Tài liệu Luận án hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ trong tổng công ty sông đà

i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản Luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong Luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của Luận án chưa từng được ai công bố ở bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Đỗ Quốc Việt ii LỜI CẢM ƠN Tác giả xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Nguyễn Đình Đỗ; PGS.TS. Đỗ Minh Thành - người hướng dẫn khoa học, đã tận tình hướng dẫn tác giả trong suốt quá trình thực hiện Luận án. Tác giả xin bày tỏ sự cảm ơn tới Học viện Tài Chính, Khoa đào tạo Sau đại học Học viện Tài chính đã giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu Luận án. Tác giả xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình và quý báu trong quá trình thu thập số liệu, phiếu điều tra của các nhà quản lý tại các doanh nghiệp thuộc Tổng công ty Sông Đà, các thành viên Ban Kiểm soát nội bộ, các cán bộ các Ban: Tài chính - Kế toán, Tổ chức nhân sự, Kinh tế, Quản trị rủi ro… tại Công ty mẹ và các doanh nghiệp thành viên thuộc Tổng công ty Sông Đà. Cuối cùng, tác giả muốn bày tỏ sự cảm ơn tới những người thân trong gia đình đã động viên, giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu Luận án. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BBKT BCKT BCKS BCTC BKS COSO CTCP DNNN HĐQT HĐTV HTKSNB IFAC IIA KQKD KSCL KSNB KSVNB KTĐL KTNB KTNN KTVNB KHKT NĐD OECD QLDA QTKD QTRR SDC SOX SXKD TCT TGĐ TNHH MTV Biên bản kiểm toán Báo cáo kiểm toán Báo cáo kiểm soát Báo cáo tài chính Ban kiểm soát Ủy ban chống gian lận BCTC - Hội đồng quốc gia Hoa Kỳ Công ty cổ phần Doanh nghiệp nhà nước Hội đồng quản trị Hội đồng thành viên Hệ thống kiểm soát nội bộ Liên đoàn Kế toán quốc tế Viện Kiểm toán nội bộ Kết quả kinh doanh Kiểm soát chất lượng Kiểm soát nội bộ Kiểm soát viên nội bộ Kiểm toán độc lập Kiểm toán nội bộ Kiểm toán nhà nước Kiểm toán viên nội bộ Kế hoạch kiểm toán Người đại diện Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế Quản lý dự án Quản trị kinh doanh Quản trị rủi ro Tổng công ty Sông Đà Luật Sarbanes - Oxley Sản xuất kinh doanh Tổng công ty Tổng giám đốc Trách nhiệm hữu hạn một thành viên iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT...............................................................iii DANH MỤC BẢNG BIỂU...............................................................................vii DANH MỤC SƠ ĐỒ........................................................................................viii MỞ ĐẦU..............................................................................................................1 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ TỔ CHỨC KIỂM TOÁN NỘI BỘ TRONG DOANH NGHIỆP..............................................................17 1.1. Khái quát về KTNB......................................................................................17 1.1.1. Sự hình thành và phát triển lý thuyết KTNB.............................................17 1.1.2. Khái niệm và phân loại KTNB..................................................................19 1.1.3. Vai trò, chức năng, mục đích của KTNB..................................................26 1.1.4. Sự độc lập, quyền hạn, trách nhiệm của KTNB........................................33 1.1.5. Nội dung, phạm vi và các phương pháp kỹ thuật của KTNB...................37 1.1.6. Phân biệt KTNB với kiểm toán độc lập và kiểm toán nhà nước...............43 1.2. Tổ chức KTNB trong doanh nghiệp.............................................................47 1.2.1. Nội dung tổ chức KTNB trong doanh nghiệp...........................................47 1.2.2. Tổ chức bộ máy KTNB.............................................................................48 v 1.2.3. Tổ chức hoạt động KTNB.........................................................................58 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến tổ chức KTNB trong doanh nghiệp.................69 1.3.1. Các nhân tố khách quan.............................................................................69 1.3.2. Các nhân tố chủ quan...................................................................................71 1.4. Một số mô hình KTNB trên thế giới và bài học rút ra đối với Việt Nam..........72 1.4.1. Kiểm toán nội bộ tại Tập đoàn General Motor.........................................72 1.4.2. KTNB tại Tập đoàn Bưu chính Italia - Poste Italiane...............................76 