Tài liệu Lựa chọn hệ thống bài tập và hướng dẫn học sinh giải bài tập phần quang hình học lớp 11 (chương trình nâng cao)

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH KHOA VAÄT LYÙ HI LUAÄN VAÊN TOÁT NGHIEÄP (Khoùa 30, 2004 – 2008) Ñeà taøi: LÖÏA CHOÏN HEÄ THOÁNG BAØI TAÄP VAØ HÖÔÙNG DAÃN HOÏC SINH GIAÛI BAØI TAÄP PHAÀN QUANG HÌNH HOÏC LÔÙP 11 (CHÖÔNG TRÌNH NAÂNG CAO) Giaùo vieân höôùng daãn: TS. Phaïm Theá Daân Sinh vieân thöïc hieän: Löu Thò Vaøng TPHCM THAÙNG 5/2008 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân MUÏC LUÏC PHAÀN MÔÛ ÑAÀU ................................................................................................................................ 3 I. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI: ............................................................................................................... 3 II. MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU: ........................................................................................................ 3 III. NHIEÄM VUÏ NGHIEÂN CÖÙU: ....................................................................................................... 3 IV. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU:................................................................................................. 3 V. GIÔÙI HAÏN NGHIEÂN CÖÙU:.......................................................................................................... 3 CHÖÔNG 1: LÍ LUAÄN CHUNG VEÀ PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY BAØI TAÄP VAÄT LÍ ÔÛ TRÖÔØNG TRUNG HOÏC PHOÅ THOÂNG ......................................................................................... 4 1.1. TAÙC DUÏNG CUÛA BAØI TAÄP VAÄT LÍ TRONG DAÏY HOÏC VAÄT LÍ: .................................................... 4 1.2. PHAÂN LOAÏI BAØI TAÄP VAÄT LYÙ ................................................................................................. 4 1.3. PHÖÔNG PHAÙP GIAÛI BAØI TAÄP VAÄT LYÙ: ................................................................................... 6 1.4. HÖÔÙNG DAÃN HOÏC SINH GIAÛI BAØI TAÄP VAÄT LYÙ: ...................................................................... 8 1.5. NHÖÕNG YEÂU CAÀU VEÀ LÖÏA CHOÏN VAØ SÖÛ DUÏNG BAØI TAÄP VAÄT LYÙ TRONG DAÏY HOÏC VAÄT LYÙ: .. 10 CHÖÔNG 2: LÖÏA CHOÏN HEÄ THOÁNG BAØI TAÄP VAØ HÖÔÙNG DAÃN HOÏC SINH GIAÛI BAØI TAÄP PHAÀN QUANG HÌNH HOÏC LÔÙP 11 (CHÖÔNG TRÌNH NAÂNG CAO)......................... 12 2.1. CHUÛ ÑEÀ 1: KHUÙC XAÏ AÙNH SAÙNG – PHAÛN XAÏ TOAØN PHAÀN ..................................... 12 A. Toùm taét lyù thuyeát: ............................................................................................................... 12 B. Caùc daïng baøi taäp: .............................................................................................................. 14 I. Baøi taäp ñònh tính:.......................................................................................................... 14 I.1 Heä thoáng baøi taäp: ................................................................................................... 14 I.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: ............................................................................. 15 I.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: ........................................................................... 15 II. Baøi taäp ñònh löôïng: ..................................................................................................... 17 II.1 Heä thoáng baøi taäp: .................................................................................................. 17 II.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp:............................................................................ 18 II.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: .......................................................................... 20 III. Baøi taäp traéc nghieäm:.................................................................................................. 33 III.1 Heä thoáng baøi taäp:................................................................................................. 33 III.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: .......................................................................... 36 III.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp:......................................................................... 37 2.2 CHUÛ ÑEÀ 2: LAÊNG KÍNH ................................................................................................... 40 A. Toùm taét lí thuyeát:................................................................................................................ 40 B. Caùc daïng baøi taäp: .............................................................................................................. 41 I. Baøi taäp ñònh tính:.......................................................................................................... 41 I.1. Heä thoáng baøi taäp: .................................................................................................. 41 I.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: ............................................................................. 41 I.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: ........................................................................... 41 II. Baøi taäp ñònh löôïng: ..................................................................................................... 42 II.1 Heä thoáng baøi taäp: .................................................................................................. 42 II.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp:............................................................................ 43 II.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: .......................................................................... 44 III.Baøi taäp traéc nghieäm:................................................................................................... 52 III.1 Heä thoáng baøi taäp:................................................................................................. 52 III.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: .......................................................................... 53 III.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp:......................................................................... 54 SVTH: Löu Thò Vaøng 1 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân 2.3. CHUÛ ÑEÀ 3: THAÁU KÍNH MOÛNG ..................................................................................... 55 A. Toùm taét lí thuyeát:................................................................................................................ 55 B. Caùc daïng baøi taäp: .............................................................................................................. 58 I. Baøi taäp ñònh tính:.......................................................................................................... 58 I.1 Heä thoáng baøi taäp: ................................................................................................... 58 I.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: ............................................................................. 59 I.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: ........................................................................... 