cạnh hài hòa, đối xứng. Nghiên cứu văn học từ những năm 20 thế kỷ này hiểu cấu trúc của tác phẩm văn học là kết cấu, cấu tạo và mối quan hệ qua lại của nhân vật với các hình tƣợng 6 khác, quan hệ giữa các lớp tƣ tƣởng chủ đề và lớp tạo hình, tổ chức lời văn. ― [29; 42]. Do có sự tƣơng đồng về thuật ngữ cấu trúc của tác phẩm và kết cấu nên chúng tôi lựa chọn thuật ngữ kết cấu để nghiên cứu mối quan hệ giữa các thành tố kiến tạo nên tác phẩm với tƣ cách một chỉnh thể nghệ thuật. Trong cuốn Literary Terms and Criticism (Những thuật ngữ văn học và phê bình) của John Peek và Martin Coyle, thuật ngữ Kết cấu (structure) đƣợc định nghĩa nhƣ sau: ―Kết cấu của một văn bản là toàn bộ hình dạng/sự sắp xếp (shape) và mô hình (pattern) của nó. Đôi khi, điều này ám chỉ hình thức (form), của văn bản, mặc dù nói đúng ra, hình thức (form) là thuật ngữ bao gồm nhiều hơn mọi khía cạnh của kỹ thuật tác phẩm‖ [126; 159]. Tác giả cuốn sách còn viết: ―Cả hài kịch và bi kịch có kết cấu quy ƣớc của nó - hài kịch kết thúc bằng đám cƣới, bi kịch với cái chết của anh hùng/nhân vật chính - và tất cả những vở kịch đều theo dạng thức chuẩn của sự trình bày, sự phức tạp và cách giải quyết vấn đề‖ [126; 160]. Trong cuốn A Glossarry of Litarary Terms (Abrams M. H.), tác giả phân biệt sự khác nhau giữa Form (Hình thức) và Structure (Kết cấu) nhƣ sau: ―Hình thức (form) của một tác phẩm văn học (theo thuật ngữ Hi Lạp) là động lực, công việc cụ thể, hoặc sức mạnh cảm xúc mà thành phần cấu tạo đƣợc thiết kế để tác động những chức năng nhƣ là sự sắp xếp chủ yếu của nó. Hình thức chủ yếu này điều khiển và tổng hợp các bộ phận thành kết cấu (structure) của một tác phẩm - đó là sự trình tự, tầm quan trọng và nó làm cho tất cả vấn đề và các phần của sự vật hợp thành - vào trong toàn bộ tính đẹp và hiệu quả của một kiểu xác định‖ [68; 102]. Từ định nghĩa trên, ta thấy kết cấu (structure) là một khái niệm quan trọng thể hiện mối liên hệ giữa các yếu tố bên ngoài và bên trong tác phẩm. Mọi yếu tố cấu thành tác phẩm trong tính chỉnh thể trọn vẹn của nó đều chịu sự chi phối của kết cấu. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là kết cấu trong kịch của Samuel Beckett. Trong phạm vi đề tài, chúng tôi chỉ tìm hiểu các thành tố sau của kết cấu: lời thoại, nhân vật, cốt truyện, không gian, thời gian. Với từng nội dung cụ thể, chúng tôi sẽ lựa chọn những thành tố nổi bật để làm đối tƣợng nghiên cứu. 7 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Xuất phát từ mục đích, phạm vi, đối tƣợng nghiên cứu, luận án sử dụng phƣơng pháp tiếp cận chủ yếu là thi pháp học cấu trúc trên nền tảng lý thuyết văn học hậu hiện đại. ―Mục tiêu số một của thi pháp học cấu trúc là tìm ra mô hình cấu trúc của văn bản, từ đó tìm cách để giải mã văn bản‖ [58; 40] và ―Mục tiêu thứ hai của trƣờng phái này – chủ nghĩa cấu trúc theo quan điểm R. Jakobson, LTH – là nghiên cứu hình thái cấu trúc hữu hạn bề ngoài của mô hình để giải mã các tác phẩm vô cùng đa dạng. Ở đây là đi tìm mối quan hệ giữa chỉnh thể và bộ phận (quan hệ các bộ phận), quan hệ thời gian, không gian, hoạt động tâm lý (dòng ý thức, hƣớng tâm hoặc li tâm…) [58; 41]. Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp tiếp cận này để tìm hiểu về kết cấu trong kịch của Samuel Beckett, mối quan hệ giữa các thành tố tạo thành kết cấu trong kịch của nhà văn này. Bên cạnh đó còn có các phƣơng pháp và thao tác sau: - Nghiên cứu so sánh: so sánh các vở kịch của Beckett với nhau và với các vở kịch của các tác giả đồng đại, lịch đại để thấy đƣợc sự tƣơng đồng, khác biệt, theo đó, chỉ ra nét đặc trƣng trong kết cấu kịch của tác giả này. - Phân tích - tổng hợp: phân tích văn bản và các thành tố của kết cấu trong tác phẩm để thấy đƣợc dụng ý nghệ thuật của Samuel Beckett, qua đó, tổng hợp, khái quát vấn đề nhằm nhận diện những nỗ lực đổi mới nghệ thuật của nhà văn. - Phương pháp lịch sử - xã hội: đặt tác giả và văn bản trong mối quan hệ với thời đại mang tính lịch sử cụ thể để lý giải hình tƣợng nghệ thuật. 5. Đóng góp mới của luận án 5.1. Luận án là công trình đầu tiên ở Việt Nam nghiên cứu hệ thống về kết cấu trong kịch của Samuel Beckett dựa trên văn bản bằng tiếng Anh. Luận án tìm hiểu về một số thành tố của kết cấu kịch đƣợc tác giả sáng tạo, đó là quá trình hủy diệt lời, nhân vật, cốt truyện. Đồng thời, tác giả luận án cũng đi sâu nghiên cứu hai kiểu kết cấu thƣờng đƣợc Samuel Beckett sử dụng là kết cấu trùng lặp, tuần hoàn và kết cấu phân mảnh. Những kiểu kết cấu này chứa đựng tƣ tƣởng, quan điểm của nhà văn về con ngƣời và thế giới. Từ đó, tác giả luận án khẳng định giá trị nội dung và 8 nghệ thuật những vở kịch của Samuel Beckett cũng nhƣ nỗ lực cách tân, đổi mới sân khấu của nhà văn này. 5.2. Về phƣơng diện lý luận, nghiên cứu kết cấu kịch Samuel Beckett, luận án góp phần giải mã một hiện tƣợng văn học độc đáo của thế kỷ XX, đồng thời tôn vinh giá trị sáng tạo nghệ thuật của tác giả từng đoạt giải Nobel văn học này. 5.3. Về phƣơng diện thực tiễn, luận án là công trình đi sâu khai thác vấn đề kết cấu trong kịch Samuel Beckett, từ đó có thể tạo cơ sở cho việc giảng dạy chuyên đề về Samuel Beckett nói riêng và về thi pháp kịch hiện đại nói chung. 6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung của luận án gồm 04 chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu Chƣơng 2: Hủy diệt thành tố của kết cấu kịch truyền thống Chƣơng 3: Kết cấu trùng lặp và tuần hoàn Chƣơng 4: Kết cấu phân mảnh 9 Chương 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Trong chƣơng này, dựa trên những tài liệu thu thập đƣợc, chúng tôi tìm hiểu tình hình nghiên cứu kịch Samuel Beckett ở nƣớc ngoài và trong nƣớc theo trình tự thời gian, ở một số phƣơng diện cụ thể nhƣ phê bình tiểu sử, tiếp nhận, nghiên cứu văn học so sánh và thi pháp học. 1.1. Tình hình nghiên cứu kịch Samuel Beckett ở nƣớc ngoài Thế giới đã có hàng nghìn các công trình lớn nhỏ nghiên cứu về kịch của Samuel Beckett nói riêng và sự nghiệp văn học của ông nói chung. Do giới hạn trình độ của ngƣời thực hiện đề tài, luận án chỉ tiếp cận một số công trình tiêu biểu về Samuel Beckett bằng tiếng Anh (từ những năm 1950 đến nay). Thứ nhất, về phương diện phê bình tiểu sử, kịch Samuel Beckett đƣợc nghiên cứu từ rất sớm, đặc biệt phải kể đến từ sau thành công của vở Trong khi chờ Godot đƣợc biểu diễn lần đầu tiên tại Nhà hát Babylone ở Pháp (1953). Các nhà phê bình quan tâm nhiều vấn đề về Samuel Beckett cũng nhƣ tác phẩm