Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Loại hình nội dung tiểu thuyết việt nam sau 1975...

Tài liệu Loại hình nội dung tiểu thuyết việt nam sau 1975

.DOC
159
80
89

Mô tả:

1 më ®Çu 1. ý nghÜa khoa häc cña ®Ò tµi 1.1. Sau 1975, v¨n häc ViÖt Nam dÇn tho¸t khái tÝnh chÊt cña v¨n häc chiÕn tranh, tõng bíc vËn ®éng theo quy luËt cña v¨n häc thêi b×nh, hoµ nhËp víi v¨n häc khu vùc vµ thÕ giíi. Trong hoµn c¶nh míi, v¨n häc nãi chung, nhÊt lµ v¨n xu«i ngµy cµng ph¸t triÓn phong phó, ®¹t ®îc nhiÒu thµnh tùu ®¸ng ghi nhËn. §Æc biÖt, víi vÞ trÝ vµ u thÕ n¨ng ®éng cña thÓ lo¹i, tiÓu thuyÕt ngµy cµng hÊp dÉn c¸c thÕ hÖ nhµ v¨n s¸ng t¹o. Tríc hÕt lµ sù tù ®æi míi cña c¸c nhµ v¨n tõng s¸ng t¸c kh¸ v÷ng vµng ë giai ®o¹n tríc, nh NguyÔn Kh¶i, Ma V¨n Kh¸ng, Xu©n ThiÒu, NguyÔn Träng O¸nh, Lª Lùu... TiÕp ®ã lµ líp nhµ v¨n trëng thµnh sau cuéc chiÕn nh B¶o Ninh, Chu Lai, KhuÊt Quang Thôy, Hå Anh Th¸i, D¬ng Híng, T¹ Duy Anh, NguyÔn B×nh Ph¬ng, Vâ ThÞ H¶o... Cµng vÒ sau, trong sù tiÕp xóc, giao lu víi c¸c thµnh tùu v¨n häc hiÖn ®¹i ph¬ng T©y vµ xuÊt ph¸t tõ chÝnh sù ®æi míi cña ®êi sèng x· héi, c¸c c©y bót tiÓu thuyÕt cµng tÝch cùc vµ tá ra nh¹y bÐn trong viÖc lµm míi chÝnh m×nh. T¸c phÈm cña hä lµm nªn diÖn m¹o ®a d¹ng, bÒ bén cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX, ®Çu thÕ kû XXI. Mét nghiªn cøu hÖ thèng ®Ó cã thÓ n¾m b¾t nh÷ng ®Æc ®iÓm tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng ®¹i lµ viÖc lµm cÇn thiÕt, gãp phÇn ph¸c th¶o, nhËn diÖn c¸c xu híng ph¸t triÓn cña tiÓu thuyÕt níc nhµ. 1.2. NhiÒu c©y bót phª b×nh, nghiªn cøu tiÓu thuyÕt ®¬ng ®¹i thêng vËn dông nh÷ng lý thuyÕt KÝ hiÖu häc, Thi ph¸p häc, Ph©n t©m häc,... ®Ó kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ nh÷ng c¸ch t©n vÒ bót ph¸p nghÖ thuËt, c¸c ph¬ng diÖn h×nh thøc t¸c phÈm. §©y lµ híng nghiªn cøu g¾n víi c¸c ®Æc trng v¨n häc còng nh nh÷ng tÝnh n¨ng nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i, mang l¹i kh«ng Ýt hiÖu qu¶, ph¸t hiÖn míi mÎ, rÊt ®¸ng ghi nhËn. Tuy nhiªn, c¸c ph¬ng diÖn h×nh thøc, néi dung cña v¨n häc lu«n g¾n bã mËt thiÕt, h÷u c¬ t¹o thµnh chØnh thÓ t¸c phÈm. ViÖc ®i s©u t×m hiÓu néi dung cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 lµ cÇn thiÕt, gãp phÇn t¹o nªn sù nhÞp nhµng, toµn diÖn trong nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ m¶ng s¸ng t¸c cã quy m« lín nµy. Cïng víi viÖc t×m hiÓu c¸c ph¬ng diÖn, cÊp ®é néi dung nh÷ng s¸ng t¸c cô thÓ, cÇn v¬n tíi kh¸i qu¸t c¸c m« h×nh néi dung, chØ ra ®îc nh÷ng lo¹i h×nh néi dung thÓ lo¹i cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. §©y lµ híng nghiªn cøu giµu tiÒm n¨ng, phï hîp víi 2 mong muèn nhËn diÖn, ®¸nh gi¸ sù vËn ®éng cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng ®¹i. §ång thêi, nh÷ng nghiªn cøu nµy còng gióp mµi s¾c nh÷ng nhËn thøc lý thuyÕt còng nh kh¶ n¨ng vËn dông kh¸i niÖm “lo¹i h×nh néi dung” trong phª b×nh, nghiªn cøu v¨n häc. 1.3. V¨n xu«i ViÖt Nam sau 1975 nãi chung vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng lµ ®èi tîng nghiªn cøu, gi¶ng d¹y Ng÷ v¨n quan träng ë c¸c trêng Trung häc phæ th«ng, nhÊt lµ ë c¸c trêng Cao ®¼ng, §¹i häc. Nghiªn cøu, n¾m b¾t nh÷ng lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 lµ viÖc lµm cÇn thiÕt gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y vµ häc víi ®èi tîng quan träng nµy. Nh vËy, ®Ò tµi “Lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975” võa mang ý nghÜa lý luËn, võa mang ý nghÜa thùc tiÔn. §ã lµ nh÷ng lý do chóng t«i lùa chän nghiªn cøu ®Ò tµi nµy. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc tríc 1975 nãi chung vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng chñ yÕu dùa trªn quan ®iÓm x· héi häc. C¸c t¸c gi¶ chñ yÕu ®¸nh gi¸ t¸c phÈm v¨n häc vÒ néi dung ph¶n ¸nh trong mèi quan hÖ víi hiÖn thùc ®êi sèng. Nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt kh«ng ®îc ®¸nh gi¸ ®óng mùc bëi nh÷ng e ng¹i vÒ ranh giíi víi chñ nghÜa h×nh thøc. Víi nh÷ng chuyÓn ®æi c¨n b¶n trong nhËn thøc lý luËn, nghiªn cøu, phª b×nh v¨n häc sau 1975 ®· dÇn ®i s©u vµo b¶n chÊt thÈm mÜ cña v¨n häc. Nh×n chung cã thÓ thÊy, trong phª b×nh nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam sau 1975, cã kh«ng Ýt c«ng tr×nh, bµi viÕt híng tíi nh÷ng s¸ng t¸c míi mÎ, sù vËn ®éng bÒ bén, phøc t¹p cña tiÓu thuyÕt nh»m th¶o luËn, nhËn thøc vÒ thùc tiÔn v¨n häc vµ dù b¸o xu híng vËn ®éng thÈm mÜ ®¬ng ®¹i. §óng nh nhµ nghiªn cøu NguyÔn BÝch Thu ®· nhËn ®Þnh trong Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi k× ®æi míi: “Trong qu¸ tr×nh ®æi míi, tiÓu thuyÕt ®· tr¶i qua nh÷ng bíc th¨ng trÇm. So víi nh÷ng lo¹i h×nh v¨n xu«i kh¸c, tiÓu thuyÕt víi nh÷ng thµnh tùu vµ h¹n chÕ cña nã lu«n lµ vÊn ®Ò nãng thu hót sù quan t©m vµ kÝch thÝch c¶m høng ®èi tho¹i cña c¶ giíi s¸ng t¸c, lý luËn, phª b×nh vµ c«ng chóng.” [211 ; 15]. Nh×n chung, tiÕp cËn tiÓu thuyÕt hiÖn nay víi c¸i nh×n cëi më, híng ®Õn sù ph¸t triÓn ®Ó hoµ vµo dßng ch¶y chung cña v¨n häc thÕ giíi lµ ®iÓm dÔ thÊy ë c¸c c«ng tr×nh. 2.1. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña tiÓu thuyÕt ViÖt 3 Nam sau 1975 Bªn c¹nh viÖc t×m hiÓu nh÷ng c¸ch t©n vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt, nhiÒu nhµ nghiªn cøu còng lµm râ c¸c biÓu hiÖn ®a d¹ng hãa ®Ò tµi, chñ ®Ò, c¶m høng chñ ®¹o trong s¸ng t¸c cña nhµ v¨n, ®i s©u t×m hiÓu nh÷ng ®æi míi trong néi dung tiÓu thuyÕt sau 1975. Bíc vµo thêi k× x©y dùng ®Êt níc trong hoµn c¶nh hßa b×nh víi nh÷ng yªu cÇu vµ th¸ch thøc míi, nhiÒu nhµ nghiªn cøu, phª b×nh ®· tËp trung khai th¸c sù ®æi míi nhu cÇu còng nh nh÷ng gi¸ trÞ ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña tiÓu thuyÕt. Mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc nãi chung vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng víi ®êi sèng ®îc xem nh lµ mèi quan hÖ chñ yÕu nh»m nhËn thøc nh÷ng vËn ®éng c¸ch t©n ë thÓ lo¹i nµy. C¸c t¸c gi¶ víi c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau nhng ®Òu thèng nhÊt ë nhËn ®Þnh : trong sù vËn ®éng ®æi míi cña v¨n häc ViÖt Nam sau 1975, nhÊt lµ tõ sau 1986 ®· cã sù lªn ng«i cña thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i. Sù ®èi tho¹i cña v¨n häc ®æi míi víi c¸c gi¸ trÞ v¨n häc tríc 1975 ®îc béc lé thµnh khuynh híng ph¶n sö thi, ý thøc tù “cëi trãi” ®Ó hoµ nhËp víi dßng ch¶y chung cña v¨n häc nh©n lo¹i. C¸i nh×n míi vÒ c¸c sù kiÖn lÞch sö, vÒ chiÕn tranh, vÒ ngêi lÝnh tríc hÕt xuÊt ph¸t tõ bèi c¶nh c¸ch t©n s«i næi Êy. Tõ ®©y, nh÷ng c©u chuyÖn cña ®êi sèng thêng ngµy trµn vµo v¨n häc, t¹o nªn nhiÒu ng· rÏ, kh«ng chØ lµ nh÷ng c¸i thuéc vÒ lÞch sö d©n téc, vÒ chiÕn tranh chèng x©m lîc. Ch¼ng h¹n, trong bµi V¨n häc ViÖt Nam tríc vµ sau 1975 - nh×n tõ yªu cÇu ph¶n ¸nh hiÖn thùc, Phong Lª bµy tá c¸i nh×n nhiÒu chiÒu vÒ “c¸i míi” trong v¨n häc g¾n liÒn víi “c¸i míi” trong hiÖn thùc cuéc sèng sau chiÕn tranh víi réng lín nh÷ng tÇng m¶ng phøc t¹p. Theo nhµ nghiªn cøu, hiÖn thùc lín ®ßi hái nh÷ng t¸c phÈm lín : “lín cña t¸c phÈm ph¶i ®îc ®o theo kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t nghÖ thuËt, søc m¹nh nghÖ thuËt vµ ch©n lý nghÖ thuËt. MÆt kh¸c, chÊt lîng cña sù kh¸i qu¸t nµy l¹i kh«ng phô thuéc vµo c¸c chiÒu kÝch to réng cña thÕ giíi kh¸ch quan”. ë bµi viÕt nµy, c¸i míi trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 còng ®îc nh×n nhËn trong hÖ thÈm mÜ míi víi sù ®a d¹ng cña c¸c ph¹m trï thÈm mÜ, víi sù trë l¹i vÞ trÝ chñ ©m cña c¸i hµi, c¸i bi. §©y lµ sù ph¸t triÓn phï hîp víi tù nhiªn còng nh sù ph¸t triÓn cña quy luËt thÈm mÜ, cho thÊy “v¨n häc d©n téc ®ang më ra nh÷ng c¸nh cöa míi ®Ó ®i vµo mét cuéc giao hßa víi khu vùc vµ nh©n lo¹i”. Phan Cù §Ö trong bµi TiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®Çu thêi kú ®æi míi ®· quan t©m ®Õn sù thay ®æi híng tiÕp cËn hiÖn thùc cña tiÓu thuyÕt. Nhµ 4 nghiªn cøu ®· ®· nh×n nhËn vÊn ®Ò theo híng l¹c quan vÒ nh÷ng ®ãng gãp cña tiÓu thuyÕt trªn ph¬ng diÖn nµy : “Dêng nh tiÓu thuyÕt trong ba m¬i n¨m chiÕn tranh ®· dµnh u thÕ cho ph¬ng thøc tiÕp cËn hiÖn thùc (lÞch sö - cô thÓ). Nh÷ng tÝnh c¸ch lu«n lu«n ®îc c¾t nghÜa trong mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi hoµn c¶nh x· héi, víi mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh cña lÞch sö. Chñ nghÜa hiÖn thùc ®ßi hái ph¶i miªu t¶ chÝnh x¸c nh÷ng tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh trong