59 II.Baøi taäp ñònh löôïng: ...................................................................................................... 62 II.1 Heä thoáng baøi taäp: .................................................................................................. 62 II.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp:............................................................................ 64 II.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: .......................................................................... 65 III. Baøi taäp traéc nghieäm:.................................................................................................. 86 III.1 Heä thoáng baøi taäp:................................................................................................ 86 III.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: .......................................................................... 89 III.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp:......................................................................... 89 2.4. CHUÛ ÑEÀ 4: MAÉT – CAÙC TAÄT CUÛA MAÉT – CAÙCH KHAÉC PHUÏC .................................. 92 A. Toùm taét lí thuyeát:................................................................................................................ 92 B. Heä thoáng baøi taäp: ............................................................................................................... 93 I. Baøi taäp ñònh tính:.......................................................................................................... 93 I.1 Heä thoáng baøi taäp: ................................................................................................... 93 I.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: ............................................................................. 94 I.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: ........................................................................... 94 II. Baøi taäp ñònh löôïng: ..................................................................................................... 95 II.1 Heä thoáng baøi taäp: .................................................................................................. 95 II.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp:............................................................................ 96 II.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: .......................................................................... 97 III. Baøi taäp traéc nghieäm:................................................................................................ 108 III.1 Heä thoáng baøi taäp:............................................................................................... 108 III.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: ........................................................................ 112 III.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp:....................................................................... 113 2.5. CHUÛ ÑEÀ 5: KÍNH LUÙP – KÍNH HIEÅN VI – KÍNH THIEÂN VAÊN.................................... 115 A. Toùm taét lí thuyeát:.............................................................................................................. 115 B. Caùc daïng baøi taäp: ............................................................................................................ 118 I. Baøi taäp ñònh tính:........................................................................................................ 118 I.1 Heä thoáng baøi taäp: ................................................................................................ 118 I.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: ........................................................................... 118 I.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: ......................................................................... 118 II. Baøi taäp ñònh löôïng: ................................................................................................... 119 II.1 Heä thoáng baøi taäp: ................................................................................................ 119 II.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp:.......................................................................... 122 II.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: ........................................................................ 123 III. Baøi taäp traéc nghieäm:................................................................................................ 151 III.1 Heä thoáng baøi taäp:............................................................................................... 151 III.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: ........................................................................ 155 III.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp:....................................................................... 155 PHAÀN KEÁT LUAÄN…………………………………………………………………………………………………………………………………………158 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO………………………………………………………………………………………………………………………………………159 SVTH: Löu Thò Vaøng 2 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân Phaàn môû ñaàu I. Lyù do choïn ñeà taøi: Baøi taäp vaät lyù ôû tröôøng phoå thoâng coù yù nghóa raát quan troïng trong vieäc cuûng coá, ñaøo saâu môû roäâng kieán thöùc lyù thuyeát vaø reøn luyeän cho hoïc sinh khaû naêng vaän duïng kieán thöùc vaøo thöïc tieãn, goùp phaàn giaùo duïc kó thuaät toång hôïp vaø höôùng nghieäp cho hoïc sinh vaø cuõng thoâng qua hoaït ñoäng giaûi baøi taäp, tö duy hoïc sinh seõ phaùt trieån, naêng löïc laøm vieäc töï löïc cuûa hoïc sinh ñöôïc naâng cao, tính kieân trì cuûa hoïc sinh ñöôïc phaùt trieån. Vì vaäy, vieäc xaây döïng moät heä thoáng baøi taäp vaø hoaït ñoäng daïy hoïc cuï theå veà heä thoáng baøi taäp ñoùng vai troø quan troïng ñeå hình thaønh muïc tieâu treân. Chính vì lí do naøy, toâi choïn ñeà taøi: “ Löïa choïn heä thoáng baøi taäp vaø höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp phaàn Quang hình hoïc lôùp 11” (chöông trình naâng cao). Heä thoáng baøi taäp naøy coù theå giuùp giaùo vieân deã daøng löïa choïn baøi taäp sao cho phuø hôïp vôùi trình ñoä hoïc sinh töøng lôùp hoïc, phuø hôïp vôùi thôøi gian cho pheùp, vaø phuø hôïp vôùi töøng ñoái töôïng hoïc sinh cuï theå. Vaø cuõng thoâng qua heä thoáng baøi taäp naøy coù theå phaùt huy ñöôïc vai troø cuûa ngöôøi giaùo vieân trong toå chöùc, kieåm tra ñònh höôùng hoaït ñoäng hoïc taäp cuûa hoïc sinh theo chieán löôïc hôïp lí vaø coù hieäu quaû. II. Muïc ñích nghieân cöùu: - Xaây döïng heä thoáng baøi taäp cuûa phaàn Quang hình hoïc lôùp 11 (chöông trình naâng cao). - Ñöa ra tieán trình höôùng daãn hoaït ñoäng giaûi heä thoáng baøi taäp ñoù nhaèm giuùp hoïc sinh naém vöõng kieán thöùc cô baûn vaø kó naêng giaûi caùc baøi taäp. III. Nhieäm vuï nghieân cöùu: - Nghieân cöùu lí luaän daïy hoïc veà baøi taäp vaät lyù ñeå vaän duïng vaøo hoaït ñoäng daïy hoïc. - Nghieân cöùu phaàn “Quang hình hoïc” chöông trình SGK naâng cao lôùp 11 nhaèm xaùc ñònh kieán thöùc cô baûn hoïc sinh caàn naém vöõng vaø caùc kó naêng giaûi baøi taäp cô baûn hoïc sinh caàn reøn luyeän. - Soaïn thaûo heä thoáng baøi taäp thuoäc phaàn naøy, phaân tích vò trí, taùc duïng cuûa töøng baøi taäp vaø höôùng daãn