1.4.3. Tổ chức KTNB trong thông lệ quản trị quốc tế........................................80 1.4.4. Bài học rút ra đối với Việt Nam................................................................81 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1..................................................................................83 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG TỔ CHỨC KIỂM TOÁN NỘI BỘ TRONG TỔNG CÔNG TY SÔNG ĐÀ...........................................................................84 2.1. Lịch sử hình thành, phát triển và đặc điểm tổ chức, quản lý của Tổng công ty Sông Đà chi phối đến tổ chức KTNB.............................................................84 2.1.1. Lịch sử hình thành, phát triển của Tổng công ty Sông Đà........................84 2.1.2. Đặc điểm của Tổng công ty Sông Đà ảnh hưởng đến tổ chức KTNB........85 2.2. Nhận diện và thực trạng các hoạt động thực hiện chức năng của KTNB trong Tổng công ty Sông Đà...............................................................................91 2.2.1. Tại Công ty mẹ - Tổng công ty Sông Đà..................................................91 2.2.1.1. Tổ chức bộ máy KSNB..........................................................................92 2.2.2. Tại các đơn vị thành viên........................................................................123 vi 2.3. Đánh giá kết quả thực hiện chức năng KTNB trong Tổng công ty Sông Đà.....128 2.3.1. Những kết quả đã đạt được......................................................................128 2.3.2. Những tồn tại và hạn chế...........................................................................130 2.3.3. Nguyên nhân của những tồn tại và hạn chế.............................................135 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2................................................................................139 CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN TỔ CHỨC KIỂM TOÁN NỘI BỘ TRONG TỔNG CÔNG TY SÔNG ĐÀ..................................................140 3.1. Định hướng chiến lược phát triển Tổng công ty Sông Đà và vấn đề đặt ra đối với việc hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ.............................................140 3.1.1. Định hướng chiến lược phát triển Tổng công ty Sông Đà giai đoạn 20162020...................................................................................................................140 3.1.2. Những vấn đề đặt ra đối với việc hoàn thiện tổ chức KTNB trong TCT Sông Đà.............................................................................................................142 3.2. Nguyên tắc và định hướng hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ tại Tổng công ty Sông Đà................................................................................................143 3.2.1. Nguyên tắc hoàn thiện tổ chức KTNB tại Tổng công ty Sông Đà..........143 3.2.2. Định hướng hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ tại Tổng công ty Sông Đà......................................................................................................................145 3.3. Các giải pháp hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ trong Tổng công ty Sông Đà......................................................................................................................147 3.3.1. Nâng cao nhận thức về KTNB trong Tổng công ty Sông Đà..................147 3.3.2. Giải pháp hoàn thiện tổ chức bộ máy kiểm toán nội bộ..........................148 3.3.3. Giải pháp hoàn thiện tổ chức hoạt động KTNB......................................156 vii 3.4. Các kiến nghị, các điều kiện thực hiện các giải pháp hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ tại Tổng công ty Sông Đà......................................................185 3.4.1. Về phía Nhà nước và các cơ quan chức năng.........................................185 3.4.2. Về phía Tổng công ty Sông Đà...............................................................186 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3................................................................................187 KẾT LUẬN......................................................................................................188 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................191 viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1: Tình hình tài chính SDC giai đoạn 2012-2014........................................3 