của ông, từ tiểu sử, con ngƣời, sự nghiệp sáng tác đến các góc cạnh của đời sống nghệ thuật. Có thể kể ra một số tác giả tiêu biểu nghiên cứu về Samuel Beckett nhƣ: Martin Esslin, Hugh Kenner, Rónán McDonald, Sarah West, Linda Lin… Israel Shenker là nhà báo ngƣời Mỹ của tờ New York Time (Thời báo New York), ông đã xuất bản bài phỏng vấn quan trọng đầu tiên về Beckett (ngày 05/5/1956, Phần II, tập 1, số 3). Trong bài viết này, ông cho rằng: ―Beckett không muốn đƣa ra lời giải thích. Ông khẳng định rằng cho đến lúc này ông chƣa bao giờ đƣợc phỏng vấn, và nhắc đến điều đó với những ngƣời muốn biết quan điểm về các tác phẩm ông đã xuất bản. Gần nhƣ gặp Beckett cũng khó không kém gặp Godot, ngƣời không bao giờ xuất hiện trong vở kịch, mặc dù mọi ngƣời đều chờ đợi ông. Địa chỉ ở Paris của Beckett đƣợc giữ bí mật và không nhiều hơn chục ngƣời biết vị trí nhà riêng của ông ở nông thôn‖ [100; 160]. Khi ―Beckett đƣợc hỏi: Tại sao ông chọn viết kịch sau khi sáng tác tiểu thuyết? Ông trả lời: Tôi không chọn viết kịch, nó chỉ xảy ra như vốn dĩ là thế [100; 163]. Nói về dụng ý xây dựng cấu trúc kịch, Israel 10 Shenker viết: ―Các nhà phê bình cho rằng cấu trúc và thông điệp của Godot để cho tác giả tự do dừng bút bất cứ lúc nào. Samuel Beckett không đồng ý: Một hồi quá ngắn và ba hồi thì quá dài‖ [100; 163]. Samuel Beckett vốn rất hiếm khi trả lời phỏng vấn, hay trực tiếp phát biểu điều gì về nghệ thuật. Vì thế, bài phỏng vấn của Israel Shenker đã phần nào gợi mở cho chúng ta về quan niệm của Samuel Beckett cũng nhƣ sự cân nhắc kỹ lƣỡng của ông khi xây dựng kết cấu kịch. Samuel Beckett là ngƣời gốc Ireland, năm 1937, ông định cƣ ở Pháp. Giai đoạn đầu, các sáng tác của ông viết bằng tiếng Anh và sau đó, khi mang đến các nhà xuất bản, ông chuyển hẳn sang viết bằng tiếng Pháp. Các vở kịch của Samuel Beckett đa số đƣợc ông viết bằng tiếng Pháp trƣớc rồi tự ông chuyển dịch sang các sáng tác bằng tiếng Anh. Trong cuốn A Reader’s Guide to Samuel Beckett (Hướng dẫn bạn đọc về Samuel Beckett) (1973), nhận định về việc Samuel Beckett sáng tác bằng cả hai thứ tiếng, Hugh Kenner đã viết nhƣ sau: ―Có nhiều cuốn sách và vở kịch trong sự nghiệp của ông ấy. Beckett chắc chắn bận rộn kể từ năm 1945, một nhận định hiển nhiên khi chúng ta phản ánh rằng thói quen của nhà văn viết mọi thứ hai lần, cả bằng tiếng Pháp và tiếng Anh, chúng đều xuất sắc nhƣ nhau, rằng ông ấy là một nhà văn chăm chỉ - bởi việc rút gọn văn bản từ nhiều bản phác thảo và số lƣợng các từ đã in có thể nén lại thành một tác phẩm. Hầu nhƣ chúng ta có thể nói rằng - dù đây là sự cƣờng điệu có chủ đích - ông ấy không có tác phẩm nhỏ nào, mỗi một công trình đều quan trọng nhƣ nhau, mặc dù thực sự có vài tác phẩm rất ngắn gọn. Mỗi tác phẩm đều là sự khởi đầu mới, với các nhân vật mới đƣợc nhà văn suy nghĩ sâu sắc trong một thế giới mới. Và trong khi một vài tác phẩm thành công hơn, quan trọng hơn nhƣng không có tác phẩm nào bị coi nhẹ‖ [110; 11]. Nhận xét của Hugh Kenner đã khẳng định chất lƣợng những vở kịch của Beckett khi sáng tác bằng cả hai thứ tiếng. Điều đó chứng tỏ tài năng trong việc sử dụng ngôn ngữ của tác giả này. Năm 2005, trở lại với vấn đề sáng tác bằng song ngữ của Samuel Beckett, Julien