hoïc sinh giaûi heä thoáng baøi taäp ñoù. IV. Phöông phaùp nghieân cöùu: - Nghieân cöùu lí luaän (veà daïy hoïc baøi taäp vaät lí vaø chöông trình SGK vaät lí 11). - Vaän duïng lí luaän treân ñeå ñöa ra heä thoáng baøi taäp vaø höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp ñoù. V. Giôùi haïn nghieân cöùu: - Do haïn cheá veà thôøi gian, ñieàu kieän hoïc taäp, nghieân cöùu vaø chöa coù kinh nghieäm giaûng daïy thöïc teá neân chöa theå löïa choïn soá löôïng baøi taäp phuø hôïp vôùi soá tieát nhö quy ñònh maø chæ ñöa ra heä thoáng baøi taäp caàn thieát vôùi ñaày ñuû caùc daïng baøi taäp khaùc nhau cuûa phaàn Quang hình hoïc ñaûm baûo thöïc hieän muïc tieâu cuûa phaàn naøy. - Do thôøi gian tieáp xuùc hoïc sinh chöa nhieàu neân vieäc soaïn thaûo lôøi höôùng daãn hoïc sinh vaø döï ñoaùn caâu traû lôøi cuûa hoïc sinh coøn nhieàu thieáu xoùt. Em raát mong söï chæ baûo, ñoùng goùp cuûa quí thaày coâ vaø caùc baïn ñeå ñeà taøi ñöôïc hoaøn chænh hôn. SVTH: Löu Thò Vaøng 3 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân CHÖÔNG 1: LÍ LUAÄN CHUNG VEÀ PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY BAØI TAÄP VAÄT LÍ ÔÛ TRÖÔØNG TRUNG HOÏC PHOÅ THOÂNG 1.1. Taùc duïng cuûa baøi taäp vaät lí trong daïy hoïc vaät lí: 1.1.1. Baøi taäp vaät lí giuùp cho vieäc oân taäp ñaøo saâu, môû roäng kieán thöùc Baøi taäp vaät lí laø moät phöông tieän cuûng coá, oân taäp kieán thöùc sinh ñoäng. Khi giaûi baøi taäp, hoïc sinh phaûi nhôù laïi nhöõng kieán thöùc ñaõ hoïc, coù khi phaûi söû duïng toång hôïp kieán thöùc thuoäc nhieàu chöông, nhieàu phaàn cuûa chöông trình. Trong caùc baøi taäp, hoïc sinh phaûi vaän duïng nhöõng kieán thöùc ñaõ hoïc nhö caùc khaùi nieäm, ñònh luaät,…nhôø ñoù hoïc sinh naém ñöôïc nhöõng bieåu hieän cuï theå cuûa chuùng trong thöïc teá, thaáy ñöôïc nhöõng öùng duïng muoân hình muoân veû trong thöïc tieãn cuûa nhöõng kieán thöùc ñaõ hoïc. Caùc söï vaät, hieän töôïng trong thieân nhieân coù theå bò chi phoái bôûi nhieàu ñònh luaät, nhieàu nguyeân nhaân ñoàng thôøi hay choàng cheùo leân nhau. Baøi taäp seõ giuùp hoïc sinh khaû naêng phaân tích ñeå nhaän bieát ñöôïc nhöõng tröôøng hôïp phöùc taïp ñoù. 1.1.2. Baøi taäp coù theå laø böôùc khôûi ñaàu ñeå daãn ñeán moät kieán thöùc môùi. Caùc baøi taäp neáu ñöôïc söû duïng moät caùch kheùo leùo, trong moät soá tröôøng hôïp coù theå daãn hoïc sinh ñeán moät suy nghó veà moät hieän töôïng môùi, hoaëc xaây döïng moät khaùi nieäm môùi nhaèm giaûi thích hieän töôïng do baøi taäp phaùt hieän ra. 1.1.3. Giaûi baøi taäp vaät lí giuùp reøn kyõ naêng, kyõ xaûo vaän duïng lyù thuyeát vaøo thöïc tieãn, reøn luyeän thoùi quen vaän duïng kieán thöùc khaùi quaùt Baøi taäp vaät lí laø moät trong nhöõng phöông tieän raát quyù baùu ñeå reøn luyeän kyõ naêng, kyõ xaûo vaän duïng lí thuyeát vaøo thöïc tieãn, reøn luyeän thoùi quen vaän duïng kieán thöùc khaùi quaùt ñaõ thu nhaän ñöôïc ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà thöïc tieãn. Coù theå xaây döïng raát nhieàu baøi taäp coù noäi dung thöïc tieãn, trong ñoù yeâu caàu hoïc sinh phaûi vaän duïng kieán thöùc lí thuyeát ñeå giaûi thích caùc hieän töôïng thöïc tieãn hoaëc döï ñoaùn caùc hieän töôïng xaûy ra trong thöïc tieãn ôû nhöõng ñieàu kieän cho tröôùc. 1.1.4. Giaûi baøi taäp vaâït lyù laø moät hình thöùc laøm vieäc töï löïc cao cuûa hoïc sinh Trong khi laøm baøi taäp, do töï mình phaân tích caùc ñieàu kieän cuûa ñaàu baøi, töï xaây döïng laäp luaän, tìm kieám caùc kieán thöùc lieân quan ñeå giaûi vaø nhaän xeùt keát quaû thu ñöôïc neân tö duy hoïc sinh phaùt trieån, naêng löïc laøm vieäc töï löïc cuûa hoïc sinh ñöôïc naâng cao, tính kieân trì ñöôïc phaùt trieån. 1.1.5.Giaûi baøi taäp vaät lyù goùp phaàn laøm phaùt trieån tö duy saùng taïo cuûa hoïc sinh Vieäc giaûi baøi taäp vaät lyù ñoøi hoûi phaûi phaân tích noäi dung vaät lyù vaø kyõ thuaät cuûa baøi toaùn, vôùi möùùc ñoä phöùc taïp ñöôïc naâng daàn töø thaáp ñeán cao neân giuùp tö duy phaùt trieån. 1.1.6. Baøi taäp vaät lyù duøng ñeå kieåm tra möùc ñoä naém vöõng kieán thöùc vaät lyù cuûa hoïc sinh. Tuyø theo caùch ñaët caâu hoûi kieåm tra maø ta coù theå phaân loaïi ñöôïc caùc möùc ñoä naém vöõng kieán thöùc cuûa hoïc sinh, goùp phaàn vaøo vieäc ñaùnh giaù chaát löôïng kieán thöùc cuûa hoïc sinh ñöôïc chính xaùc. 1.2. Phaân loaïi baøi taäp vaät lyù 1.2.1. Phaân loaïi theo phöông thöùc giaûi SVTH: Löu Thò Vaøng 4 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân a) Baøi taäp ñònh tính: + Laø loaïi baøi taäp maø khi giaûi hoïc sinh khoâng caàn thöïc hieän caùc pheùp tính hoaëc chæ caàn thöïc hieän caùc pheùp tính thaät ñôn giaûn. Ña soá caùc baøi taäp ñònh tính yeâu caàu hoïc sinh giaûi thích hoaëc döï ñoaùn moät hieän töôïng xaûy ra trong moät ñieàu kieän nhaát ñònh. + Do phaûi lyù giaûi moät caùch chaët cheõ neân giuùp phaùt trieån tö duy loâgic cho hoïc sinh. + Reøn luyeän cho hoïc sinh hieåu roõ ñöôïc baûn chaát cuûa caùc hieän töôïng vaät lyù vaø nhöõng quy luaät cuûa chuùng. + Bieát choïn kieán thöùc phuø hôïp ñeå giaûi. Do coù nhieàu taùc duïng nhö treân neân baøi taäp ñònh tính thöôøng ñöôïc söû duïng ngay sau khi hoïc xong lyù thuyeát hoaëc moät phaàn kieán thöùc naøo ñoù, vaø ñi töø baøi taäp ñònh tính ñôn giaûn ñeán phöùc taïp. b) Baøi taäp ñònh löôïng: Laø loaïi baøi taäp maø khi giaûi phaûi thöïc hieän moät loaït caùc pheùp tính vaø keát quaû thu ñöôïc laø moät ñaùp soá ñònh löôïng. Coù theå chia baøi taäp ñònh löôïng thaønh 2 loaïi: * Baøi taäp tính toaùn taäp döôït: + Laø baøi taäp tính toaùn ñôn giaûn, thöôøng ñöôïc söû duïng sau khi hoïc xong moät khaùi nieäm, moät ñònh luaät, moät coâng thöùc, quy taéc vaät lyù naøo ñoù. + Taùc duïng: cuûng coá kieán thöùc vöøa hoïc, laø cô sôû ñeå giaûi baøi taäp toång hôïp sau naøy. * Baøi taäp tính toaùn toång hôïp: + Laø baøi taäp maø khi giaûi noù, phaûi vaän duïng nhieàu kieán thöùc, nhieàu ñònh luaät, coâng thöùc… ôû nhieàu phaàn khaùc nhau cuûa chöông trình hoïc. + Taùc duïng: ñaøo saâu, môû roäng kieán thöùc, taäp thoùi quen vaän duïng kieán thöùc phuø hôïp ñeå giaûi. c) Baøi taäp thí nghieäm: + Laø baøi taäp maø khi giaûi phaûi tieán haønh thí nghieäm ñeå kieåm chöùng cho lôøi giaûi hoaëc tìm soá lieäu caàn thieát cho vieäc giaûi baøi taäp. + Taùc duïng: laøm saùng toû moái quan heä giöõa lí thuyeát vaø thöïc tieãn. d) Baøi taäp ñoà thò: + Laø baøi taäp maø trong döõ kieän cuûa ñeà baøi hoaëc trong tieán trình giaûi coù söû duïng ñoà thò. + Taùc duïng: reøn kyõ naêng ñoïc, veõ, hieåu quan heä haøm soá giöõa caùc ñaïi löôïng coù moâ taû trong ñoà thò. 1.2.2. Phaân loaïi theo yeâu caàu luyeän taäp kyõ naêng, phaùt trieån tö duy hoïc sinh trong quaù trình daïy hoïc: a) Baøi taäp luyeän taäp: ñöôïc duøng ñeå reøn luyeän cho hoïc sinh aùp duïng ñöôïc nhöõng kieán thöùc xaùc ñònh ñeå giaûi töøng loaïi baøi toaùn theo moät maãu xaùc ñònh. b) Baøi taäp saùng taïo: ñöôïc duøng ñeå phaùt trieån tö duy saùng taïo cho hoïc sinh. 1.2.3. Phaân loaïi theo noäi dung: a) Caùc baøi taäp vaät lyù ñöôïc phaân loaïi theo caùc phaàn cuûa chöông trình vaät lyù: cô, nhieät, ñieän, quang,… b) Caùc baøi taäp vaät lyù coøn ñöôïc phaân bieät theo: baøi taäp coù noäi dung tröøu töôïng vaø baøi taäp coù noäi dung cuï theå. + Baøi taäp coù noäi dung tröøu töôïng: laø trong ñieàu kieän cuûa baøi toaùn, baûn chaát vaät lyù ñöôïc neâu baät leân, nhöõng chi tieát khoâng baûn chaát ñaõ ñöôïc boû bôùt. Nhöõng baøi toaùn nhö theá giuùp hoïc sinh deã daøng nhaän ra caàn söû duïng coâng thöùc, ñònh luaät hay