Bảng 1.1: Mô hình ba vòng bảo vệ trong doanh nghiệp.....................................59 Bảng 2.1: Tổng hợp nhân sự Ban KSNB giai đoạn 2012-2015..........................97 Bảng 2.2: Tiêu chuẩn chức danh KSVNB tại SDC.............................................98 Bảng 2.3: Tổng hợp trình độ, kinh nghiệm của KSVNB tại 31/12/2015............99 Bảng 2.4: Mối quan hệ giữa mức độ rủi ro và tần suất kiểm soát.....................104 Bảng 2.5: Hướng dẫn đánh giá HTKSNB và sự tồn tại của rủi ro kiểm soát. . .115 Bảng 2.6: Hướng dẫn chọn mẫu kiểm soát.......................................................117 Bảng 3.1: Kết quả xây dựng định biên lao động KTNB tại Công ty mẹ..........152 Bảng 3.2: Bảng mô tả công việc, tiêu chuẩn chức danh Trưởng KTNB...........155 Bảng 3.3: Kết quả chấm điểm rủi ro theo nhóm yếu tố ngành EPC.................159 Bảng 3.4: Kết quả chấm điểm rủi ro theo nhóm yếu tố ngành Điện.................160 Bảng 3.5: Xác định mức trọng số rủi ro đối với ngành EPC.............................161 Bảng 3.6: Kết quả chấm điểm rủi ro tổng thể ngành EPC................................161 Bảng 3.7: Xác định mức trọng số rủi ro đối với ngành Điện............................162 Bảng 3.8: Kết quả chấm điểm rủi ro tổng thể ngành Điện................................162 Bảng 3.9: Kết quả xếp hạng rủi ro các đơn vị chọn mẫu.....................................163 Bảng 3.10: Đánh giá rủi ro tài chính CTCP Sông Đà 11..................................167 Bảng 3.11: Thông tin sơ bộ về hai hợp đồng xây lắp chọn mẫu.......................168 Bảng 3.12: Kết quả chấm điểm rủi ro hợp đồng xây lắp chọn mẫu..................169 ix x DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1: Mô hình đầu vào - đầu ra trong Kiểm toán hoạt động.......................23 Sơ đồ 1.2: KTNB trực thuộc Ban giám đốc........................................................48 Sơ đồ 1.3: KTNB trực thuộc Hội đồng quản trị..................................................49 Sơ đồ 1.4: KTNB trực thuộc Uỷ ban kiểm toán..................................................50 Sơ đồ 1.5: Mô hình tổ chức KTNB tập trung......................................................51 Sơ đồ 1.6: Mô hình tổ chức KTNB phân tán......................................................52 Sơ đồ 1.7: Mô hình tổ chức KTNB hỗn hợp.......................................................53 Sơ đồ 1.8: Mô hình tổ chức KTNB tại General Motor.......................................75 Sơ đồ 1.9: Mô hình tổ chức KTNB tại Poste Italiane.........................................77 Sơ đồ 1.10: Mô hình nhận diện rủi ro tại Poste Italiane......................................79 Sơ đồ 2.1: Cơ cấu tổ chức của SDC cuối năm 2018...........................................87 Sơ đồ 2.2: Vị trí của Ban KSNB trong cơ cấu tổ chức Công ty mẹ - TCT.........92 Sơ đồ 2.3: Quy trình KSNB tại Công ty mẹ SDC.............................................100 Sơ đồ 2.4: Trình tự thực hiện lập kế hoạch KSNB năm....................................101 Sơ đồ 2.5: Trình tự thực hiện lập kế hoạch KSNB cho từng cuộc kiểm soát. . .105 Sơ đồ 2.6: Trình tự thực hiện kiểm soát trực tiếp tại các đơn vị.......................111 Sơ đồ 2.7: Mô hình tổ chức, hoạt động CTCP Sông Đà 5................................123 Sơ đồ 3.1: Mô hình tổ chức TCT Sông Đà sau khi thành lập KTNB...............149 Sơ đồ 3.2: Các bước trong quy trình KTNB tại Công ty mẹ SDC....................157 xi 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam đang trên con đường đổi mới và phát triển kinh tế, vì vậy nhu cầu xây dựng cơ sở hạ tầng của nền kinh tế cũng như đầu tư cơ sở vật chất kỹ thuật khác là rất lớn. TCT Sông Đà là một trong những đơn vị đầu tiên được thành lập để thực hiện một trong những nhiệm vụ đó, với truyền thống hơn 50 năm xây dựng và phát triển, là đơn vị đi tiên phong trong lĩnh vực xây lắp, đã và đang thi công nhiều công trình trọng điểm phục vụ phát triển kinh tế, xã hội của đất nước như: Thủy điện Thác Bà, Hòa Bình, Yali, Sê San, Sơn La, Lai Châu; Đường dây truyền tải điện 500KV Bắc Nam; Đường Hồ Chí Minh... và sắp tới đây là nhà máy điện hạt nhân đầu tiên của Việt Nam tại Ninh Thuận. Trải qua quá trình phát triển, cùng với những thành tích đã đạt được thì trong cơ cấu tổ chức, mô hình quản trị tại TCT Sông Đà còn bộc lộ một số điểm chưa bắt kịp với sự phát triển của kinh tế thị trường; một số dự án do TCT làm chủ đầu tư chưa phát huy được hiệu quả; hoạt động kiểm tra, kiểm soát tại Công ty mẹ và Công