F. Carrière với nghiên cứu Samuel Beckett and Bilingualism: How the return to English influences the later writing style and gender roles of “All that fall” and 11 “Happy Days” (Samuel Beckett và Song ngữ: Trở lại việc tiếng Anh ảnh hưởng như thế nào tới vai trò thể loại và phong cách viết sau này của “Tất cả những người ngã xuống” và “Những ngày tươi đẹp”), đã cho rằng: ―Nghiên cứu trọn vẹn về Beckett - ở phƣơng diện sử dụng thông thạo cả hai ngôn ngữ - chắc hẳn phải đƣa vào tất cả bản kê khai về ngôn ngữ mà ông đã nói và thành thạo. Rất nhiều công trình phê bình dày công nghiên cứu mối quan hệ của Beckett với ngôn ngữ ông sử dụng: tiếng Pháp, tiếng Ý và tiếng Đức ở mức độ nào đó. Rõ ràng, các nhà phê bình có xu hƣớng cho rằng tiếng Pháp ảnh hƣởng đến văn phong và mỹ học của Beckett, cũng nhƣ với tiếng Ý, lần theo dấu vết, và với tiếng Đức khi xem xét các vở kịch mà ông đã hiểu rõ bằng tiếng Đức. Và tuy nhiên, rất nhiều nhà phê bình cũng công nhận nhƣ vậy về mối quan hệ của ông với tiếng Anh. Mối quan hệ phức tạp của Beckett với tiếng Anh cung cấp một ý tƣởng vô giá để xuất phát nghiên cứu các tác phẩm độc lập, cũng nhƣ giúp ích tạo cơ sở để hiểu rõ sự thay đổi về ngôn ngữ đã diễn ra trong tiến trình sự nghiệp của ông. Mối quan hệ của Beckett với tiếng mẹ đẻ là một yếu tố cần thiết trong việc nghiên cứu hiện nay‖ [88; 4]. Nhận định của Julien F. Carrière cũng cho ta thấy tầm quan trọng khi cần phải nghiên cứu các vở kịch của Samuel Beckett viết bằng tiếng Anh, bên cạnh những ngôn ngữ khác mà nhà văn sử dụng. Một công trình tƣơng đối khái quát về cuộc đời Samuel Beckett, bối cảnh thời đại và văn hóa - xã hội, đời sống phê bình văn học cũng nhƣ phân tích một số tác phẩm tiêu biểu của ông phải kể đến cuốn The Cambridge Introduction to Samuel Beckett (Giới thiệu Samuel Beckett của Trường Đại học Cambridge) (2006) của tác giả Rónán McDonald. Trong phần viết về con ngƣời Samuel Beckett, Rónán McDonald cho rằng: ―Ngƣời đàn ông trẻ với một chút tài năng về hạnh phúc, tuy thích sự giáo dục đầy yêu thƣơng, lại không thể tìm thấy nguyên nhân của sự khổ cực trong giới hạn thời gian cụ thể. Vì thế, ông ấy nhận ra những nguyên nhân của đau khổ dễ dàng hơn trong cái nhìn bi quan về thế giới hay sự tồn tại của chính nó. Bởi lẽ căn nguyên của đau khổ không phải từ xã hội hay chính trị, do đó, cả hai yếu tố này đều không giải quyết đƣợc đau khổ‖ [117; 9]. Năm 2008, Sarah West với công trình Say it: The performative voice in the Dramatic Works of Samuel Beckett (Nói về điều này: Giọng điệu biểu diễn trong 12 các vở kịch của Samuel Beckett) đã có hƣớng nghiên cứu mới khi tập trung vào giọng điệu trong kịch Samuel Beckett. Từ phƣơng diện tiểu sử của tác giả, ngƣời viết cho rằng: ―Beckett bắt đầu sự nghiệp của mình vào năm 1929, nhƣng mặc dù bắt đầu rất sớm, phải mất gần 20 năm trôi qua trƣớc khi ông hợp nhất giọng điệu nghệ thuật trong một nguyên thể của kịch và văn xuôi. Một trong những lý do của sự chậm trễ này là do chiến tranh. Sau khi định cƣ ở Paris vào năm 1937, Beckett ban đầu làm việc cho Nhóm Kháng chiến của Pháp trƣớc khi chạy trốn tới Roussillon, nơi ông ẩn giấu đến năm 1945. Một lý do nữa giải thích tại sao Beckett dành nhiều thời gian viết tiểu