kieán thöùc vaät lyù gì ñeå SVTH: Löu Thò Vaøng 5 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân giaûi, do ñoù nhöõng baøi toaùn tröøu töôïng ñôn giaûn thöôøng ñöôïc duøng ñeå hoïc sinh taäp döôït aùp duïng coâng thöùc vöøa hoïc. + Baøi taäp coù noäi dung cuï theå: ñoøi hoûi hoïc sinh phaûi nhaän ra baûn chaát vaät lyù cuûa hieän töôïng. Nhöõng baøi toaùn loaïi naøy coù taùc duïng taäp döôït cho hoïc sinh phaân tích caùc hieän töôïng vaät lyù cuï theå ñeå laøm roõ baûn chaát vaät lyù vaø do ñoù coù theå vaän duïng caùc kieán thöùc vaät lyù caàn thieát ñeå giaûi. c) Baøi taäp coù noäi dung kyõ thuaät toång hôïp: noäi dung chöùa ñöïng nhöõng taøi lieäu veà kyõ thuaät, veà saûn xuaát, coâng noâng nghieäp, giao thoâng lieân laïc. 1.2.4. Phaân loaïi theo hình thöùc laøm baøi: a) Baøi taäp töï luaän: bao goàm nhöõng loaïi ñaõ trình baøy ôû treân. Ñaây laø loaïi baøi taäp yeâu caàu hoïc sinh phaûi giaûi thích, tính toaùn theo moät trình töï loâgic cuï theå. b) Baøi taäp traéc nghieäm khaùch quan: Laø loaïi baøi taäp cho caâu hoûi vaø ñaùp aùn. Caùc ñaùp aùn coù theå laø ñuùng, gaàn ñuùng hoaëc sai. Nhieäm vuï cuûa hoïc sinh laø tìm ra caâu traû lôøi ñuùng nhaát. Baøi taäp naøy bao goàm: + Caâu Ñuùng – Sai: Caâu hoûi laø moät phaùt bieåu, caâu traû lôøi laø moät trong hai löïa choïn. + Caâu nhieàu löïa choïn: moät caâu hoûi, coù 3,4,5 caâu traû lôøi, yeâu caàu hoïc sinh tìm caâu traû lôøi ñuùng nhaát. + Caâu ñieàn khuyeát: noäi dung trong caâu bò boû löûng, yeâu caàu hoïc sinh ñieàn töø hoaëc ngöõ ñuùng vaøo choã bò boû troáng ñoù. + Caâu gheùp hình thöùc: noäi dung cuûa caùc caâu ñöôïc chia thaønh hai phaàn, hoïc sinh phaûi tìm caùc phaàn phuø hôïp ñeå gheùp thaønh caâu ñuùng. Trong caùc loaïi caâu traéc nghieäm treân, caâu traéc nghieäm nhieàu löïa choïn ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát trong caùc baøi taäp vaät lyù. 1.3. Phöông phaùp giaûi baøi taäp vaät lyù: Caùc baøi taäp vaät lyù raát phong phu,ù ña daïng neân phöông phaùp giaûi cuõng raát phong phuù vaø khoâng coù phöông phaùp naøo laø vaïn naêng aùp duïng ñeå giaûi cho taát caû caùc loaïi baøi toaùn. Tuy nhieân, coù theå vaïch ra moät daøn baøi chung goàm caùc böôùc sau: 1.3.1. Tìm hieåu ñeà baøi: Ñoïc kyõ ñeà baøi, tìm hieåu yù nghóa cuûa caùc thuaät ngöõ quan troïng, ñaâu laø döõ kieän, ñaâu laø aån soá phaûi tìm. Neáu laø baøi taäp tính toaùn, duøng caùc kí hieäu toùm taét ñeà baøi, veõ hình caàn thieát ñeå dieãn ñaït nhöõng ñieàu kieän cuûa ñeà baøi. 1.3.2. Phaân tích hieän töôïng: Böôùc naøy coù taùc duïng quyeát ñònh ñeán chaát löôïng baøi giaûi, vì theá trong quaù trình phaân tích caàn laøm roõ: + Döõ kieän cuûa ñeà baøi lieân quan ñeán hieän töôïng naøo, khaùi nieäm naøo, ñònh luaät naøo, quy taéc naøo. + Xaùc ñònh caùc giai ñoaïn dieãn bieán cuûa hieän töôïng, moãi giai ñoaïn bò chi phoái bôûi ñaëc tính naøo, ñònh luaät naøo. Nhôø vaäy, hoïc sinh môùi hieåu roõ baûn chaát cuûa hieän töôïng, traùnh söïï aùp duïng maùy moùc coâng thöùc. 1.3.3. Xaây döïng laäp luaän: Thöïc chaát böôùc naøy laø tìm quan heä giöõa aån soá phaûi tìm vaø döõ kieän ñaõ cho. SVTH: Löu Thò Vaøng 6 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân a. Trong vieäc giaûi baøi taäp ñònh tính: Baøi taäp ñònh tính thöôøng coù hai daïng: giaûi thích hieän töôïng vaø döï ñoaùn hieän töôïng. + Baøi taäp giaûi thích hieän töôïng: Thöïc chaát laø ñeà baøi cho bieát moät hieän töôïng vaø phaûi lyù giaûi vì sao hieän töôïng laïi xaûy ra nhö theá. Trong caùc baøi taäp naøy ñoøi hoûi phaûi thieát laäp ñöôïc moái quan heä giöõa moät hieän töôïng cuï theå vôùi moät soá ñaëc tính cuûa söï vaät, hieän töôïng hay vôùi moät soá ñònh luaät vaät lyù, thöôøng phaûi thöïc hieän pheùp suy luaän logic. + Baøi taäp döï ñoaùn hieän töôïng: Thöïc chaát laø caên cöù vaøo nhöõng ñieàu kieän cuï theå cuûa ñeà baøi, xaùc ñònh ñöôïc nhöõng ñònh luaät chi phoái hieän töôïng vaø döï ñoaùn hieän töôïng gì seõ xaûy ra. b. Trong vieäc giaûi baøi taäp tính toaùn: Coù hai phöông phaùp xaây döïng laäp luaän: + Phöông phaùp phaân tích: Xuaát phaùt töø aån soá caàn tìm, ñöa ra moái quan heä giöõa aån soá ñoù vôùi moät ñaïi löôïng naøo ñoù theo moät ñònh luaät ñaõ xaùc ñònh ôû böôùc 2, dieãn ñaït baèng moät coâng thöùc coù chöùa aån soá. Vaø döïa vaøo caùc döõ kieän ñaõ cho tieáp tuïc phaùt trieån laäp luaän hoaëc bieán ñoåi coâng thöùc naøy ñi ñeán coâng thöùc sau cuøng chöùa aån soá vaø caùi ñaõ cho. + Phöông phaùp toång hôïp: Xuaát phaùt töø döõ kieän cuûa ñaàu baøi xaây döïng laäp luaän hoaëc bieán ñoåi caùc coâng thöùc dieãn ñaït moái quan heä giöõa caùc döõ kieän ñaõ cho vôùi caùc ñaïi löôïng khaùc ñeå tieán daàn ñeán coâng thöùc cuoái cuøng coù chöùa aån soá vaø caùc döõ kieän ñaõ cho. * Nhaän xeùt: Trong thöïc teá giaûi baøi taäp, hai phöông phaùp treân khoâng taùch rôøi nhau maø thöôøng xen keû nhau, hoã trôï cho nhau. * Laäp sô ñoà tieán trình giaûi: Moâ hình hoaù quaù trình laøm saùng toû caùc yeáu toá chöa bieát trong caùc moái lieân heä ñaõ xaùc laäp ñeå ñi ñeán xaùc ñònh ñöôïc caùi phaûi tìm. (3) c (5) d (2) (1) (4) (6) a X b e Töø moái lieân heä (3) ruùt ra c. Theá c vaøo (2) ruùt ra a Töø (5) ruùt ra d. Töø (6) ruùt ra e. Theá d vaø e vaøo (4) ruùt ra b Theá a vaø b vaøo (1) ruùt ra x (ñaïi löôïng phaûi tìm) 1.3.4. Bieän luaän: Trong böôùc naøy ta phaûi phaân tích keát quaû cuoái cuøng ñeå loaïi boû nhöõng keát quaû khoâng phuø hôïp vôùi ñieàu kieän cuûa baøi toaùn hoaëc khoâng phuø hôïp keát quaû thöïc teá. • Toùm taét phöông phaùp giaûi: (trong vieäc giaûi baøi taäp ñònh löôïng) 7 SVTH: Löu Thò Vaøng Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân 1. Toùm taét ñeà. 2. Caùc moái lieân heä caàn xaùc laäp. 3. Sô ñoà tieán trình ruùt ra keát quaû caàn tìm. 4. Caùc keát quaû tính. Ñoái vôùi daïng baøi taäp traéc nghieäm khaùch quan: Hoïc sinh caàn bieát söû duïng kyõ naêng nhaän bieát ñeå phaùt hieän loaïi tröø nhöõng phöông aùn sai vaø caàn coù söï phaân bieät chính xaùc giöõa löïa choïn ñuùng vaø gaàn ñuùng. Ñeå thöïc hieän ñieàu naøy hoïc sinh caàn suy nghó, toång hôïp, phaân tích vaø tính toaùn. Sau ñaây laø caùc böôùc ñöôïc söû duïng ñeå laøm baøi taäp traéc nghieäm: * Ñoïc vaø tìm hieåu ñeà baøi. * Phaân tích caùc döõ kieän, xaùc ñònh caùc kieán thöùc lieân quan. + Döï tính caâu traû lôøi, so saùnh vôùi caùc löïa choïn ñeå loaïi tröø nhöõng phöông aùn sai, tìm ra phöông aùn ñuùng. + Ñoái vôùi caùc löïa choïn gaàn ñuùng, phaân tích kyõ, kieåm tra taïi sao noù ñuùng vaø khoâng ñuùng. Qua ñoù ñöa ra ñaùp aùn chính xaùc sau cuøng. Ñoái vôùi baøi taäp traéc nghieäm tính toaùn, neân giaûi tröôùc nhö moät baøi toaùn ñònh löôïng roài so saùnh keát quaû tính vôùi caùc löïa choïn. Trong quaù trình giaûi caàn chuù yù caùc böôùc bieán ñoåi ñeå khoâng ñi ñeán keát quaû sai. 1.4. Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp vaät lyù: 1.4.1. Cô sôû ñònh höôùng vieäc höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp vaät lyù. Muoán cho vieäc höôùng daãn giaûi baøi taäp ñöôïc ñònh höôùng moät caùch ñuùng ñaén, giaùo vieân phaûi phaân tích ñöôïc phöông phaùp giaûi baøi taäp cuï theå naøy. Maët khaùc, phaûi xuaát phaùt töø muïc ñích sö phaïm cuï theå cuûa vieäc giaûi baøi taäp ñeå xaùc ñònh kieåu höôùng daãn cho phuø hôïp. Ta coù theå minh hoaï baèng sô ñoà: Tö duy giaûi baøi taäp vaät lyù Phaân tích phöông phaùp giaûi baøi taäp vaät lyù cuï theå Muïc ñích sö phaïm Xaùc ñònh kieåu höôùng daãn Phöông phaùp höôùng daãn giaûi baøi taäp vaät lyù cuï theå 1.4.2. Caùc kieåu höôùng daãn giaûi baøi taäp: a) Höôùng daãn theo maãu ( höôùng daãn angoârit) - Ñònh nghóa: Laø söï höôùng daãn chæ roõ cho hoïc sinh nhöõng haønh ñoäng cuï theå caàn thöïc hieän vaø trình töï thöïc hieän caùc haønh ñoäng ñoù ñeå ñaït keát quaû mong muoán. - Yeâu caàu ñoái vôùi giaùo vieân: Giaùo vieân phaûi phaân tích moät caùch khoa hoïc vieäc giaûi toaùn ñeå xaùc ñònh ñöôïc moät trình töï chính xaùc, chaët cheõ cuûa caùc haønh ñoäng caàn thöïc hieän ñeå giaûi ñöôïc baøi toaùn vaø phaûi baûo ñaûm cho caùc haønh ñoäng ñoù laø nhöõng haønh ñoäng sô caáp ñoái vôùi hoïc sinh . => Phaûi xaây döïng ñöôïc angoârit giaûi baøi taäp. - Yeâu caàu ñoái vôùi hoïc sinh: Chaáp haønh caùc haønh ñoäng ñaõ ñöôïc giaùo vieân chæ ra, cöù theo ñoù hoïc sinh seõ ñaït ñöôïc keát quaû, seõ giaûi ñöôïc baøi toaùn ñaõ cho. - Öu ñieåm: 8 SVTH: Löu Thò Vaøng Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân + Baûo ñaûm cho hoïc sinh giaûi ñöôïc baøi taäp ñaõ cho moät caùch chaéc chaén. + Giuùp cho vieäc reøn luyeän kyõ naêng giaûi baøi taäp cuûa hoïc sinh moät caùch hieäu quaû. - Nhöôïc ñieåm: Ít coù taùc duïng reøn luyeän cho hoïc sinh khaû naêng tìm toøi, saùng taïo. Söï phaùt trieån tö duy saùng taïo cuûa hoïc sinh bò haïn cheá. - Ñieàu kieän aùp duïng: Khi caàn daïy cho hoïc sinh phöông phaùp giaûi moät baøi toaùn ñieån hình, luyeän cho hoïc sinh kyõ naêng giaûi moät daïng baøi taäp xaùc ñònh. - Caùch thöïc hieän: + Chæ daãn cho hoïc sinh angoârit döôùi daïng coù saün. Qua vieäc giaûi moät vaøi baøi toaùn maãu, giaùo vieân phaân tích phöông phaùp giaûi vaø chæ daãn cho hoïc sinh angoârit giaûi loaïi baøi taäp ñoù roài cho hoïc sinh aùp duïng ñeå giaûi caùc baøi taäp tieáp theo. + Ñoái vôùi nhöõng hoïc sinh khaù coù theå cho caùc em tham gia vaøo quaù trình xaây döïng angoârit chung ñeå giaûi loaïi baøi taäp ñaõ cho nhaèm reøn luyeän tö duy hoïc sinh trong quaù trình giaûi toaùn. + Ñoái vôùi nhöõng hoïc sinh yeáu, coù theå hoïc sinh chöa aùp duïng ñöôïc ngay angoârit ñaõ ñöôïc ñöa ra cho hoïc sinh thì giaùo vieân caàn ñöa ra nhöõng baøi luyeän taäp rieâng nhaèm ñaûm baûo cho hoïc sinh thöïc hieän ñöôïc nhöõng chæ daãn rieâng leû trong angoârit giaûi naøy (ñaûm baûo cho hoïc sinh naém vöõng nhöõng haønh ñoäng sô caáp) ñeå taïo ñieàu kieän cho hoïc sinh coù theå aùp duïng ñöôïc angoârit ñaõ cho. b) Höôùng daãn tìm toøi (höôùng daãn Ôrixtic): - Ñònh nghóa: Höôùng daãn tìm toøi laø kieåu höôùng daãn mang tính chaát gôïi yù cho hoïc sinh suy nghó tìm toøi phaùt hieän caùch giaûi quyeát baøi toaùn. - Yeâu caàu ñoái vôùi giaùo vieân: Giaùo vieân phaûi gôïi môû ñeå hoïc sinh töï tìm caùch giaûi quyeát, töï xaùc ñònh caùc haønh ñoäng thöïc hieän ñeå ñaït ñöôïc keát quaû, phaûi chuaån bò thaät toát caùc caâu hoûi gôïi môû. - Yeâu caàu ñoái vôùi hoïc sinh: Hoïc sinh phaûi töï löïc tìm toøi caùch giaûi quyeát chöù khoâng phaûi laø hoïc sinh chæ vieäc chaáp haønh caùc haønh ñoäng theo maãu cuûa giaùo vieân. - Öu ñieåm: + Traùnh ñöôïc tình traïng giaùo vieân laøm thay hoïc sinh trong vieäc giaûi baøi taäp. + Phaùt trieån tö duy, khaû naêng laøm vieäc töï löïc cuûa hoïc sinh. - Nhöôïc ñieåm: + Khoâng phaûi bao giôø cuõng coù theå ñaûm baûo cho hoïc sinh giaûi ñöôïc baøi toaùn moät caùch chaéc chaén. + Höôùng daãn cuûa giaùo vieân khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñònh höôùng ñöôïc tö duy cuûa hoïc sinh vaøo phaïm vi caàn vaø coù theå tìm toøi phaùt hieän caùch giaûi quyeát. + Phöông phaùp naøy khoâng theå aùp duïng cho toaøn boä ñoái töôïng hoïc sinh. - Ñieàu kieän aùp duïng: Khi caàn giuùp ñôõ hoïc sinh vöôït qua khoù khaên ñeå giaûi ñöôïc baøi taäp ñoàng thôøi vaãn baûo ñaûm yeâu caàu phaùt trieån tö duy hoïc sinh, muoán taïo ñieàu kieän ñeå hoïc sinh töï löïc tìm toøi caùch giaûi quyeát. c) Ñònh höôùng khaùi quaùt chöông trình hoùa: - Ñònh nghóa: Ñònh höôùng khaùi quaùt chöông trình hoaù laø söï höôùng daãn cho hoïc sinh töï tìm toøi caùch giaûi quyeát töông töï nhö höôùng daãn tìm toøi. SVTH: Löu Thò Vaøng 9 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân Cuï theå: + Giaùo vieân ñònh höôùng ban ñaàu ñeå hoïc sinh töï tìm toøi giaûi quyeát vaán ñeà ñaët ra. + Neáu hoïc sinh khoâng töï giaûi quyeát ñöôïc, giaùo vieân seõ gôïi yù theâm, cuï theå hoaù hoaëc chi tieát hoaù theâm moät böôùc ñeå thu heïp phaïm vi tìm toøi giaûi quyeát cho vöøa söùc hoïc sinh. + Neáu hoïc sinh vaãn khoâng töï giaûi quyeát ñöôïc thì giaùo vieân neân chuyeån daàn sang kieåu ñònh höôùng theo maãu ñeå theo ñoù hoïc sinh töï giaûi quyeát ñöôïc moät böôùc hay moät khía caïnh naøo ñoù cuûa vaán ñeà. Sau ñoù tieáp tuïc giaûi quyeát vaán ñeà tieáp theo. + Cöù nhö theá giaùo vieân höôùng daãn vaø ñònh höôùng ñeå hoïc sinh ñeå hoïc sinh giaûi quyeát hoaøn chænh vaán ñeà. - Yeâu caàu ñoái vôùi giaùo vieân: + Ñònh höôùng hoaït ñoäng tö duy cuûa hoïc sinh theo ñöôøng loái khaùi quaùt cuûa vieäc giaûi quyeát vaán ñeà. + Phaûi theo saùt tieán trình hoaït ñoäng giaûi baøi toaùn cuûa hoïc sinh. + Keát hôïp vieäc ñònh höôùng vôùi vieäc kieåm tra keát quaû hoaït ñoäng cuûa hoïc sinh ñeå ñieàu chænh söï giuùp ñôõ thích öùng vôùi trình ñoä cuûa hoïc sinh. - Öu ñieåm: keát hôïp ñöôïc vieäc thöïc hieän caùc yeâu caàu sau: + Reøn luyeän tö duy hoïc sinh trong quaù trình giaûi baøi toaùn. + Ñaûm baûo cho hoïc sinh giaûi ñöôïc baøi toaùn ñaõ cho. + Giaùo vieân theo saùt hoïc sinh trong quaù trinh giaûi baøi taäp neân deã phaùt hieän ñöôïc nhöõng thieáu soùt, sai laàm cuûa hoïc sinh ñeå ñieàu chænh vaø cuûng coá laïi. - Nhöôïc ñieåm: Ñeå laøm toát söï höôùng daãn naøy phuï thuoäc vaøo trình ñoä vaø khaû naêng sö phaïm cuûa ngöôøi giaùo vieân. Ñoâi khi ngöôøi giaùo vieân deã sa vaøo laøm thay cho hoïc sinh trong töøng böôùc ñònh höôùng. Do vaäy, caâu hoûi ñònh höôùng cuûa giaùo vieân phaûi ñöôïc caân nhaéc kyõ vaø phuø hôïp vôùi trình ñoä cuûa hoïc sinh. - Ñieàu kieän aùp duïng: + Khi coù ñieàu kieän höôùng daãn tieán trình hoaït ñoäng giaûi baøi taäp cuûa hoïc sinh, nhaèm giuùp cho hoïc sinh töï giaûi ñöôïc baøi taäp ñaõ cho. + Daïy cho hoïc sinh caùch suy nghó trong quaù trình giaûi baøi taäp. Trong quaù trình höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp khoâng theå theo moät khuoân maãu nhaát ñònh maø tuyø thuoäc vaøo noäi dung, kieán thöùc, yeâu caàu cuûa baøi toaùn vaø coøn tuyø thuoäc vaøo ñoái töôïng hoïc sinh cuï theå maø chuùng ta coù caùch löïa choïn caùc kieåu höôùng daãn cho phuø hôïp. Nhö vaäy, ngöôøi giaùo vieân phaûi bieát caùch phoái hôïp caû ba kieåu höôùng daãn treân nhöng aùp duïng kieåu höôùng daãn tìm toøi laø chuû yeáu. 1.5. Nhöõng yeâu caàu veà löïa choïn vaø söû duïng baøi taäp vaät lyù trong daïy hoïc vaät lyù: 1.5.1. Löïa choïn baøi taäp: Baøi taäp vaät lyù coù taùc duïng lôùn veà caû ba maët: giaùo duïc, giaùo döôõng vaø giaùo duïc kyõ thuaät toång hôïp. Taùc duïng naøy caøng tích cöïc neáu ta choïn ñöôïc caùc baøi taäp theo ñuùng caùc yeâu caàu sau: + Caùc baøi taäp phaûi ñi töø deã ñeán khoù, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, töø ñònh tính ñeán ñònh löôïng. + Moãi baøi taäp laø moät maét xích trong heä thoáng baøi taäp. SVTH: Löu Thò Vaøng 10 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân + Heä thoáng baøi taäp caàn bao goàm nhieàu theå loaïi baøi taäp: baøi taäp giaû taïo, baøi taäp coù noäi dung thöïc teá, baøi taäp luyeän taäp, baøi taäp saùng taïo, baøi taäp mang tính nguïy bieän vaø nghòch lyù,… + Phaûi löïa choïn baøi taäp phuø hôïp vôùi ñoái töôïng hoïc sinh vaø saùt vôùi muïc tieâu daïy hoïc ôû phoå thoâng. 