ty con còn hạn chế. Hiện tại, TCT đang trong quá trình triển khai thực hiện đề án tái cơ cấu với mục tiêu: Xây dựng một Tổng công ty có cơ cấu hợp lý, tập trung vào ngành nghề kinh doanh chính với quy trình quản lý, quản trị công ty theo thông lệ tốt nhất; nâng cao sức cạnh tranh, tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu của Tổng công ty. Để thực hiện được các mục tiêu đó một trong những giải pháp TCT Sông Đà cần phải thực hiện đó là hoàn thiện bộ máy quản lý, thiết lập một hệ thống KSNB hoạt động hiệu quả, phát huy tối đa hiệu quả trong việc huy động và sử dụng tối ưu các nguồn lực. Hệ thống KSNB chỉ phát huy được hiệu quả khi được thiết kế phù hợp với những đặc thù của doanh nghiệp và phải được đánh giá thường xuyên nhằm phát hiện những điểm yếu để khắc phục. Vì vậy, trong cơ cấu tổ chức của TCT Sông Đà cần phải có một bộ phận thực hiện chức năng đánh giá hiệu quả hệ thống KSNB và đánh giá tính kinh tế, hiệu quả, hiệu lực của tất cả các hoạt động nhằm đưa ra ý kiến tư vấn cho các cấp lãnh đạo trong quá trình ra quyết định. Bộ phận đảm nhận trách nhiệm này chính là KTNB. Có thể thấy sự cần thiết phải hoàn thiện tổ chức KTNB tại TCT Sông Đà theo hai khía cạnh cơ bản như sau: a. Sự cần thiết khách quan phải hoàn thiện tổ chức KTNB tại Tổng công ty Sông Đà Quá trình hội nhập kinh tế thế giới cùng với sự phát triển mạnh mẽ của nhiều thành phần kinh tế đã đặt các doanh nghiệp vào môi trường cạnh tranh khốc liệt. Để giữ vững được sức cạnh tranh thì các doanh nghiệp cần phải duy trì hệ thống KSNB tốt nhằm phòng ngừa rủi ro đồng thời phát huy tối đa hiệu quả 2 sử dụng các nguồn lực của doanh nghiệp. Bên cạnh đó, để các nhà quản trị có thông tin tin cậy phục vụ việc ra quyết định thì các thông tin này phải được đánh giá đầy đủ theo nhiều khía cạnh khác nhau. Tất cả những yêu cầu này sẽ được đáp ứng nếu doanh nghiệp thành lập một bộ phận KTNB hoạt động có hiệu quả. Có thể thấy sự cần thiết phải thành lập bộ phận KTNB được thể hiện qua các yếu tố sau: Thứ nhất, KTNB cung cấp thông tin kịp thời, quan trọng phục vụ nhà quản lý trong việc ra quyết định Trong khi kiểm toán độc lập thường chỉ thực hiện kiểm toán tài chính và hậu kiểm thì KTNB hiện đại lại hướng đến kiểm toán hoạt động và tiền kiểm, kiểm toán hiện hành để phục vụ nhu cầu quản lý. Với chuyên môn cao và phương pháp thích hợp, KTNB thực hiện tiền kiểm đánh giá về tính kinh tế, hiệu quả, hiệu lực của các chương trình, dự án hay bất kỳ hoạt động nào của doanh nghiệp sẽ đưa ra thông tin tư vấn cho nhà quản trị cấp cao quyết định có tiến hành chương trình, dự án đó hay không, lợi ích kinh tế mà nó có thể mang lại hoặc chấm dứt thực hiện ngay khi chương trình, dự án chưa được bắt đầu. Bên cạnh đó, KTNB còn thể hiện được tính kịp thời khi thực hiện kiểm toán hiện hành, kết quả kiểm toán sẽ giúp nhà quản trị có được thông tin về những gian lận, sai sót ngay khi nó vừa xảy ra, quyết định sửa chữa, khắc phục, giảm thiểu ảnh hưởng do chậm trễ về mặt thời gian. Thứ hai, KTNB là công cụ phát hiện và cải tiến những yếu điểm trong hệ thống KSNB của doanh nghiệp, đảm bảo sự phát triển bền vững. Mục tiêu cơ bản trong hoạt động SXKD của doanh nghiệp đó là: bảo toàn và phát triển được vốn chủ sở hữu, tức là doanh nghiệp phải phát triển một cách bền vững. Biện pháp để thực hiện điều đó là cân bằng giữa tăng trưởng, hiệu quả và kiểm soát. Để tăng trưởng tốt cần có chiến lược phát triển khả thi; để đảm bảo hiệu quả cần sử dụng tối ưu các nguồn lực hiện có hoặc huy động và để kiểm soát tốt, doanh nghiệp cần có một hệ thống KSNB đủ mạnh. Không có bất cứ doanh nghiệp nào sở hữu một HTKSNB nào hoàn hảo, ít nhất thì HTKSNB luôn tồn tại những hạn chế vốn có của nó và phát sinh thêm yếu điểm trong quá trình vận hành. KTNB là một yếu tố cấu thành HTKSNB nhưng giữ chức năng kiểm soát của kiểm soát, tức là chức năng đánh giá, phát hiện và khắc phục những tồn tại, hạn chế của HTKSNB; duy trì một HTKSNB đủ mạnh để giảm thiểu những gian lận, sai sót trong quá trình hoạt động của doanh nghiệp. Vì vậy, việc hoàn thiện KTNB không chỉ giúp SDC hoàn thiện HTKSNB của mình mà còn đảm bảo sự phát triển bền vững theo cả ba khía cạnh như đã nêu trên. Thứ ba, xuất phát từ nhiệm vụ tái cơ cấu quản trị doanh nghiệp theo hướng hiện đại, phù hợp với thông lệ quốc tế Quyết định số 929/QĐ-TTg ngày 17/7/2012 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt “Đề án tái cơ cấu DNNN, trọng tâm là tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà 3 nước giai đoạn 2011-2015” đã đưa ra nhiệm