nh÷ng hoµn c¶nh ®iÓn h×nh. Trong thêi kú ®æi míi, chñ nghÜa hiÖn thùc kh«ng thÓ lµ mét cÊu tróc nghÖ thuËt khÐp kÝn, mµ nã ph¶i lµ mét hÖ thèng më, mét hÖ thèng ®ang ph¸t triÓn. TiÓu thuyÕt nãi riªng, v¨n xu«i thêi kú ®æi míi nãi chung rÊt ®a d¹ng vÒ ph¬ng ph¸p s¸ng t¸c vµ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn hiÖn thùc. VÊn ®Ò lµ nh÷ng ph¬ng ph¸p s¸ng t¸c, nh÷ng ph¬ng thøc tiÕp cËn ®ã ®Òu cã kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh ch©n lý cuéc sèng vµ t¹o nªn nh÷ng c¶m høng thÈm mü lµnh m¹nh víi ngêi ®äc”[46 ; 12]. Nhµ nghiªn cøu Phan Cù §Ö ®· nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ cao kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña tiÓu thuyÕt thêi kú ®æi míi. Cuéc sèng ®æi thay phøc t¹p ®ßi hái v¨n häc còng ph¶i lµm míi m×nh, lµm míi nh÷ng nguyªn t¾c ph¶n ¸nh ®· trë nªn kh«ng phï hîp. Víi kinh nghiÖm nghiªn cøu, phª b×nh dµy d¹n, cã thÓ thÊy nhËn ®Þnh cña Phan Cù §Ö lµ rÊt x¸c ®¸ng. Nhµ v¨n Nguyªn Ngäc trong bµi V¨n xu«i ViÖt nam hiÖn nay - l«gic quanh co cña c¸c thÓ lo¹i, nh÷ng vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra vµ triÓn väng chia sÎ c¸ch nh×n toµn diÖn vÒ hiÖn thùc cuéc sèng míi, sù kh¸c biÖt gi÷a cuéc sèng chiÕn tranh vµ hßa b×nh: “NÕu nh trong chiÕn tranh chØ cã mét c©u hái duy nhÊt th× b©y giê v« sè c©u hái mu«n h×nh ngh×n vÎ dÊy lªn tõ nh÷ng tÇng s©u cña x· héi, tÝch lòy ©m thÇm trong nh÷ng qu¸ tr×nh lÞch sö phøc t¹p vµ l©u dµi, bµy hÕt ra tríc con ngêi” [111 ; 170]. Cuéc sèng míi ®Æt ra nh÷ng nhu cÇu míi trong s¸ng t¸c vµ thùc tÕ cho thÊy ®· cã kho¶ng thêi gian dµi, tiÓu thuyÕt cña chóng ta bÞ bÕ t¾c vÒ lèi viÕt. Nhµ v¨n yªu cÇu : “§· qua råi thêi k× cña v¨n häc sö thi ®Çy chÊt tr÷ t×nh c¸ch m¹ng trong chiÕn tranh, mµ mêi n¨m qua v¨n häc sau chiÕn tranh vÉn cßn tr«i theo qu¸n tÝnh. Ph¶i h×nh thµnh cho ®îc ng«n ng÷ míi ®Ó nãi vÒ hiÖn thùc míi v« cïng phøc t¹p cña x· héi vµ con ngêi.” [111 ; 171]. Nghiªn cøu ý thøc c¸ch t©n trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975, NguyÔn BÝch Thu nhËn ®Þnh: trªn ph¬ng diÖn ®Ò tµi, tiÓu thuyÕt thêi k× ®æi míi ®· tiÕp cËn vµ khai th¸c s©u h¬n vµo c¸i hiÖn thùc hµng ngµy, c¸i hiÖn 5 thùc cña ®êi sèng c¸ nh©n. C¸c nhµ tiÓu thuyÕt ®· nh×n th¼ng vµo nh÷ng m¶nh vì, nh÷ng bi kÞch nh©n sinh, mæ xÎ, ph¬i bµy nã b»ng c¸i nh×n trung thùc t¸o b¹o. C¸c ®Ò tµi truyÒn thèng hay hiÖn ®¹i ®Òu ®îc ®a vµo trêng nh×n míi, híng nh÷ng gÊp khóc trong ®êng ®êi vµ th©n phËn con ngêi thÊm ®Ém c¶m høng nh©n v¨n [111 ; 226]. Theo t¸c gi¶, v¨n häc ®æi míi lµ giai ®o¹n chuyÓn biÕn tõ t duy sö thi sang t duy tiÓu thuyÕt, tõ c¶m høng lÞch sö d©n téc sang c¶m høng thÕ sù ®êi t. ë giai ®o¹n lÞch sö míi, ngêi viÕt cã nh÷ng chuyÓn híng trong nhËn thøc, t duy vÒ b¶n thÓ ngêi. C¸c nhµ tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®· ph¸ vì c¸i nh×n ®¬n phiÕn, ®Ó t¹o ra mét c¸i nh×n phøc t¹p h¬n, ®a diÖn h¬n vµ v× thÕ s©u s¾c h¬n vÒ con ngêi. C¸c c«ng tr×nh nªu trªn, ë møc ®é nµo ®ã ®· cho thÊy nh÷ng ®æi thay trong hÖ thèng ®Ò tµi, chñ ®Ò cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 so víi c¸c thêi k× tríc ®ã : sù xuÊt hiÖn nh÷ng ®Ò tµi míi (t×nh yªu - t×nh dôc, phô n÷ víi vÎ ®Ñp phån thùc…), c¸ch xö lý kh¸c víi nh÷ng ®Ò tµi ®· cã tõ tríc (®Ò tµi n«ng th«n, ®Ò tµi chiÕn tranh, ngêi lÝnh…). C¶m høng s¸ng t¸c cã nhiÒu thay ®æi: tõ c¶m høng ngîi ca, kh¼ng ®Þnh chuyÓn sang suy t tríc hiÖn thùc phån t¹p. T tëng chñ ®Ò (c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò) còng thay ®æi. ý thøc thÈm mÜ míi ®· ®em l¹i c¶m quan hiÖn thùc míi, ®· chi phèi s©u s¾c viÖc lùa chän ®Ò tµi còng nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. 2.2. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®æi míi h×nh thøc thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 Bªn c¹nh xu híng t×m hiÓu tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 trong c¸i nh×n bao qu¸t mèi quan hÖ v¨n häc - hiÖn thùc lµ xu híng t×m hiÓu sù vËn ®éng cña thÓ lo¹i nµy tõ gãc ®é nghÖ thuËt, h×nh thøc thÓ lo¹i. Nh÷ng tr¨n trë c¸ch t©n thÓ lo¹i ®· ®îc c¸c nhµ v¨n nhËn thøc s©u s¾c vµ m¹nh d¹n thÓ nghiÖm qua thùc tiÔn s¸ng t¸c. C¸ch t©n thi ph¸p thÓ lo¹i chÝnh lµ ®èi tîng thu hót phÇn lín c¸c nhµ nghiªn cøu, phª b×nh tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. Trong bµi Nh×n l¹i c¸c bíc ®i - l¾ng nghe nh÷ng tiÕng nãi [111 ; 5570], La Kh¾c Hoµ cho r»ng, nh÷ng ®æi míi cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975, xÐt ®Õn cïng vµ tríc hÕt lµ sù thay ®æi trong quan niÖm vÒ b¶n th©n thÓ lo¹i. Nh÷ng ®æi míi Êy ®îc béc lé ë nhiÒu khÝa c¹nh: më réng quan niÖm hiÖn thùc, ®æi míi quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi, ®æi míi nghÖ thuËt trÇn thuËt vµ ng«n ng÷, giäng ®iÖu. T¸c gi¶ ®· “l¾ng nghe” vµ nhËn thÊy cã 6 mét “tiÕng nãi to” trong v¨n häc, nhÊt lµ tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi k× ®æi míi, nãi vÒ c¸i sai, c¸i xÊu, c¸i ¸c; nãi vÒ vÎ ®Ñp phån thùc cña cuéc ®êi trÇn thÕ ; tiÕng nãi thÕ sù lµm næi bËt c¸i sù v« lÝ, phi lÝ hiÖn ®ang tån t¹i trªn ®êi. §ã lµ nh÷ng chiÒu kÝch kh¸c nhau chi phèi hÖ thèng ®Ò tµi cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. Trong bµi VÒ mét híng thö nghiÖm cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam tõ cuèi thËp kØ 80 ®Õn nay, theo NguyÔn ThÞ B×nh, “§a sè tiÓu thuyÕt cña chóng ta cho ®Õn nay vÉn chñ yÕu cùa quËy trong c¸i khung thÓ lo¹i truyÒn thèng: coi träng viÖc kh¸m ph¸ néi dung hiÖn thùc qua c¸c tÝnh c¸ch, sè phËn nh©n vËt, c¸c mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi hoµn c¶nh” [111 ; 212]. §ång thêi, t¸c gi¶ tiÕp cËn c¸c quan ®iÓm míi vÒ tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i, t×m hiÓu vµ ghi nhËn mét sè t¸c phÈm s¸ng t¹o theo híng thÓ nghiÖm c¸c h×nh thøc tiÓu thuyÕt trß ch¬i, gi¶ thuyÕt. Tõ viÖc t¹o ra hiÖn thùc kh«ng ®¸ng tin cËy, trao ®iÓm nh×n trÇn thuËt cho c¸c nh©n vËt dÞ biÖt hoÆc k× ¶o, ®Õn viÖc sö dông phæ biÕn bót ph¸p nh¹i, bót ph¸p huyÒn tho¹i, trµo léng... ®· cho thÊy, tiÓu thuyÕt ViÖt Nam dï míi chØ lµ nh÷ng thö nghiÖm ban ®Çu nhng kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng thµnh tùu ®¸ng tr©n träng. NguyÔn ThÞ B×nh tiÕp tôc chó ý ®Õn nÐt ®æi míi thÓ lo¹i khi t×m hiÓu T duy th¬ trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng ®¹i. Theo t¸c gi¶, t duy th¬ lµ nÐt ®Æc trng chi phèi viÖc x©y dùng thÕ giíi nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt, biÓu hiÖn ë nhiÒu gãc ®é: sù næi bËt vÒ nhÞp ®iÖu; hiÖn tîng “l¹ ho¸” ®îc dïng phæ biÕn; hiÖn thùc cña nh÷ng hoµi niÖm, tiÕc nuèi vµ suy c¶m. Nhµ nghiªn cøu cho r»ng, víi nh÷ng biÓu hiÖn cña t duy th¬, “tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng ®¹i mét mÆt chøng tá kh¸t väng kh«ng ngõng kh¸m ph¸ nh÷ng tiÒm n¨ng thÓ lo¹i, mÆt kh¸c nã ®¸nh dÊu mét sù chuyÓn ®æi quan träng trong ý niÖm vÒ v¨n ch¬ng” [21 ; 12]. Còng trong nghiªn cøu ý thøc c¸ch t©n trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975, NguyÔn BÝch Thu nhËn ®Þnh: trong thùc tiÔn s¸ng t¸c, nhÊt lµ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XXI, c¸c c©y bót tiÓu thuyÕt ®· cã ý thøc t×m tßi ®æi míi nghÖ thuËt vµ kÜ thuËt tiÓu thuyÕt trªn c¬ së g¾n víi néi dung nh©n b¶n, x· héi ®Ó thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn, gãp phÇn c¸ch t©n vµ hiÖn ®¹i hãa v¨n xu«i ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Trong nh÷ng c¸ch t©n Êy cã viÖc thay ®æi lèi viÕt vµ sö dông ng«n ng÷. Theo nhµ nghiªn cøu, so víi ng«n ng÷ thi ca, ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt cã ph¹m vi ho¹t ®éng tù do vµ linh ho¹t h¬n. Miªu t¶ cuéc ®êi vµ con ngêi nh nã vèn cã, ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt kh«ng chØ ®îc soi s¸ng bëi 7 ng«n ng÷ t¸c gi¶ mµ cßn ®îc soi s¸ng bëi ng«n ng÷ nh©n vËt. TÝnh ®èi tho¹i néi t¹i lµ mét yÕu tè c¬ b¶n trong ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt. T¸c gi¶ hoµn toµn kh«ng trung lËp mµ cïng tranh luËn víi ng«n ng÷ nh©n vËt. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt kh«ng bao giê tho¶ m·n víi mét ý thøc, mét tiÕng nãi, lu«n mang tÝnh ®a thanh [111 ; 226]. Tõ luËn ¸n tiÕn sÜ, ph¸t triÓn thµnh chuyªn luËn, cuèn s¸ch Nh÷ng c¸ch t©n tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng ®¹i cña t¸c gi¶ Mai H¶i Oanh ®· tr×nh bµy mét c¸ch hÖ thèng nh÷ng c¸ch t©n cña tiÓu thuyÕt ®¬ng ®¹i trªn c¸c ph¬ng diÖn cèt truyÖn, kÕt cÊu, nh©n vËt vµ giäng ®iÖu. §©y lµ c«ng tr×nh quy m« nhÊt t×m hiÓu nh÷ng ®æi míi cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 tõ gãc ®é thÓ lo¹i. Cã thÓ thÊy, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nªu trªn ®Òu thèng nhÊt trong nhËn ®Þnh tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 cã sù “lét x¸c” ®Ó ®em l¹i cho m×nh diÖn m¹o míi. Sù c¸ch t©n trong nghÖ thuËt tiÓu thuyÕt ®îc hÇu hÕt c¸c nhµ v¨n ý thøc ®Ó tù ®æi míi m×nh. Cïng víi néi dung, h×nh thøc tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng ®¹i ®· cã sù ®æi míi nhiÒu mÆt, bíc ®Çu tiÕp cËn víi xu híng v¨n ch¬ng hiÖn ®¹i, hËu hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi. Nh÷ng ®æi míi trong kÕt cÊu, cèt truyÖn, ng«n ng÷, giäng ®iÖu, c¸ch miªu t¶, x©y dùng nh©n vËt,... ®· cho thÊy ý thøc c¸ch t©n cña c¸c nhµ v¨n ®èi víi chÝnh nh÷ng s¸ng t¸c cña m×nh. Nh÷ng ®æi míi Êy g¾n víi nhu cÇu thùc tiÔn tiÕp nhËn, xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n ®êi sèng phong phó, phøc t¹p vµ còng tõ b¶n th©n sù vËn ®éng n¨ng ®éng cña thÓ lo¹i. Nh×n chung, víi vai trß chñ ®¹o trong dßng vËn ®éng ®æi míi cña v¨n häc ViÖt Nam kÓ tõ sau 1975, tiÓu thuyÕt ®· thu hót sù quan t©m nghiªn cøu ë nhiÒu gãc ®é, trªn nhiÒu ph¬ng diÖn. Nh×n tæng quan, cã thÓ thÊy dï ý kiÕn cña c¸c nhµ phª b×nh, nghiªn cøu cã thÓ kh¸c nhau, song kh¸ héi tô vµ lµm næi bËt vÞ trÝ cña thÓ lo¹i. Tõ ph¸c häa bèi c¶nh v¨n ho¸ lÞch sö ®Õn viÖc ph©n tÝch nh÷ng t¸c phÈm cô thÓ; tõ c¸i nh×n bao qu¸t ®Õn chuyªn biÖt, cô thÓ, c¸c t¸c gi¶ phª b×nh, nghiªn cøu ®· tiÕp cËn, vËn dông nh÷ng quan niÖm lý thuyÕt míi, ®Æt tiÓu thuyÕt trong nh÷ng trêng nh×n míi, tõ ®ã khai th¸c nh÷ng vØa tÇng ý nghÜa cña mçi s¸ng t¸c, nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña mçi nhµ v¨n, kh¸m ph¸ nh÷ng xu híng vËn ®éng míi cña thÓ lo¹i. Nh÷ng thµnh tùu phª b×nh, nghiªn cøu Êy ®· gãp phÇn lµm næi bËt diÖn m¹o míi cña tiÓu thuyÕt trong bøc tranh chung cña v¨n häc ViÖt Nam ®¬ng ®¹i. 8 C¸c c«ng tr×nh, bµi viÕt ®· ®Ò cËp trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn c¸c lo¹i h×nh tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. Tuy nhiªn, cã thÓ thÊy hÇu hÕt nh÷ng ý kiÕn ®· cã thêng mang tÝnh nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t, cha cã c«ng tr×nh bµi viÕt nµo bao qu¸t trªn diÖn réng còng nh nh÷ng thÓ hiÖn chiÒu s©u lµm râ c¸c lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt, cha x©u chuçi thµnh nh÷ng luËn ®iÓm giµu ý nghÜa lý thuyÕt vµ tiÒm n¨ng ph¬ng ph¸p luËn. Gi¶i quyÕt nh÷ng vÉn ®Ò cßn ®ang bá ngá ®ã còng chÝnh lµ nhiÖm vô mµ chóng t«i ®Æt ra trong luËn ¸n. 3. §èi tîng, ph¹m vi vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. §èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. 3.2. Tõ viÖc x¸c ®Þnh ®èi tîng nh trªn, luËn ¸n cã nhiÖm vô nghiªn cøu nh÷ng ph¬ng diÖn lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt. Theo ®ã, chóng t«i sÏ tËp trung nghiªn cøu ®Ó tõng bíc ®i ®Õn chøng minh cho c¸c gi¶ thuyÕt chÝnh sau : (1) Sù vËn ®éng cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam tõ sau 1975 g¾n liÒn víi bèi c¶nh v¨n ho¸ - x· héi míi, thÞ hiÕu thÈm mÜ míi cña c«ng chóng, tr×nh ®é thÈm mÜ cña nhµ v¨n vµ chÞu t¸c ®éng cña lÝ thuyÕt còng nh nh÷ng thµnh tùu cña tiÓu thuyÕt thÕ giíi. Trong ®ã, lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®· cã sù ®æi míi so víi tiÓu thuyÕt giai ®o¹n tríc ®ã víi sù kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ cña thÓ tµi ®êi t (víi nh÷ng dÊu Ên ngµy cµng phong phó, ®Ëm nÐt cña c¸c thÓ tµi thÕ sù, ®êi t). (2) Qua c¸c thµnh tùu tiªu biÓu cña tiÓu thuyÕt sau 1975, cã thÓ thÊy nh÷ng vËn ®éng ®æi míi vÒ ®Ò tµi, chñ ®Ò, c¶m høng t tëng vµ c¸c gi¸ trÞ thÈm mÜ theo híng ®a d¹ng hãa. §©y chÝnh lµ mét ph¬ng diÖn biÓu hiÖn tÝnh ®a d¹ng trong lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 so víi côc diÖn cña b¶n th©n thÓ lo¹i nµy trong suèt ba m¬i n¨m chiÕn tranh. 