1.5.2. Söû duïng heä thoáng baøi taäp: Trong tieán trình daïy hoïc moät vaán ñeà cuï theå, giaùo vieân phaûi döï kieán keá hoaïch söû duïng baøi taäp trong heä thoáng baøi taäp ñaõ löïa choïn cho phuø hôïp vôùi ñoái töôïng trong thôøi gian cho pheùp. + Heä thoáng baøi taäp coù theå söû duïng ôû caùc khaâu khaùc nhau cuûa quaù trình daïy hoïc: neâu vaán ñeà, hình thaønh kieán thöùc môùi, cuûng coá, heä thoáng hoaù, kieåm tra, ñaùnh giaù kieán thöùc vaø kyõ naêng cuûa hoïc sinh. + Nhöõng baøi taäp ñònh tính hay baøi taäp taäp döôït, aùp duïng coâng thöùc, baøi taäp traéc nghieäm thöôøng ñöôïc söû duïng ñaàu tieân. Sau ñoù, ñeán baøi taäp tính toaùn, baøi taäp ñoà thò, baøi taäp thí nghieäm,…vôùi noäi dung phöùc taïp daàn. Cuoái cuøng laø baøi taäp toång hôïp, baøi coù noäi dung kyõ thuaät toång hôïp, baøi taäp saùng taïo. + Caàn chuù yù söû duïng heä thoáng baøi taäp phaûi phuø hôïp vôùi töøng ñoái töôïng hoïc sinh khaùc nhau. Hoïc sinh trung bình chæ caàn ôû möùc ñoä bieát, hieåu, vaän duïng coøn ñoái vôùi hoïc sinh kha,ù gioûi thì yeâu caàu ôû möùc ñoä cao hôn, caàn phaûi coù söï laäp luaän vaø tö duy loâgic, phaân tích, toång hôïp. + Baøi taäp trong kieåm tra, thi cöû: Trong kieåm tra, thi cöû thì khoâng theå thieáu vieäc giaûi baøi taäp vaät lyù ñöôïc vì noù coù taùc duïng kieåm tra möùc ñoä lónh hoäi kieán thöùc, kieåm tra kyõ naêng, kó xaûo trong giaûi baøi taäp (tính toaùn, veõ ñoà thò, söû duïng ñôn vò, chöùng minh coâng thöùc,…) • Ñeå hoïc sinh coù theå deã daøng naém baét ñöôïc thì heä thoáng baøi taäp phaûi chia thaønh caùc daïng theo chuû ñeà, moãi chuû ñeà coù nhieàu daïng. SVTH: Löu Thò Vaøng 11 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân CHÖÔNG 2: LÖÏA CHOÏN HEÄ THOÁNG BAØI TAÄP VAØ HÖÔÙNG DAÃN HOÏC SINH GIAÛI BAØI TAÄP PHAÀN QUANG HÌNH HOÏC LÔÙP 11 (CHÖÔNG TRÌNH NAÂNG CAO) • - Trong luaän vaên naøy em em seõ chia baøi taäp trong phaàn Quang hình hoïc thaønh 5 chuû ñeà. Moãi chuû ñeà coù baøi taäp töï luaän (goàm baøi taäp ñònh tính vaø baøi taäp ñònh löôïng) vaø traéc nghieäm khaùch quan. Chuû ñeà 1: Khuùc xaï aùnh saùng. Chuû ñeà 2: Laêng kính. Chuû ñeà 3: Thaáu kính moûng. Chuû ñeà 4: Maét. Caùc taät cuûa maét – Caùch khaéc phuïc. Chuû ñeà 5: Caùc duïng cuï quang hoïc: kính luùp, kính hieån vi, kính thieân vaên. 2.1. CHUÛ ÑEÀ 1: KHUÙC XAÏ AÙNH SAÙNG – PHAÛN XAÏ TOAØN PHAÀN A. Toùm taét lyù thuyeát: I. Khuùc xaï aùnh saùng: 1. Ñònh nghóa hieän töôïng khuùc xaï aùnh saùng: Khuùc xaï laø hieän töôïng chuøm tia saùng bò ñoåi phöông ñoät ngoät khi ñi qua maët phaân caùch hai moâi tröôøng truyeàn aùnh saùng. 2. Ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng: Tia khuùc xaï naèm trong maët phaúng tôùi. Tia tôùi vaø tia khuùc xaï naèm ôû hai beân phaùp tuyeán taïi ñieåm tôùi. Ñoái vôùi hai moâi tröôøng trong suoát nhaát ñònh, tæ soá giöõa sin cuûa goùc tôùi vaø sin cuûa goùc khuùc xaï laø moät haèng soá. sini hay sini = nsinr = n sinr n: chieát suaát tæ ñoái cuûa moâi tröôøng khuùc xaï ñoái vôùi moâi tröôøng tôùi. 3. Chieát suaát cuûa moâi tröôøng: a) Chieát suaát tæ ñoái: v1 n ≡ n21 = v2 b) Chieát suaát tuyeät ñoái: c v1 n2 = c v2 n1 = n21 = n2 n1 SVTH: Löu Thò Vaøng 12 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân => Bieåu thöùc cuûa ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng coù theå vieát döôùi daïng: n1sini = n2sinr II Phaûn xaï toaøn phaàn : 1. Hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn: a) Goùc khuùc xaï giôùi haïn Trong tröôøng hôïp aùnh saùng ñi töø moâi tröôøng coù chieát chieát suaát nhoû hôn sang moâi tröôøng coù chieát suaáât lôùn hôn, ta luoân luoân coù tia khuùc xaï trong moâi tröôøng thöù hai. n sin igh = 1 n1 < n2 n2 igh : goùc khuùc xaï giôùi haïn. b) Söï phaûn xaï toaøn phaàn Khi aùnh saùng ñi töø moâi tröôøng coù chieát suaát lôùn hôn sang moâi tröôøng coù chieát suaát nhoû hôn vaø coù goùc tôùi i lôùn hôn igh thì seõ xaûy ra hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn, trong ñoù moïi tia saùng ñeàu bò phaûn xaï khoâng coù tia khuùc xaï. n sin igh = 2 n1 > n2 n1 igh : goùc tôùi giôùi haïn. * Caùc kó naêng cô baûn caàn reøn luyeän cho hoïc sinh khi giaûi baøi taäp: + Kó naêng xaùc ñònh goùc tôùi, khoaûng caùch, chieát suaát + Kó naêng xaùc ñònh caùc goùc giôùi haïn. + Kó naêng xaùc ñònh aûnh baèng caùch veõ ñöôøng ñi cuûa caùc tia saùng. * Phöông phaùp giaûi: - Xaùc ñònh goùc tôùi, goùc khuùc xaï, khoaûng caùch, chieát suaát. Phöông phaùp chung: + Vaän duïng coâng thöùc cuûa ñònh luaät khuùc xaï n1sini = n2sinr + Veõ hình vaø döïa vaøo hình veõ (caàn chuù yù xeùt nhöõng tam giaùc coù chöùa goùc tôùi hay goùc khuùc xaï hoaëc chöùa goùc baèng vôùi nhöõng goùc ñoù vaø aùp duïng heä thöùc löôïng trong tam giaùc ñeå thieát laäp caùc moái lieân heä caàn thieát) ñeå xaùc ñònh moái quan heä giöõa caùc yeáu toá ñaõ bieát vôùi ñaïi löôïng caàn xaùc ñònh. - Daïng baøi taäp veà hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn: Phöông phaùp: Xeùt hai ñieàu kieän ñeå coù hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn: + AÙnh saùng truyeàn ñi töø moâi tröôøng chieát quang hôn ñeán moâi tröôøng chieát quang keùm (n1 > n2) + Goùc tôùi lôùn hôn goùc giôùi haïn igh n vôùi sinigh = 2 n1 Neáu i ≥ igh : coù hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn. Daáu “ = ” öùng vôùi tröôøng hôïp hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn baét ñaàu xaûy ra. - Daïng baøi taäp veà baûn maët song song: + Söû duïng coâng thöùc cuûa ñònh luaät khuùc xaï vaø ñieàu kieän ñeå cho aûnh roõ, döïa vaøo hình veõ ñeå xaùc ñònh caùc ñaïi löôïng theo yeâu caàu. + Löu yù: . Tia loù qua baûn maët song song coù phöông song song vôùi tia tôùi. SVTH: Löu Thò Vaøng 13 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân . Söï taïo aûnh bôûi baûn maët song song: xeùt chuøm tia saùng heïp gaàn nhö vuoâng goùc vôùi maët baûn; vaät thaät seõ cho aûnh aûo; aûnh coù ñoä lôùn (ñoä cao) baèng vaät. - Daïng: Xaùc ñònh ñöôøng ñi cuûa caùc tia khuùc xaï Phöông phaùp: Caên cöù vaøo chieát suaát tæ ñoái giöõa hai moâi tröôøng hay chieát suaát tuyeät ñoái giöõa chuùng ñeå xaùc ñònh xem so vôùi moâi tröôøng tieáp giaùp thì moâi tröôøng tôùi chieát quang hôn hay chieát quang keùm. a) Neáu moâi tröôøng tôùi chieát quang keùm hôn moâi tröôøng tieáp giaùp thì duøng ñònh luaät khuùc xaï tìm goùc khuùc xaï hoaëc veõ tieáp ñöôøng truyeàn cuûa tia saùng (chuù yù goùc khuùc xaï luoân nhoû hôn goùc tôùi). b) Neáu moâi tröôøng tôùi chieát quang hôn moâi tröôøng tieáp giaùp thì tröôùc heát phaûi tìm goùc n giôùi haïn theo coâng thöùc sinigh = 2 vaø so saùnh vôùi goùc tôùi i. n1 Neáu i < igh thì duøng ñònh luaät khuùc xaï tìm goùc khuùc xaï vaø veõ tieáp ñöôøng truyeàn cuûa tia saùng. Neáu i > igh thì duøng ñònh luaät phaûn xaï ñeå veõ tieáp ñöôøng truyeàn cuûa tia saùng. Neáu i = igh tia khuùc xaï ñi laø laø treân maët phaân caùch giöõa hai moâi tröôøng. Löu yù: Khi giaûi baøi taäp veà löôõng chaát phaúng coù theå vaän duïng: - Ñieàu kieän ñeå cho aûnh roõ neùt cuûa moät löôõng chaát phaúng laø caùc goùc tôùi phaûi nhoû (xeùt chuøm tia xuaát phaùt töø vaät vôùi goùc tôùi nhoû, caùc chuøm tia naøy gaàn nhö vuoâng goùc vôùi maët phaân caùch). Khi ñoù: sini = tani ≈ i(radian) Do i nhoû neân r cuõng nhoû: sinr = tanr ≈ r (radian) - Giao ñieåm cuûa caùc tia loù qua maët löôõng chaát phaúng chính laø aûnh cuûa vaät taïo bôûi löôõng chaát phaúng ñoù. B. Caùc daïng baøi taäp: I. Baøi taäp ñònh tính: I.1 Heä thoáng baøi taäp: Baøi 1: Xeùt moät tia saùng ñi töø moâi tröôøng naøy sang moâi tröôøng khaùc. Chieát suaát tæ ñoái giöõa hai moâi tröôøng cho ta bieát ñieàu gì veà ñöôøng ñi tia saùng qua maët löôõng chaát phaúng? Baøi 2: Moät hoïc sinh khaúng ñònh raèng khi aùnh saùng truyeàn lieân tieáp qua nhieàu moâi tröôøng trong suoát khaùc nhau thì caùch vieát ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng, veà hình thöùc gioáng vôùi caùch vieát cuûa caùc ñònh luaät baûo toaøn. Haõy aùp duïng caùc coâng thöùc cuûa ñònh luaät khuùc xaï cho söï khuùc xaï lieân tieáp vaøo nhieàu moâi tröôøng coù chieát suaát n1, n2,…,nn vaø coù caùc maët phaân caùch song song vôùi nhau ñeå laøm saùng toû yù kieán treân. Baøi 3: Theo coâng thöùc cuûa ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng, tröôøng hôïp naøo khoâng coù hieän töôïng khuùc xaï? Baøi 4: Moät ngöôøi nhìn thaáy con caù ôû trong nöôùc theo phöông gaàn nhö thaúng goùc vôùi maët nöôùc. Hoûi muoán ñaâm truùng con caù thì ngöôøi ñoù phaûi phoùng muõi lao vaøo choã naøo, ñuùng vaøo choã ngöôøi ñoù nhìn thaáy con caù hay ôû phía treân phía döôùi choã ñoù? Giaûi thích. Baøi 5: Chieáu moät tia saùng vaøo moät taám thuyû tinh coù chieát suaát n, chieàu daøy d vaø coù hai maët song song vôùi nhau vôùi goùc tôùi laø i. Haõy chöùng minh raèng khi loù ra khoûi baûn thuyû tinh thì tia loù song song vôùi tia tôùi. SVTH: Löu Thò Vaøng 14 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân Baøi 6: Moät tia saùng truyeàn ñeán maët thoaùng cuûa nöôùc. Tia naøy cho moät tia phaûn xaï ôû maët thoaùng vaø moät tia khuùc xaï. Ngöôøi ta veõ caùc tia queân naøy ghi laïi chieàu truyeàn trong hình beân. Haõy cho bieát tia naøo laø tia tôùi? S1 S2 Khoâng khí J Nöôùc S3 I.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: Baøi 1, 2, 3: Ñaây laø baøi taäp giuùp hoïc sinh cuûng coá vaø vaän duïng ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng. Baøi naøy coù theå ñöôïc duøng ngay sau giôø hoïc lyù thuyeát. Baøi 4: Ñaây laø daïng baøi taäp giaûi thích hieän töôïng trong thöïc teá. Baøi naøy giuùp hoïïc sinh bieát caùch xaùc ñònh aûnh baèng caùch veõ ñöôøng ñi cuûa chuøm tia saùng qua maët löôõng chaát, töø ñoù giuùp hoïc sinh bieát ñöôïc maét ñaët trong khoâng khí chæ nhìn thaáy ñöôïc aûnh cuûa vaät trong nöôùc chöù khoâng phaûi nhìn thaáy chính vaät ñoù. Baøi naøy coù theå söû duïng ngay sau giôø hoïc lyù thuyeát. Baøi 5: Baøi naøy giuùp hoïc sinh bieát caùch xaùc ñònh ñöôøng ñi cuûa tia saùng qua baûn maët song song, vaän duïng ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng ñeå chöùng minh tia tôùi vaø tia loù song song vôùi nhau. Baøi naøy coù theå ñöôïc söû duïng loàng vaøo nhöõng baøi taäp. Baøi 6: Baøi naøy kieåm tra khaû naêng naém vöõng kieán thöùc cuûa hoïc sinh veà caùc tia khuùc xaï, phaûn xaï. Baøi naøy coù theå söû duïng sau khi hoïc xong lí thuyeát. I.3 Höôùng daãn hoïc sinh giaûi baøi taäp: Baøi 1: GV: Khi tia saùng ñi qua maët phaân caùch giöõa hai moâi tröôøng, ñaïi löôïng naøo giuùp ta xaùc ñònh ñöôøng ñi cuûa tia saùng? HS: Goùc tôùi vaø goùc khuùc xaï. GV: Chieát suaát tæ ñoái coù moái lieân heä vôùi hai ñaïi löôïng treân nhö theá naøo? HS: sini = nsinr GV: Döïa vaøo coâng thöùc treân, khi goùc tôùi i khoâng ñoåi thì chieát suaát tæ ñoái n coù lieân heä nhö theá naøo vôùi goùc khuùc xaï r? HS: Neáu n caøng lôùn thì r caøng nhoû. GV: Khi n caøng lôùn thì tia khuùc xaï seõ nhö theá naøo? HS: Tia khuùc xaï seõ caøng gaàn phaùp tuyeán hôn hay bò khuùc xaï nhieàu hôn. GV: Vaäy chieát suaát tæ ñoái giöõa hai moâi tröôøng cho ta bieát ñieàu gì veà ñöôøng ñi tia saùng qua maët löôõng chaát? HS: Chieát suaát tæ ñoái giöõa hai moâi tröôøng caøng lôùn thì tia saùng ñi qua maët phaân caùch giöõa hai moâi tröôøng bò khuùc xaï caøng nhieàu. Baøi 2: 15 SVTH: Löu Thò Vaøng Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân Yeâu caàu hoïc sinh vieát bieåu thöùc cuûa ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng khi aùnh saùng truyeàn töø moâi tröôøng 1 sang moâi tröôøng 2, moâi tröôøng 2 sang moâi tröôøng 3, …, cuoái cuøng laø sang moâi tröôøng thöù n. Cho hoïc sinh nhaän xeùt nsini coù thay ñoåi khoâng? Baøi 3: GV: Ñöôøng truyeàn cuûa tia saùng nhö theá naøo khi tia saùng xuyeân qua maët phaân caùch giöõa hai moâi tröôøng maø khoâng bò khuùc xaï? HS: Tia saùng seõ truyeàn thaúng hay khoâng ñoåi höôùng. GV: Khi ñoù goùc tôùi vaø goùc khuùc xaï seõ nhö theá naøo? HS: i = r GV: Khi naøo i = r maø coâng thöùc cuûa ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng ñöôïc thoûa? HS: i = r = 0 GV: Khi ñoù ta coù keát luaän gì veà ñöôøng truyeàn cuûa tia saùng? HS: Tia saùng truyeàn vuoâng goùc maët phaân caùch giöõa hai moâi tröôøng thì truyeàn thaúng. Baøi 4: GV höôùng daãn HS caùch xaùc ñònh aûnh baèng caùch veõ ñöôøng ñi cuûa cuûa chuøm tia saùng qua maët löôõng chaát phaúng. Cho hoïc sinh nhaän xeùt veà aûnh cuûa vaät trong nöôùc ôû vò trí naøo so vôùi vaät? (xeùt tröôøng hôïp maét nhìn gaàn nhö vuoâng goùc vôùi maët nöôùc). Töø ñoù hoïc sinh ruùt ra ñöôïc keát luaän khi nhìn con caù töø khoâng khí ta chæ nhìn thaáy aûnh cuûa con caù qua maët löôõng chaát nöôùc- khoâng khí, aûnh naøy naèm phía treân vò trí thaät cuûa con caù moät chuùt. Vì vaäy, muoán ñaâm truùng con caù ngöôøi ñoù phaûi phoùng muõi lao vaøo phía döôùi choã nhìn thaáy con caù moät chuùt. A’ A Baøi 5: GV: Haõy veõ ñöôøng truyeàn cuûa tia saùng qua taám thuyû tinh chieát suaát n, beà daøy d coù hai maët song song vôùi goùc tôùi i. HS: S i r’ I J n r i’ d R GV: Nhaän xeùt r vaø r’? HS: r = r’ GV: Ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng ñöôïc vieát nhö theá naøo taïi I vaø J? SVTH: Löu Thò Vaøng 16 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân HS: Taïi I: sini = nsinr Taïi J: sini’ = nsinr’ GV: Ruùt ra keát luaän veà i vaø i’. HS: i = i’ Vaäy tia tôùi SI song song tia loù JR. Baøi 6: Yeâu caàâu hoïc sinh nhôù laïi vò trí cuûa caùc tia saùng vaø töø ñoù löïa choïn tia naøo laø tia tôùi? (Trong tröôøng hôïp naøy tia tôùi laø tia S2I). II. Baøi taäp ñònh löôïng: II.1 Heä thoáng baøi taäp: Baøi 1: Tia saùng ñi töø nöôùc coù chieát suaát n1 = 4/3 sang thuyû tinh coù chieát suaát n2 = 3/2. Tính goùc khuùc xaï, bieát goùc tôùi laø 30o. Baøi 2: Moät tia saùng ñi töø moâi tröôøng trong suoát coù chieát suaát n ñeán maët phaân caùch giöõa moâi tröôøng ñoù vôùi khoâng khí vôùi goùc tôùi 30o khi ñoù tia phaûn xaï vaø khuùc xaï vuoâng goùc vôùi nhau. a) Tính n. b) Neáu goùc tôùi baèng 45o thì goùc khuùc xaï baèng bao nhieâu? Baøi 3: Moät baûn maët song song (moät baûn trong suoát giôùi haïn bôûi hai maët song song) coù beà daøy 10 cm, chieát suaát n = 1,5 ñöôïc ñaët trong khoâng khí. Chieáu tôùi baûn moät tia saùng SI coù goùc tôùi laø 45o. a) Chöùng toû raèng tia saùng loù ra khoûi baûn coù phöông song song vôùi tia tôùi.Veõ ñöôøng ñi cuûa tia saùng qua baûn. b) Tính khoaûng caùch giöõa giaù cuûa tia loù vaø tia tôùi. Baøi 4: Moät chaäu chöùa moät lôùp nöôùc daøy 30 cm, chieát suaát 4/3. a) Chieáu moät chuøm saùng song song tôùi maët nöôùc vôùi goùc tôùi 45o. Tính goùc leäch bôûi chuøm tia khuùc xaï vaø chuøm tia tôùi. b) Maét ôû trong khoâng khí nhìn xuoáng ñaùy chaäu seõ thaáy ñaùy chaäu caùch maët nöôùc moät ñoaïn bao nhieâu (nhìn gaàn nhö thaúng goùc vôùi maët phaân caùch)? Baøi 5: Cho moät baûn maët song song coù chieát suaát n, beà daøy e, ñaët trong khoâng khí. Xeùt moät tia saùng SI töø moät ñieåm saùng S tôùi baûn taïi I vôùi goùc tôùi