vụ tái cơ cấu quản trị doanh nghiệp: Áp dụng các nguyên tắc quản trị theo thông lệ quản trị doanh nghiệp quốc tế; hoàn thiện cơ chế kiểm soát, kiểm toán nội bộ, chú trọng kiểm soát rủi ro tài chính để kịp thời có biện pháp phòng ngừa, hạn chế, khắc phục và điều chỉnh kế hoạch sản xuất kinh doanh phù hợp; tăng cường năng lực, quyền hạn của ban kiểm soát, kiểm soát viên và kiểm toán nội bộ; Quyết định số 50/QĐ-BXD ngày 151/2/103 của Bộ Xây dựng về phê duyệt Đề án “Tái cấu trúc Tổng công ty Sông Đà giai đoạn 2012-2015, tầm nhìn đến 2020” đã nêu rõ nhiệm vụ tái cấu trúc quản trị doanh nghiệp tập trung vào nội dung: Áp dụng nguyên tắc quản trị doanh nghiệp theo thông lệ quốc tế hiện đại; tăng cường công tác kiểm soát nội bộ; quản trị sự thay đổi; quản trị rủi ro, tài chính, nhân sự, chiến lược, thương hiệu...” Như vậy, việc tái cơ cấu quản trị doanh nghiệp là một trong những nội dung bắt buộc TCT phải thực hiện trong quá trình tái cơ cấu. Một trong những thông lệ tốt trong quản trị doanh nghiệp tại các quốc gia thuộc OECD đó là thành lập bộ phận KTNB hoạt động hiệu quả, báo cáo trực tiếp với HĐQT hoặc tương đương. Riêng đối với Việt Nam, OECD cũng đã đưa ra khuyến cáo: Doanh nghiệp nhà nước cần xây dựng quy trình KTNB hiệu quả và thiết lập chức năng kiểm toán nội bộ dưới sự giám sát và báo cáo trực tiếp cho HĐQT và Ủy ban Kiểm toán hay bộ phận tương đương [24, tr18,45]. Qua các nội dung nêu trên có thể thấy, việc thành lập, vận hành bộ phận KTNB tại TCT Sông Đà là tương đối phù hợp với thông lệ quản trị doanh nghiệp quốc tế và nhiệm vụ tái cơ cấu quản trị doanh nghiệp đã được giao. b. Sự cần thiết phải hoàn thiện tổ chức KTNB xuất phát từ nhu cầu nâng cao hiệu quả quản trị của TCT Sông Đà Thứ nhất, Xuất phát từ tình hình thực tế tại TCT Sông Đà. Trong những năm qua, tình hình SXKD của TCT Sông Đà gặp nhiều khó khăn, một số khoản đầu tư lớn không mang lại hiệu quả như kỳ vọng đã làm cho tình hình tài chính của TCT rất xấu. Một số chỉ tiêu tài chính cơ bản của TCT Sông Đà giai đoạn 2011-2014: Bảng 1: Tình hình tài chính SDC giai đoạn 2012-2014 Đơn vị tính: tỷ đồng ST T 1 2 3 4 Chỉ tiêu Nợ phải trả Nợ ngắn hạn Tiền và các khoản ĐTTC Tiền và các khoản tương đương tiền Năm 2012 38.134 17.938 1.969 1.605 2013 39.080 17.783 2,668 2.417 2014 38.244 16.682 1.970 1.664 4 ST T 5 6 7 8 9 10 11 12 Chỉ tiêu VLĐ ròng Nguồn VCSH Hệ số nợ trên vốn CSH Lãi tiền vay Khả năng thanh toán hiện thời Khả năng thanh toán nhanh Khả năng thanh toán tức thời Lợi nhuận trước thuế Năm 2012 -5.199 8.753 2013 -4.009 7.821 2014 -3.849 7.447 4,35 4,99 5,14 1.845 0,71 0,11 0,09 95 2.235 0,77 0,15 0,14 95 2.100 0,78 0,14 0,12 156 (Nguồn: Tác giả tính toán, tổng hợp từ BCTC hợp nhất đã kiểm toán của TCT Sông Đà) Có thể thấy, Hệ số nợ trên vốn chủ sở hữu đã vượt ngưỡng an toàn (là 3 theo quy định của Bộ Tài chính); tiền và các khoản tương đương tiền, tiền và các khoản đầu tư tài chính không bù đắp được nợ ngắn hạn; khả năng thanh toán rất thấp, tình trạng mất cân đối dòng tiền trả nợ diễn ra trong nhiều năm và đặc biệt TCT Sông Đà đang mất cân bằng tài chính nghiêm trọng khi vốn lưu động ròng âm 3.849 tỷ đồng, tiềm ẩn nguy cơ phá sản. Lợi nhuận, tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu (ROE) rất thấp; nguồn vốn chủ sở hữu đang có xu hướng giảm, một số dự án được đầu tư vốn lớn nhưng hoạt động không hiệu quả, không thu xếp được vốn trả nợ làm xếp hạng tín dụng ảnh hưởng đến uy tín của TCT và Chính phủ Việt Nam (Dự án Xi măng Hạ Long do Chính phủ bảo lãnh, hoạt động SXKD không hiệu quả, không có khả năng trả nợ gốc và lãi vay; Dự án đầu tư trụ sở HH4 chậm tiến độ, không phát huy hiệu quả như phương án ban đầu...). Một trong những nguyên nhân dẫn đến tình hình tài chính yếu kém như phân tích đó là công tác quản lý chi phí chưa chặt chẽ; công tác đầu tư chưa mang lại hiệu quả tương ứng với nguồn lực bỏ ra; hiệu quả sử dụng vốn không cao: các đơn vị xây lắp có tỷ lệ lợi nhuận thấp không đủ bù đắp lỗ lũy kế của Xi măng Hạ Long, vòng quay vốn dài (đặc thù xây lắp) nên thường phải bù đắp bằng vốn tín dụng với chi phí cao. Với những tồn tại trước mắt như vậy, việc xây dựng bộ phận KTNB hoạt động thực sự hiệu quả sẽ giúp TCT Sông Đà giải quyết được một số vấn đề: - Quản lý chi phí một cách chặt chẽ: trên cơ sở thực hiện các biện pháp nghiệp vụ, KTNB sẽ đánh giá đúng thực trạng và đưa ra những biện pháp tiết giảm chi phí trong quá trình thi công xây lắp, mua sắm vật tư, thiết bị; nâng cao hiệu quả sử dụng tài sản...; - Đối với các dự án đầu tư: Với việc thực hiện tiền kiểm và kiểm toán hoạt động, KTNB sẽ có đánh giá chính xác về tính khả thi của dự án. KTNB sẽ đưa 5 ra biện pháp tối ưu trong việc sử dụng các nguồn lực hiện có và huy động các nguồn tài trợ với chi phí thấp nhất. Giúp nhà quản lý có biện pháp phát huy hết tất cả tiềm lực của TCT từ con người, máy móc thiết bị, tài chính đến các nguồn lực huy động từ bên ngoài. Thứ hai, Các ngành, nghề sản xuất kinh doanh chính của TCT đều tiềm ẩn rất nhiều rủi ro. Theo kế hoạch SXKD giai đoạn 2016-2020 của TCT Sông Đà thì ngành, nghề sản xuất kinh doanh chính là: (1) Tổng thầu xây dựng và tổng thầu EPC; (2) Đầu tư, sản xuất và kinh doanh điện; (3) Phát triển nhà ở và đô thị. Với ba lĩnh vực này rủi ro có thể đến từ rất nhiều yếu tố như: chính trị, pháp luật, vốn, nhân sự, tiến độ, trượt giá, thiên tai... mà mỗi yếu tố đều ảnh hưởng rất lớn đến kết quả SXKD của TCT. Hiện tại, Công ty mẹ và các đơn vị thành viên đã thành lập Phòng/Ban QTRR tuy nhiên, theo nguyên tắc Ba vòng bảo vệ trong doanh nghiệp thì bộ phận này vẫn đang ở cấp độ bảo vệ thứ hai: giám sát rủi ro, vẫn cần triển khai cấp bảo vệ thứ ba: Bảo đảm độc lập. Với chức năng đưa ra những đánh giá độc lập đối với tất cả các hoạt động của doanh nghiệp, KTNB sẽ đánh giá tính hiệu quả, nhất quán của mô hình QTRR và hệ thống KSNB, quản trị doanh nghiệp một cách độc lập. Thứ ba, Tăng cường độ tin cậy của thông tin đối với các nhà đầu tư, cổ đông trong và sau quá trình cổ phần hoá Theo kế hoạch, TCT Sông Đà sẽ tiến hành cổ phần hoá trong năm 2016, tuy nhiên với thực trạng tài chính như đã trình bày ở trên, nếu TCT không có các biện pháp cải thiện hoặc nâng cao lòng tin của nhà đầu tư đối với các thông tin tài chính thì nhiều khả năng quá trình IPO của TCT sẽ khó đạt được kết quả mong muốn. Các nghiên cứu trên thế giới đã cho thấy: doanh nghiệp có bộ phận KTNB thường cung cấp thông tin, BCTC đúng hạn và có mức độ minh bạch, chính xác cao, khả năng gian lận thấp và trên hết là hoạt động SXKD đạt hiệu quả cao hơn so với các doanh nghiệp không có phòng KTNB. Vì vậy, việc tổ chức bộ phận KTNB hoạt động có hiệu quả không những sẽ mang lại lợi ích cao cho TCT Sông Đà trong bối cảnh tình hình tài chính gặp nhiều khó khăn mà còn giúp TCT tìm kiếm được nhiều nhà đầu tư chiến lược có thể hỗ trợ về vốn, về kinh nghiệm và hoàn thành mục tiêu IPO đã được nhà nước giao. Trong môi trường cạnh tranh ngày càng khốc liệt với sự xuất hiện ngày càng nhiều các Tập đoàn xây dựng lớn trong và ngoài nước thì việc tăng cường kiểm soát, phát huy tối đa hiệu quả sử dụng các nguồn lực để tăng tính cạnh tranh là biện pháp vô cùng quan trọng, mang tính sống còn đối với TCT Sông Đà, đồng thời hoàn thành nhiệm vụ được nhà nước giao. Vì vậy, việc xây dựng và vận hành có hiệu quả bộ phận KTNB tại TCT Sông Đà là một yêu cầu cấp thiết trong quá trình tái cơ cấu và hội nhập. Nhận thức được vấn đề đó, nghiên cứu sinh (NCS) chọn đề tài “Hoàn thiện tổ chức kiểm toán nội bộ trong Tổng công ty Sông Đà” 6 để nghiên cứu luận án Tiến sĩ. 2. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến luận án Trên thế giới nói chung và tại Việt Nam nói riêng đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về KTNB theo các khía cạnh và mục tiêu khác nhau, có thể khái quát các công trình nghiên cứu như sau: 2.1. Về tổ chức bộ máy KTNB Đặt nền móng đầu tiên cho lý luận về KTNB hiện đại phải kể đến cuốn sách “Kiểm toán nội bộ hiện đại - Đánh giá các hoạt động và hệ thống kiểm soát” của hai tác giả Victor Z. Brink và Herbert Witt xuất bản lần đầu năm 1941, bản dịch tiếng Việt do Nhà xuất bản Tài chính phát hành năm 2000. Cuốn sách đã làm rõ những vấn đề cơ bản về KTNB như: khái niệm, chức năng, nhiệm vụ, mối quan hệ với các bộ phận trong doanh nghiệp, bố trí nhân viên và huấn luyện… Ngoài ra, cũng đã đề cập đến vị trí của KTNB trong doanh nghiệp đó là: chịu sự chỉ đạo trực tiếp của Uỷ ban kiểm toán trực thuộc Ban giám đốc. Cùng quan điểm trên với Victor Z. Brink và Herbert Witt về vị trí của KTNB trong doanh nghiệp, tác giả Đặng Văn Thanh, Lê Thị Hoà trong cuốn sách “Kiểm toán nội bộ - Lý luận và hướng dẫn nghiệp vụ” (Nhà xuất bản Tài chính, 1998) cũng đã nêu: Bộ phận KTNB được tổ chức độc lập với các bộ phận quản lý và điều hành kinh doanh trong doanh nghiệp (kể cả phòng kế toán - tài chính); chịu sự chỉ đạo và lãnh đạo trực tiếp của (Tổng) Giám đốc doanh nghiệp”. Ngoài ra, có thể kể đến các nghiên cứu tương tự như: Tác giả Ann Neale (1991) về "Hệ thống kiểm toán: Lý thuyết và thực hành"; Tác giả John A. Edds (1980) về "Kiểm toán quản trị: Khái niệm và thực hiện"; Tác giả J.C. Shaw (1980) về "Kiểm toán nội bộ - Một yếu tố cần thiết cho hoạt động quản lý hiệu quả"; Tác giả Lawrence B. Sawyer, Mortimer Dittenhofe, James H. Scheiner (2003) về "Thực hành kiểm toán nội bộ hiện đại"; Tác giả Robert Moeller (2005) về "Kiểm toán nội bộ hiện đại theo quan điểm của Brink"... Về cơ bản, những nghiên cứu này chưa đưa đề cập đến các mô hình tổ chức bộ máy KTNB, xác định vị trí có thể có của KTNB trong cấu trúc doanh nghiệp từ đó đánh giá ưu nhược điểm, tính độc lập, khách quan trong hoạt động tương ứng với từng mô hình và chưa có phương án xác định số lượng nhân sự KTNB. Tuy nhiên, cũng đã có một số nghiên cứu nêu tương đối đầy đủ về vấn đề tổ chức bộ máy KTNB như: Sách chuyên khảo: “Kiểm toán nội bộ” (tác giả Thịnh Văn Vinh và Phạm Tiến Hưng, NXB Tài chính, 2012); Luận án tiến sĩ kinh tế của các tác giả: Phan Trung Kiên (2008) với đề tài “Hoàn thiện tổ chức KTNB trong các doanh nghiệp xây dựng Việt Nam”, Nguyễn Thị Hồng Thuý (2010) với đề tài “Tổ chức KTNB trong các Tập đoàn kinh tế Việt Nam”, Lê Thị Thu Hà (2011) với đề tài “Tổ chức KTNB tại các công ty tài chính”; Vũ Thuý Hà (2017) với đề tài “Hoàn thiện KTNB tại các TCT thuộc Tập đoàn Công nghiệp Than Khoáng sản Việt Nam”… xét theo khía cạnh tổ chức bộ máy KTNB, nội dung các 7 công trình nghiên cứu trên đã tập trung vào các nội dung: - Nghiên cứu khái quát, hệ thống hoá và phát triển lý luận về KTNB, xác định rõ nội dung cơ bản của tổ chức KTNB trong doanh nghiệp gồm tổ chức bộ máy và tổ chức hoạt động, đưa ra một số điểm mới về vai trò, chức năng, nhiệm vụ của KTNB trong đó chú trọng đến việc nâng cao hiệu quả công tác quản trị rủi ro, hướng KTNB đến kiểm toán hoạt động, kiểm toán liên kết (luận án của tác giả Phan Trung Kiên); - Khái quát các mô hình tổ chức KTNB phổ biến hiện nay, phân tích ưu nhược điểm và sự ảnh hưởng của mô hình tổ chức đến hoạt động KTNB… đồng thời kiến nghị xây dựng mô hình KTNB; - Đưa ra các yêu cầu cơ bản cần có khi thành lập bộ phận KTNB: tính độc lập khách quan, yêu cầu đối với các KTVNB, mối quan hệ giữa bộ phận KTNB với các bộ phận, đơn vị khác trong và ngoài doanh nghiệp; - Bên cạnh đó, đối với nhóm các luận án tiến sỹ, các tác giả đã đưa ra các kiến nghị, đề xuất về tổ chức bộ máy KTNB trong các doanh nghiệp để các đơn vị này có thể triển khai ứng dụng ngay. 2.2. Về tổ chức hoạt động KTNB Phần lớn các công trình nghiên cứu trên thế giới cũng như tại Việt Nam tập trung chủ yếu vào việc hoàn thiện quy trình, phương pháp kiểm toán cũng như định hướng phát triển nội dung, phương pháp tiếp cận và loại hình KTNB. Đối với phương pháp tiếp cận KTNB, cuốn sách “Kiểm toán nội bộ trên cơ sở rủi ro” của tác giả Phil Griffiiths (2005) đã nêu rõ sự cần thiết cũng như cơ sở lý luận cho việc tiếp cận KTNB trên cơ sở phân tích, đánh giá rủi ro. Tác giả chi cách thức tiếp cận KTNB theo bốn giai đoạn gồm: (1) Truyền thống; (2) Tiếp cận hệ thống; (3) Định hướng rủi ro và (4) Hướng tới tương lai. Bên cạnh đó, cuốn sách cũng đã xây dựng quy trình thực hiện KTNB theo phương pháp tiếp cận trên cơ sở phân tích rủi ro (lập KHKT và thực hiện kiểm toán) và hướng dẫn kiểm soát rủi ro trong quá trình kiểm toán. Cùng quan điểm tiếp cận KTNB trên cơ sở phân tích rủi ro, luận án tiến sĩ của tác giả Lê Thị Thu Hà (2011) với đề tài “Tổ chức KTNB tại các công ty tài chính” đã nêu: “Phương pháp tiếp cận theo định hướng rủi ro có thể được áp dụng trong toàn bộ quá trình kiểm toán, không chỉ đối với việc lập kế hoạch kiểm toán hàng năm, mà còn trong toàn bộ quy trình kiểm toán” kèm theo đó là những nội dung hướng dẫn tương đối cụ thể, chi tiết. Tác giả cũng đã có những định hướng, hướng dẫn cơ bản về đánh giá, phân loại rủi ro và công tác quản lý chất lượng hoạt động kiểm toán. Cuốn sách “Kiểm toán nội bộ hiện đại - Đánh giá các hoạt động và hệ thống kiểm soát” của hai tác giả Victor Z. Brink và Herbert Witt đã đưa ra những hướng dẫn cụ thể trong quá trình thực hiện kiểm toán đối với từng lĩnh vực hoạt động mà KTNB quan tâm (sản xuất, kinh doanh, hành chính sự nghiệp) như: 8 kiểm toán quá trình mua hàng - vận chuyển - nhận hàng - lưu kho và phế liệu; hoạt động sản xuất - bảo dưỡng; kiểm soát chất lượng - kỹ thuật… Ngoài ra, cuốn sách còn đề cập đến KTNB trong các cơ quan chính phủ và các tổ chức phi lợi nhuận. Mặc dù tác phẩm đã khẳng định tầm quan trọng của KTNB trong việc hỗ trợ công tác quản lý, tuy nhiên cũng mới chỉ tập trung vào khía cạnh tài chính. Cuốn sách “Sổ tay Kiểm