3.3. Nh vËy, ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi sÏ lµ : - VÒ mÆt lÝ thuyÕt, ngoµi c¸c c«ng tr×nh vÒ tiÓu thuyÕt cña M. Bakhtin, M. Kundera, c¸c c«ng tr×nh giíi thiÖu vµ nghiªn cøu vÒ lo¹i h×nh néi dung v¨n häc, vÒ lÞch sö ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh néi dung v¨n häc, chóng t«i sö dông quan niÖm lo¹i h×nh thÓ lo¹i cña G. N. Pospelov. - VÒ mÆt t¸c phÈm, chóng t«i tËp trung kh¶o s¸t c¸c tiÓu thuyÕt tiªu biÓu cña c¸c t¸c gi¶ ®îc d luËn phª b×nh, nghiªn cøu ®¸nh gi¸ cao nh: 9 NguyÔn Kh¶i, Lª Lùu, Ma V¨n Kh¸ng, B¶o Ninh, Chu Lai, KhuÊt Quang Thuþ, Ph¹m ThÞ Hoµi, NguyÔn Kh¾c Trêng, D¬ng Híng, NguyÔn ViÖt Hµ, NguyÔn B×nh Ph¬ng, T¹ Duy Anh, §µo Th¾ng, Hå Anh Th¸i, NguyÔn ThÕ Hoµng Linh, ThuËn,... nh»m lµm râ nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ sù ®an xen c¸c lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. - Ph©n tÝch sù vËn ®éng cña c¸c lo¹i h×nh néi dung cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. Trong khi nghiªn cøu, ®Ó lµm s¸ng tá nguyªn nh©n cña sù vËn ®éng ®æi míi tiÓu thuyÕt, cã thÓ chóng t«i sÏ bµn ®Õn sù t¸c ®éng cña lÝ thuyÕt còng nh thµnh tùu s¸ng t¸c tiÓu thuyÕt cña níc ngoµi, nhng ®©y kh«ng ph¶i môc ®Ých chÝnh cña ®Ò tµi. V× vËy, vÒ mÆt nµy, chóng t«i chñ yÕu dùa trªn nh÷ng kÕt qu¶ tæng kÕt, nhËn ®Þnh cña mét sè nhµ nghiªn cøu uy tÝn. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Chóng t«i sö dông ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh, thi ph¸p häc hiÖn ®¹i, tù sù häc hiÖn ®¹i, lÝ thuyÕt hÖ thèng,... nh nh÷ng ph¬ng ph¸p chñ yÕu trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. - Ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh : §©y lµ ph¬ng ph¸p h×nh thµnh vµ phæ biÕn vµo thÕ kû XX trong nghiªn cøu v¨n häc. Ph¬ng ph¸p nµy chñ yÕu ®îc dïng ®Ó ph©n lo¹i c¸c hiÖn tîng v¨n häc trªn c¬ së chøng minh c¸c nhãm hiÖn tîng gièng nhau theo mét tiªu chuÈn nµo ®ã. VËn dông ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh khi nghiªn cøu néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 sÏ më ra c¬ héi m« h×nh hãa c¸c lo¹i h×nh néi dung, tõ ®ã nhËn diÖn vµ ®¸nh gi¸ sù vËn ®éng cña thÓ lo¹i nµy. - Ph¬ng ph¸p tiÕp cËn thi ph¸p häc : Thi ph¸p häc hiÖn ®¹i ®· ®îc øng dông trong nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ë ViÖt Nam. V¨n häc, qua sù c¾t nghÜa thi ph¸p ®· béc lé ®îc b¶n chÊt s¸ng t¹o trong tÝnh quan niÖm, gi¸ trÞ s©u s¾c cña b¶n thÓ v¨n ch¬ng. Nh÷ng biÓu hiÖn cña thi ph¸p t¸c phÈm, t¸c gi¶, lÞch sö v¨n häc... lµ c¨n cø ®Ó x¸c ®Þnh lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. - Ph¬ng ph¸p tiÕp cËn hÖ thèng : Nghiªn cøu lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam 1975 cÇn mét c¸i nh×n hÖ thèng, bëi lÏ mçi mét t¸c phÈm, mçi giai ®o¹n v¨n häc ®Òu cã sù ®an cµi cña c¸c thÓ tµi. C¸i nh×n hÖ thèng còng sÏ gióp chóng t«i lÝ gi¶i vËn ®éng cña lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. Ngoµi ra, c¸c thao t¸c ph©n tÝch, so s¸nh, thèng kª, b×nh luËn, tæng 10 hîp... còng thêng xuyªn ®îc vËn dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ò tµi nµy. 5. §ãng gãp míi cña luËn ¸n (1) LuËn ¸n lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn nghiªn cøu, hÖ thèng lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975, gãp phÇn miªu t¶ qu¸ tr×nh vËn ®éng cña thÓ lo¹i. (2) Ph©n tÝch mét c¸ch hÖ thèng c¸c lo¹i h×nh tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 trªn ph¬ng diÖn néi dung víi nh÷ng biÓu hiÖn ®a d¹ng. LuËn ¸n lÝ gi¶i hîp lÝ sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. (3) Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cã thÓ ®îc sö dông trong gi¶ng d¹y, häc tËp bé m«n Lý luËn v¨n häc vµ V¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. 6. CÊu tróc luËn ¸n Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o, luËn ¸n gåm 4 ch¬ng : Ch¬ng 1. Bèi c¶nh lÞch sö - v¨n hãa vµ lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 (tõ trang13 ®Õn trang 48) Ch¬ng 2. Søc sèng cña thÓ tµi sö thi trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 (tõ trang 49 ®Õn trang 96) Ch¬ng 3. Sù trçi dËy cña thÓ tµi thÕ sù trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 (tõ trang 97 ®Õn trang 138) Ch¬ng 4. VÞ thÕ míi cña thÓ tµi ®êi t trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 (tõ trang 139 ®Õn trang 188) 11 Ch¬ng 1 Bèi c¶nh lÞch sö, v¨n hãa vµ lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt viÖt nam sau 1975 1.1. Bèi c¶nh lÞch sö, v¨n hãa vµ sù vËn ®éng cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 1.1.1. Bèi c¶nh lÞch sö, v¨n hãa §¹i th¾ng mïa xu©n n¨m 1975 kÕt thóc th¾ng lîi cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu níc, më ra thêi kú míi trong lÞch sö d©n téc, ®ång thêi ®a v¨n häc, nghÖ thuËt bíc vµo chÆng ®êng ph¸t triÓn míi. Cuéc chiÕn tranh vÖ quèc vÜ ®¹i ®· ®i qua, sau nh÷ng ngµy th¸ng trêng kú trong ®¹n bom ¸c liÖt, c¶ d©n téc ta còng nh mçi ngêi d©n trë l¹i cuéc sèng b×nh thêng trong hoµn c¶nh hßa b×nh. Mêi n¨m sau ngµy Tæ quèc thèng nhÊt, díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, chóng ta tõng bíc x©y dùng l¹i ®Êt níc theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, dÇn phôc håi vµ ph¸t triÓn c¸c ngµnh s¶n xuÊt, c¶i thiÖn ®êi sèng vËt chÊt vµ v¨n ho¸ cña nh©n d©n lao ®éng. Trªn thùc tÕ, mét mÆt, do nÒn kinh tÕ vèn nghÌo nµn, l¹c hËu l¹i bÞ chiÕn tranh tµn ph¸ liªn miªn, céng thªm chÝnh s¸ch cÊm vËn cña MÜ; mÆt kh¸c, do nh÷ng h¹n chÕ chñ quan trong c¶i t¹o, x©y dùng kinh tÕ, nh×n chung thêi k× nµy ®Êt níc cha tho¸t khái t×nh tr¹ng khñng ho¶ng, tr× trÖ. §êi sèng v¨n ho¸ - v¨n häc còng kh«ng n»m ngoµi thùc tr¹ng ®ã. T tëng x©y dùng nÒn v¨n ho¸ míi, con ngêi míi ®îc qu¸n triÖt, song vÒ c¬ b¶n vÉn mang nÆng tµn d gi¸o ®iÒu, l¹c hËu. ChØ ®Õn §¹i héi toµn quèc lÇn thø VI cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (1986) víi nh÷ng chñ tr¬ng ®æi míi toµn diÖn, ®ång bé tõ kinh tÕ, chÝnh trÞ ®Õn t tëng, x· héi th× v¨n ho¸ - v¨n häc míi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc sù chuyÓn biÕn. Chñ tr¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng, cã sù qu¶n lÝ cña Nhµ níc lµ mét quyÕt s¸ch ®óng ®¾n, t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi, trong ®ã cã viÖc h×nh thµnh mét hÖ gi¸ trÞ v¨n ho¸ míi phï hîp víi quy luËt vËn ®éng cña ®êi sèng, ®¸p øng nhu cÇu bøc thiÕt cña con ngêi trong hoµn c¶nh míi. TiÕp sau §¹i héi VI cña §¶ng lµ NghÞ quyÕt 05 cña Bé chÝnh trÞ, cuéc gÆp cña Tæng bÝ th NguyÔn V¨n Linh víi ®¹i diÖn giíi v¨n nghÖ sÜ vµo cuèi n¨m 1987 ®· më ra cho v¨n häc nghÖ thuËt d©n téc c¬ héi ®æi míi thùc sù, trªn tinh thÇn ®æi míi t duy, nh×n th¼ng vµo sù thËt. Cha bao 12 giê vai trß, tr¸ch nhiÖm cña ngêi cÇm bót vµ tÝnh ch©n thùc cña v¨n häc l¹i ®îc ®Æt ra mét c¸ch rèt r¸o vµ toµn diÖn ®Õn thÕ. Qua c¸c k× §¹i héi tiÕp theo, ®êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi kh«ng ngõng ®îc bæ sung, hoµn thiÖn nh»m ®a ®Êt níc ngµy cµng ph¸t triÓn xøng tÇm víi c¸c quèc gia trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi. Trªn ph¬ng diÖn tæng thÓ, ®Þnh híng ph¸t triÓn mét nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn chung cña x· héi, trong ®ã con ngêi ®îc gi¶i phãng khái ¸p bøc, bãc lét, bÊt c«ng, cã cuéc sèng Êm no, tù do, h¹nh phóc, cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn toµn diÖn c¸ nh©n ®· ®îc nhËn thøc vµ biÓu hiÖn thµnh nh÷ng biÕn ®æi thùc tÕ. §iÒu ®ã diÔn ra ®ång thêi víi con ®êng kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña tÊt c¶ c¸c d©n téc anh em trong ®¹i gia ®×nh ViÖt Nam, tiÕp thu nh÷ng tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i, x©y dùng mét x· héi d©n chñ, v¨n minh v× lîi Ých vµ phÈm gi¸ ch©n chÝnh cña con ngêi. Thµnh tùu ®æi míi còng cho thÊy ®ã lµ hÖ qu¶ cña viÖc kÕt hîp hµi hoµ c¸c lîi Ých toµn x· héi víi lîi Ých cña c¸c tËp thÓ, cña mçi c¸ nh©n; lµ hÖ qu¶ cña sù ph¸t huy d©n chñ trªn c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi. Cã rÊt nhiÒu yÕu tè t¹o nªn søc m¹nh cña c«ng cuéc ®æi míi v¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975, trong ®ã kh«ng thÓ kh«ng kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng cña nh÷ng ®Þnh híng ph¸t triÓn v¨n häc trong chiÕn lîc ph¸t triÓn v¨n hãa cña §¶ng vµ Nhµ níc ta. Mét kh«ng khÝ d©n chñ trong ®êi sèng v¨n hãa vµ v¨n häc ®· cã t¸c ®éng lín lao ®Õn ®éi ngò nh÷ng ngêi s¸ng t¸c. Gi÷a nhµ v¨n vµ b¹n ®äc dÇn tiÖm cËn môc tiªu xãa bá nh÷ng ng¨n c¸ch, x©y dùng quan hÖ b×nh ®¼ng ®Ó råi nh÷ng va ch¹m, t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nµy trong m«i