i, tia saùng khuùc xaï ñi qua baûn vaø loù ra theo tia JR. a) Xaùc ñònh vò trí cuûa aûnh S’ cho bôûi baûn maët song song baèng caùch veõ ñöôøng ñi tia saùng. Tính khoaûng caùch SS’ giöõa vaät vaø aûnh theo e, n. b) Tính laïi khoaûng caùch SS’ neáu ñieåm saùng S vaø baûn cuøng ôû trong nöôùc coù chieát suaát n’. Baøi 6: Moät caùi chaäu ñaët treân moät maët phaúng naèm ngang, chöùa moät lôùp nöôùc daøy 20 cm, chieát suaát n = 4/3. Ñaùy laø moät göông phaúng. Maét M caùch maët nöôùc 30 cm, nhìn thaúng goùc xuoáng ñaùy chaäu. Xaùc ñònh khoaûng caùch töø aûnh cuûa maét tôùi maët nöôùc. Veõ ñöôøng ñi cuûa tia saùng qua quang heä treân. Baøi 7: Moät caây gaäy daøi 2 m caém thaúng ñöùng ôû ñaùy hoà. Gaäy nhoâ leân khoûi maët nöôùc 0,5 m. AÙnh saùng maët trôøi chieáu xuoáng hoà theo phöông hôïp vôùi phöông phaùp tuyeán cuûa maët nöôùc moät goùc 60o. Chieát suaát cuûa nöôùc n = 4/3. Tính chieàu daøi cuûa boùng caây gaäy in treân ñaùy hoà. SVTH: Löu Thò Vaøng 17 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân Baøi 8: Moät thöôùc keû daøi 40 cm ñöôïc ñeå chìm moät nöûa chieàu daøi trong nöôùc (n = 4/3). Thöôùc nghieâng 45o vôùi maët thoaùng cuûa nöôùc. Hoûi maét ôû trong khoâng khí seõ thaáy phaàn chìm cuûa thöôùc laøm vôùi maët thoaùng cuûa nöôùc moät goùc bao nhieâu ñoä? Baøi 9: Moät caùi ñinh ñöôïc caém vuoâng goùc vaøo taâm O moät taám goã hình troøn coù baùn kính R = 5 cm. Taám goã ñöôïc thaû noåi treân maët thoaùng cuûa moät chaäu nöôùc. Ñaàu A cuûa ñinh ôû trong nöôùc. Cho chieát suaát cuûa nöôùc laø n = 4/3. a) Cho chieàu daøi OA cuûa ñinh ôû trong nöôùc laø 8,7 cm. Hoûi maét ôû trong khoâng khí seõ nhìn thaáy ñaàu ñinh ôû caùch maët nöôùc bao nhieâu cm? b) Cho chieàu daøi OA giaûm daàn. Tìm khoaûng caùch OA ñeå maét khoâng coøn nhìn thaáy ñaàu A cuûa ñinh. Baøi 10: Moät taám thuûy tinh raát moûng, trong suoát, coù tieát dieän laø hình chöõ nhaät ABCD (AB >> AD), maët ñaùy AB tieáp xuùc vôùi moät chaát loûng coù chieát suaát no = 2 . Chieáu moät tia saùng ñôn saéc SI naèm trong maët phaúng ABCD tôùi maët AD sao cho tia tôùi naèm treân phaùp tuyeán ôû ñieåm tôùi vaø tia khuùc xaï trong thuyû tinh gaëp maët ñaùy AB ôû ñieåm K. a) Giaû söû chieát suaát cuûa thuyû tinh laø n = 1,5. Tính giaù trò lôùn nhaát cuûa goùc tôùi i ñeå coù phaûn xaï toaøn phaàn taïi K. b) Chieát suaát cuûa thuyû tinh phaûi coù giaù trò nhö theá naøo ñeå vôùi moïi goùc tôùi i (0 ≤ i ≤ 90o), tia khuùc xaï IK vaãn bò phaûn xaï toaøn phaàn treân maët ñaùy AB. Baøi 11: Cho moät khoái thuyû tinh daïng baùn caàu coù baùn kính R, chieát suaát 1,5. Chieáu thaúng goùc tôùi maët phaúng cuûa baùn caàu moät tia saùng SI. a) Ñieåm tôùi I caùch taâm O cuûa khoái baùn caàu laø R/2. Xaùc ñònh ñöôøng ñi cuûa tia saùng qua baùn caàu. b) Ñieåm tôùi I ôû trong vuøng naøo thì khoâng coù tia saùng ñi qua maët caàu cuûa baùn caàu? Baøi 12: Moät caùi maùng nöôùc saâu 30 cm, roäng 40 cm, hai thaønh beân thaúng ñöùng chaén saùng. Khi maùng ñaày nöôùc thì boùng cuûa thaønh beân treân ñaùy chaäu daøi 22,5 cm. Chieát suaát cuûa nöôùc laø 4/3. a) Neáu ñoå heát nöôùc, tính chieàu daøi cuûa boùng in treân ñaùy chaäu? (hình beân) b) Neáu maùng chöùa nöôùc coù ñoä cao h thì boùng daøi 33 cm. Tính h. A B C B II.2 Vò trí, taùc duïng cuûa caùc baøi taäp: Baøi 1: Cuûng coá, vaän duïng ñònh luaät khuùc xaï. Coù theå söû duïng baøi naøy sau khi hoïc xong lí thuyeát. Baøi 2: Baøi naøy duøng ñeå vaän duïng ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng. Qua baøi naøy hoïc sinh seõ naém ñöôïc khoâng phaûi luùc naøo tia saùng chieáu töø moâi tröôøng chieát quang hôn sang moâi tröôøng keùm chieát quang hôn cuõng cho tia khuùc xaï. Baøi naøy coù theå ñöôïc söû duïng trong giôø baøi taäp ñeå giuùp hoïc sinh cuûng coá vaø vaän duïng ñònh luaät khuùc xaï vaø ñieàu kieän ñeå coù tia phaûn xaï. SVTH: Löu Thò Vaøng 18 Luaän vaên toát nghieäp GVHD : TS Phaïm Theá Daân Baøi 3: Qua baøi naøy hoïc sinh seõ bieát caùch veõ ñöôøng ñi cuûa tia saùng qua baûn maët song song vaø xaùc ñònh ñöôïc khoaûng caùch giöõa tia tôùi vaø tia loù ra khoûi baûn. Baøi naøy duøng ñeå vaän duïng ñònh luaät khuùc xaï, coù theå söû duïng trong giôø baøi taäp. Baøi 4: Ñaây laø baøi taäp vaän duïng tröïc tieáp ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng, ñoàâng thôøi giôùi thieäu caùch tính ñoä leäch tia saùng khi ñi qua maët phaân caùch hai moâi tröôøng moät caùch toång quaùt. Caâu b) nhaèm giaûi thích cho hoïc sinh moät hieän töôïng maø caùc em thöôøng gaëp trong ñôøi soáng haøng ngaøy do hieän töôïng khuùc xaï. Qua baøi naøy hoïc sinh seõ bieát caùch xaùc ñònh aûnh taïo bôûi moät löôõng chaát phaúng. Baøi naøy coù theå söû duïng trong giôø baøi baøi taäp. Baøi 5: Baøi naøy giuùp hoïc sinh bieát caùch xaùc ñònh aûnh cuûa moät ñieåm saùng qua baûn maët song song vaø tính khoaûng caùch giöõa vaät vaø aûnh trong tröôøng hôïp heä thoáng ñaët trong khoâng khí vaø nöôùc. Baøi naøy coù theå söû duïng trong giôø baøi taäp. Baøi 6: Baøi naøy coù noäi dung toång hôïp kieán thöùc veà caùch xaùc ñònh aûnh baèng caùch veõ ñöôøng ñi cuûa tia saùng qua löôõng chaát phaúng vaø göông phaúng. Baøi naøy coù theå söû duïng trong giôø baøi taäp. Baøi 7: Ñaây laø baøi taäp coù noäi dung cuï theå, thöôøng gaëp trong ñôøi soáng haøng ngaøy, laø moät daïng vaän duïng cuûa ñònh khuùc xaï aùnh saùng. Baøi naøy ñoøi hoûi hoïc sinh phaûi hieåu vaø bieát caùch xaùc ñònh boùng caây in treân ñaùy hoà. Baøi naøy cuõng hôi khoù neân coù theå söû duïng ñeå naâng cao kieán thöùc cho hoïc sinh. Baøi 8: Baøi naøy giaûi thích hieän töôïng thöôøng gaëp trong ñôøi soáng haøng ngaøy do hieän töôïng khuùc xaï, ñoøi hoûi hoïc sinh phaûi hieåu, phaân tích ñeå thaáy roõ hieän töôïng, bieát caùch xaùc ñònh goùc hôïp bôûi aûnh cuûa thöôùc vaø maët nöôùc töø ñoù vaän duïng ñöôïc ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng ñeå tính ñöôïc goùc leäch naøy. Baøi naøy coù theå söû duïng trong giôø baøi taäp. Baøi 9: Baøi naøy coù noäi dung cuï theå, hôi khoù, coù tính toång quaùt veà hieän töôïng khuùc xaï, phaûn xaï, coù theå söû duïng ñeå naâng cao kieán thöùc cho hoïc sinh khaù gioûi. Baøi naøy ñoøi hoûi hoïc sinh phaûi tö duy, phaân tích ñeå thaáy ñöôïc raèng: maét chæ nhìn thaáy aûnh cuûa ñaàu ñinh khi tia saùng xuaát phaùt töø ñaàu ñinh truyeàn ñeán meùp cuûa mieáng goã hình troøn vaø khuùc xaï vaøo khoâng khí, ñi vaøo maét. Töø ñoù, ruùt ra ñöôïc keát luaän maét ñaët trong khoâng khí chæ nhìn thaáy aûnh cuûa ñaàu ñinh chöù khoâng phaûi ñaàu ñinh vaø phaûi tính khoaûng caùch töø aûnh cuûa ñaàu ñinh ñeán maët phaân caùch. Ôû caâu b) hoïc sinh phaûi hieåu ñöôïc maét khoâng nhìn thaáy ñaàu ñinh chæ khi chuøm tia saùng xuaát phaùt töø ñaàu ñinh khoâng coøn ñi vaøo maét (khi ñoù khoâng coù tia khuùc xaï loù ra khoâng khí). Baøi 10: Daïng baøi taäp xaùc ñònh ñieàu kieän ñeå coù hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn. Baøi naøy nhaèm muïc ñích kieåm tra khaû naêng hieåu, vaän duïng, bieán ñoåi coâng thöùc vaø nhöõng suy luaän bieán ñoåi toaùn hoïc caàn thieát ñeå ra ñöôïc keát quaû. Baøi naøy coù theå söû duïng cho hoïc sinh khaù ñeå naâng cao kieán thöùc cho hoïc sinh. Baøi 11: Ñaây laø baøi toaùn töông ñoái khoù vaø coù tính toång quaùt veà hieän töôïng khuùc xaï vaø phaûn xaï toaøn phaàn. Trong ñoù söï khuùc xaï vaø phaûn xaï toaøn phaàn xaûy ra taïi maët phaân caùch laø maët cong, trong baøi naøy laø maët caàu. Baøi naøy coù theå söû duïng ñeå naâng cao kieán thöùc cho hoïc sinh. SVTH: Löu Thò Vaøng 19