thuyết và kịch, những thứ khiến ông nổi tiếng là bởi ảnh hƣởng của James Joyce‖ [144; 19]. Và ở một đoạn khác: ―Trong kịch của ông, ngoại trừ Không phải tôi, Beckett dƣờng nhƣ ít quan tâm hơn đến việc thiết lập bản sắc thực sự của giọng nói, đóng vai trò trung tâm thay vì điều giọng nói muốn nói, và có lẽ quan trọng hơn là giọng nói muốn nhƣ thế nào hoặc là bị ép buộc để nói về điều đó‖ [144; 36]. Nhà phê bình Lidan Lin đã viết bài Samuel Beckett’s Encounter with the East, (Cuộc gặp gỡ của Samuel Beckett với phương Đông) đăng trên tạp chí English Studies (Nghiên cứu tiếng Anh), tập 91, số 6, tháng 10/2010, trang 623-642. Tác giả nhận định: ―Giống nhƣ văn chƣơng của mọi tác gia vĩ đại, văn phong Beckett cũng chịu ảnh hƣởng bởi sự đa dạng của văn học và văn hóa truyền thống, Ai-len, Pháp và Đức, cũng nhƣ sự đa dạng của hệ thống tín ngƣỡng tôn giáo và triết học, chủ nghĩa hiện sinh, chủ nghĩa cực hạn, chủ nghĩa thần bí Thiên Chúa giáo, chủ nghĩa hiện đại và chủ nghĩa hậu hiện đại‖ [113; 623]. Theo nghiên cứu này, Lidan Lin đã chứng minh sự ảnh hƣởng của Samuel Beckett từ Phật giáo và Hin-đu giáo, từ Arthur Schopenhauer đến Đạo Lão - Trung Quốc. Năm 2011, Charles A. Carpenter dày công thống kê các công trình đã xuất bản trên thế giới về Samuel Beckett bằng tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Đức trong cuốn The Dramatic Works of Samuel Beckett (A Selective Bibliographi of Publications About his Plays and their Conceptual Foundations) (Các tác phẩm kịch của Samuel Beckett (Tuyển thư mục các ấn bản về kịch của ông và Cơ sở Khái niệm của các ấn bản đó) [87]. Với hơn 500 trang, công trình đƣợc chia thành các phần: các ấn bản 13 tập trung vào tiểu sử, cuộc đời Samuel Beckett, các trang website nói về Samuel Beckett, các ấn bản tập trung vào kịch Beckett, các công trình về từng vở kịch riêng lẻ… Đơn cử chỉ nói riêng về vở kịch Trong khi chờ Godot từ trang 382 đến trang 453 đã có ƣớc khoảng 1080 ấn phẩm. Những con số này cho ta thấy rõ kịch của Samuel Beckett đƣợc các nhà phê bình trên thế giới rất quan tâm. Emilie Morin, giảng viên trƣờng Đại học York, với bài Samuel Beckett, the wordless song and the pitfalls of memorialisation (Samuel Beckett, bài hát không lời và những cái bẫy của ký ức) đăng trên Irish Studies Review (Tạp chí Nghiên cứu Ailen), tập 19, số 2, năm 2011, đã cho rằng: ―Trong trƣờng hợp này, việc tự dịch tác phẩm của mình đã mở ra những khả năng mới để miêu tả sự ngẫu nhiên của suy nghĩ và hành động, một viễn cảnh về tác phẩm song ngữ của Beckett đã chứng minh: quả thực, lối đọc so sánh việc đọc đã chỉ ra vai trò thực hiện của việc tự dịch tác phẩm nhƣ là sự tái tạo văn bản, và đổi lại sự tái tạo văn bản nhƣ là phƣơng tiện nói lên những quan tâm về bản chất của văn hóa và ký ức‖ [118; 185]. Và ở đoạn khác: ―Mặc dù, vấn đề trí nhớ không chính xác là trung tâm của bốn tiểu thuyết và có chung mạch lạc, nhƣng một vài phƣơng diện về lịch sử xuất bản các tác phẩm kể trên hé mở ra sự lƣỡng lự của Beckett về tầm quan trọng, đáng lẽ cần công nhận về việc đã hình dung ra những cản trở ở cấp độ cấu trúc ngôn ngữ và phép ẩn dụ‖ [118; 193]. Nhƣ vậy, ở phƣơng diện phê bình tiểu sử, các nhà nghiên cứu đã đi sâu khám phá các góc cạnh