toán nội bộ” của tác giả Martin Grimwood (bản dịch của Đặng Kim Cương - NXB Giao thông vận tải - 2007) đã đưa ra hướng dẫn xác định chỉ số rủi ro: “Kiểm toán viên phải kết hợp các thành tố với trọng số của chúng trong một công thức có thể sử dụng để tính toán chỉ số rủi ro. Trong việc chọn trọng số, KTV phải tránh đưa xu hướng không công bằng vào công thức. Một ví dụ về công thức có thể sử dụng là: Chỉ số rủi ro = Aa + Bb + Cc + Dd + Ee + Ff A-F: là những thành tố a-f: là trọng số”. Luận án tiến sĩ kinh tế của các tác giả: Phan Trung Kiên (2008) với đề tài “Hoàn thiện tổ chức KTNB trong các doanh nghiệp xây dựng Việt Nam”, Nguyễn Thị Hồng Thuý (2010) với đề tài “Tổ chức KTNB trong các Tập đoàn kinh tế Việt Nam”, Vũ Thuỳ Linh (2014) với đề tài “Hoàn thiện quá trình và tổ chức bộ máy KTNB trong các ngân hàng thương mại nhà nước Việt Nam”: Mặc dù các tác giả đã hướng KTNB tiếp cận trên cơ sở phân tích rủi ro tuy nhiên trong nội dung nghiên cứu vẫn mang nhiều đặc điểm của phương pháp tiếp cận hệ thống, chú trọng vào kiểm toán tài chính và chưa đưa ra mô hình đánh giá, phân tích, xếp loại rủi ro. Và nhiều công trình nghiên cứu khác tập trung vào các khía cạnh khác nhau của tổ chức hoạt động KTNB trong doanh nghiệp. 2.3. Đánh giá kết quả nghiên cứu của các công trình có liên quan đến luận án 2.3.1. Những kết quả đã đạt được Có thể thấy, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu trên thế giới nói chung và tại Việt Nam nói riêng. Xét một cách toàn diện, các công trình nghiên cứu có nội dung phong phú, đa dạng bao gồm cả các nghiên cứu toàn diện về lý luận như: “Kiểm toán nội bộ hiện đại - Đánh giá các hoạt động và hệ thống kiểm soát” của hai tác giả Victor Z. Brink và Herbert Witt, “Sổ tay Kiểm toán nội bộ” của tác giả Martin Grimwood, “Kiểm toán nội bộ trên cơ sở rủi ro” của tác giả Phil Griffiiths... cũng có những nghiên cứu về một khía cạnh của KTNB như: “Nghiên cứu xây dựng nội dung KTNB doanh nghiệp vận tải ô tô” của tác giả Lê Thu Hằng (2007); “Hoàn thiện nội dung, quy trình, phương pháp KTNB trong các doanh nghiệp bảo hiểm Việt Nam hiện nay” của TS. Giang Thị Xuyến và các cộng sự (2010); “Kiểm toán môi trường và quy tắc kiểm toán” của Nhóm 9 làm việc thuộc INTOSAI... và các công trình nghiên cứu ứng dụng đối với một nhóm ngành, lĩnh vực kinh doanh cụ thể như: Xây lắp, tài chính ngân hàng, doanh nghiệp nhà nước... Các kết quả đã đạt được có thể đánh giá theo các mặt như sau: * Về Tổ chức bộ máy KTNB Các nghiên cứu đưa ra những yếu tố cơ bản của tổ chức bộ máy KTNB gồm: Mô hình tổ chức và tổ chức nhân sự KTNB, cụ thể: - Đã thực hiện nghiên cứu các mô hình, cơ cấu tổ chức của bộ phận KTNB phổ biến trên thế giới, phù hợp với lý thuyết KTNB hiện đại. Đồng thời đã phân tích những ảnh hưởng mang tính quyết định của mô hình tổ chức đến hoạt động KTNB từ đó rút ra ưu, nhược điểm của từng mô hình và đề xuất khả năng áp dụng trong thực tế đối với các tổ chức, doanh nghiệp; - Xác định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và mối quan hệ của KTNB với các bộ phận khác. Đặt ra những yêu cầu cơ bản về tính độc lập khách quan trong việc thực hiện nhiệm vụ của KTNB. - Đưa ra những yêu cầu cơ bản về yêu cầu đối với các KTVNB như: trình độ, kỹ năng, kinh nghiệm và nguồn bổ sung nhân sự cho bộ phận KTNB. * Về tổ chức hoạt động KTNB Các nghiên cứu đã đạt được những kết quả cụ thể như sau: - Đã nghiên cứu và đề xuất phương pháp tiếp cận KTNB trên cơ sở phân tích rủi ro áp dụng đối với toàn bộ quy trình kiểm toán; định hướng phát triển loại hình kiểm toán hoạt động và kiểm toán tuân thủ; - Xác định cụ thể quy trình kiểm toán gồm các bước: Chuẩn bị kiểm toán, thực hiện kiểm toán, lập biên bản kiểm toán và kiểm tra thực hiện kiến nghị kiểm toán; - Bước đầu đã có những hướng dẫn đánh giá, phân tích và xếp loại rủi ro làm cơ sở lập KHKT năm, đánh giá rủi ro khi thiết kế và thực hiện các thủ tục kiểm toán; - Đặt ra yêu cầu đối với việc kiểm soát chất lượng kiểm toán trong tất cả các giai đoạn thực hiện kiểm toán: trong đó nêu rõ trách nhiệm của người đứng đầu, trách nhiệm của các bộ phận có liên quan đến việc kiểm soát chất lượng kiểm toán. 2.3.2. Xác định khoảng trống nghiên cứu Ngoài các kết quả như đã nêu trên, các công trình nghiên cứu vẫn còn một số vấn đề chưa được nghiên cứu, bao gồm: Nghiên cứu về tổ chức KTNB trong TCT Sông Đà, là doanh nghiệp có mô hình tổ chức nhiều cấp (bao gồm các công ty cấp I, II, III), hoạt động trong lĩnh vực tiềm ẩn nhiều rủi ro và kết quả nghiên cứu hướng đến tính ứng dụng thực