trong đời sống riêng tƣ cũng nhƣ tính cách con ngƣời của Samuel Beckett. Là một con ngƣời trầm tƣ, không thích thể hiện, Samuel Beckett ít khi phát biểu về mình cũng nhƣ về tác phẩm của ông. Nhƣng có một điều không thể phủ nhận đƣợc là sự quan tâm đặc biệt của Samuel Beckett đối với việc xây dựng kết cấu trong kịch cũng nhƣ khả năng sử dụng ngôn ngữ tài tình của nhà văn khi sáng tác kịch bằng cả hai ngôn ngữ, tiếng Pháp và tiếng Anh. Thứ hai là về phương diện tiếp nhận, tác giả luận án tiếp cận một vài công trình nghiên cứu về mối quan hệ giữa độc giả và kịch Samuel Beckett. Khẳng định tầm ảnh hƣởng của Samuel Beckett đối với sân khấu nói chung và giới nghệ sỹ nói riêng, năm 2009, Mark Nixon và Matthew Feldman đồng biên tập, xuất bản cuốn The International Reception of Samuel Beckett (Sự tiếp nhận mang 14 tính quốc tế về Samuel Beckett), trong đó, có bài Samuel Beckett’s Reception in Australia and New Zealand (Sự tiếp nhận Samuel Beckett ở Australia và New Zealand) của Russel Smith và Chris Ackerley. Tác giả đã nhận xét: ―Ngƣời ta cho rằng qua các tác phẩm của Beckett, không nghi ngờ gì nữa, ông nổi tiếng hầu nhƣ khắp nơi, ở Australia cũng nhƣ bất kỳ nơi nào‖ [122; 109]. Nhà nghiên cứu còn viết: ―Thật khó để đo đƣợc quy mô ảnh hƣởng của Beckett đối với sân khấu Australia. Một mặt, đó là sự ảnh hƣởng lan tỏa khắp nơi mà Godot tiếp tục đƣợc ứng dụng, ở đó, tiềm năng cho sân khấu hiện đại đƣợc mở rộng chƣa từng có. Mặt khác, văn phong của Beckett có một không hai và hiếm nhà viết kịch nào cố gắng nhận diện đƣợc bất cứ điều gì đặc trƣng của Beckett, mặc dù họ có lẽ nhận thức đƣợc di sản của Beckett nhƣ là một ảnh hƣởng‖ [122; 118]. Năm 2011, Lidan Lin cùng với Helong Zhang có bài The Chinese Response to Samuel Beckett (1906-89) (Sự tiếp nhận của người Trung Quốc với Samuel Becket (1906-89)) đăng trên Irish Studies Review (Tạp chí Nghiên cứu Ai-len), tập 19, số 4. Trong bài này, tác giả đã đƣa ra nhận định: ―Để bắt đầu thảo luận về sự tiếp nhận Beckett trên lục địa Trung Quốc, có hai điểm cần công bố. Thứ nhất, tác phẩm của Beckett không đƣợc giới thiệu ở Trung Quốc cho đến giữa những năm 1960, mặc dù tác phẩm của ông đƣợc xuất bản cuối những năm 1920 và đầu những năm 1930. Thứ hai, Beckett đƣợc giới thiệu lần đầu tiên là nhà viết kịch, mặc dù ông bắt đầu là một nhà viết tiểu thuyết, và hơn nữa, quan trọng hơn, là một điển hình tiêu cực của nhà viết kịch phƣơng Tây suy đồi bị phản đối kịch liệt và bị phủ nhận‖ [114; 414]. Tác giả đã đi đến kết luận: ―Nhƣ trên đã chỉ ra, sự tiếp nhận Beckett ở Trung Quốc không chỉ bị trì hoãn rất lâu mà còn đi qua nhiều giai đoạn khác nhau, từ sự bác bỏ ở giai đoạn đầu tới dần dần hiểu và chấp nhận của giới học thuật Trung Quốc nói chung. Một điều thú vị là khi chúng ta chú ý điểm tƣơng quan giữa sự tiếp nhận Beckett ở Trung Quốc và trong một vài quốc gia châu Á nhƣ Nhật Bản, nơi mà Beckett cũng nổi tiếng hơn cả với tƣ cách là nhà viết kịch. Mặc dù, ông đƣợc nói đến một cách vắn tắt ở Nhật vào đầu những năm 1930 thông qua việc xuất bản Proust và các tác phẩm văn xuôi khác nhƣng ông ấy không đƣợc nghiên cứu công phu, cho đến khi ngƣời Nhật đầu tiên dịch Trong khi chờ Godot xuất bản năm 1956, sớm hơn 10 năm so