trêng d©n chñ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng v¨n häc. NhiÖt t×nh ®æi míi x· héi, kh¸t väng d©n chñ vµ tinh thÇn nh×n th¼ng vµo sù thËt ®· lµ nh÷ng ®éng lùc cho v¨n häc thêi kú ®æi míi ph¸t triÓn m¹nh mÏ, s«i næi. §©y võa lµ kÕt qu¶, võa lµ ®éng lùc cho nh÷ng t×m tßi c¸ch t©n trong s¸ng t¸c, ®ång thêi g¾n bã, t¸c ®éng qua l¹i m¹nh mÏ víi thÞ hiÕu thÈm mÜ vµ qu¸ tr×nh tiÕp nhËn cña b¹n ®äc. Sù ®æi míi ý thøc nghÖ thuËt n»m ë chiÒu s©u cña ®êi sèng v¨n hãa, v¨n häc. T duy v¨n häc míi dÇn h×nh thµnh, lµm thay ®æi c¸c quan niÖm vÒ chøc n¨ng v¨n häc, vÒ quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ ®êi sèng, nhµ v¨n vµ b¹n ®äc, s¸ng t¸c vµ tiÕp nhËn. Chøc n¨ng thÈm mü cña v¨n häc ®îc nhÊn m¹nh, 13 coi träng hµng ®Çu. C¸c chøc n¨ng ®a d¹ng, phong phó cña v¨n häc ®îc suy ngÉm, bµn th¶o mong ®i ®Õn nh÷ng lý gi¶i thÊu ®¸o. V¨n häc ®îc nh×n nhËn nh lµ t duy vÒ c¸i kh¶ nhiªn. “V¨n häc kh«ng gi¶n ®¬n chØ lµ ph¶n ¸nh c¸c kh¶ n¨ng cña hiÖn thùc. Lµm nh thÕ v¨n häc sÏ ch¼ng kh¸c nµo chÝnh trÞ, t¬ng lai häc, x· héi häc,... Mäi ngêi ®Òu biÕt, t duy ch¼ng ph¶i g× kh¸c, mµ lµ hµnh ®éng xuyªn qua hiÖn thùc ®Ó tiÕn ®Õn c¸c kh¶ n¨ng bÞ che giÊu trong ®ã. Nh thÕ, chØ nãi ®Õn kh¶ n¨ng lµ cha ®ñ. §iÓm ®Æc thï cña v¨n häc cßn lµ s¸ng t¹o nh÷ng c¸i kh¶ nhiªn cña ®êi sèng” [188 ; 21]. Nh÷ng khÝa c¹nh, vÊn ®Ò vÒ tÝnh ch©n thùc cña v¨n häc, vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ ®êi sèng còng liªn tôc ®îc bµn luËn, bæ sung, t¸i nhËn thøc. “Chóng ta kh«ng thÓ nãi mét c¸ch ch¾c ch¾n hoµn toµn nh÷ng g× v¨n häc biÓu hiÖn lµ ch©n lý, bëi ®ã lµ nhËn thøc cña nhµ v¨n trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh díi h×nh thøc h cÊu vµ rÊt nhiÒu ngÉu nhiªn. Nhng ta cã thÓ nãi ®ã lµ nh÷ng c¸i kh¶ nhiªn do t¸c gi¶ s¸ng t¹o nh»m më réng tÇm hiÓu biÕt vÒ cuéc sèng, gi¶i phãng con ngêi khái mäi thãi quen tr× trÖ, mäi c¸i nh×n bªn ngoµi, kÝch thÝch sù chó ý ®Õn mäi biÕn dÞ vµ ®a d¹ng cña cuéc ®êi” [188 ; 22]. Vµ ®Æc trng cña v¨n häc g¾n liÒn víi c¬ chÕ cña sù ph¶n ¸nh thÈm mÜ còng ®îc soi s¸ng trong mèi quan hÖ ®a chiÒu gi÷a chñ thÓ s¸ng t¹o vµ chñ thÓ tiÕp nhËn. Cã thÓ nãi, mäi ph¬ng diÖn cña ®êi sèng v¨n häc ®· ®îc nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ trong nh÷ng quan niÖm hiÖn ®¹i, s¶n phÈm cña mét t duy míi vÒ nghÖ thuËt. §ång thêi, nh÷ng ®æi míi t duy nghÖ thuËt b¾t nguån tõ nh÷ng ®æi thay quan niÖm v¨n hãa còng thóc ®Èy m¹nh mÏ nh÷ng t×m tßi, thÓ nghiÖm vÒ c¸ch tiÕp cËn vµ thÓ hiÖn thùc t¹i, c¸ch t©n thñ ph¸p nghÖ thuËt, ph¸t huy c¸ tÝnh s¸ng t¹o, kÝch thÝch tµi n¨ng vµ phong c¸ch cña c¸c nhµ v¨n. V¨n hãa chÝnh lµ mét trô cét cña ®êi sèng, võa lµ ®éng lùc, võa lµ môc tiªu híng tíi cña sù nghiÖp c¸ch m¹ng trong thêi kú ®æi míi. M«i trêng d©n chñ võa cho phÐp, võa ®ßi hái sù phong phó, ®a d¹ng trong c¸ch thøc, néi dung ph¸t triÓn v¨n hãa. V¨n häc lµ mét yÕu tè n¨ng ®éng cña v¨n hãa. Trong m«i trêng míi, nh÷ng ®iÒu kiÖn còng nh nh÷ng “¸p lùc” Êy trë thµnh néi lùc m¹nh mÏ cho nh÷ng t×m tßi ®æi míi v¨n häc. Cuéc sèng trong hoµn c¶nh hßa b×nh ®· h×nh thµnh líp c«ng chóng ®éc gi¶ víi thÞ hiÕu kh¸c tríc. Bíc ra khái cuéc chiÕn tranh, con ngêi ®èi diÖn víi mu«n vÎ cña mét hiÖn thùc réng lín, phøc t¹p. Nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc quan niÖm cuéc ®êi mét chiÒu, ®¬n gi¶n kh«ng thÓ tháa m·n nhu cÇu 14 phong phó muèn kh¸m ph¸ nh÷ng bÝ Èn cña cuéc sèng, con ngêi. Nhu cÇu vÒ c¸c gi¸ trÞ thÈm mÜ míi cña ®êi sèng thêi b×nh rÊt phong phó, ®a d¹ng. Mçi ngêi, mçi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh kh¸c nhau ®Òu cã nh÷ng nhu cÇu riªng. §iÒu ®ã t¸c ®éng, ¶nh hëng ®Õn c¸ch thøc c¶m nhËn, kh¸m ph¸, diÔn t¶, ®¸nh gi¸ vÒ cuéc sèng con ngêi ë hiÖn t¹i còng nh khi nh×n vÒ qu¸ khø. ThÞ hiÕu thÈm mÜ míi g¾n liÒn víi t duy míi vÒ v¨n häc, ®ßi hái v¨n häc ph¶i ch©n thËt theo ®óng nghÜa, ®µo s©u tËn cïng b¶n thÓ c¸ nh©n, n¬i Èn chøa nh÷ng bÝ mËt v« tËn vÒ con ngêi. N¨m 1978, tham gia th¶o luËn c¸ch thøc ViÕt vÒ chiÕn tranh, ®øng tríc thùc tr¹ng ®éc gi¶ ngo¶nh mÆt víi v¨n häc, NguyÔn Minh Ch©u ®· m¹nh d¹n khuÊy ®éng bÇu kh«ng khÝ quen thuéc cña v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh nh ®· trë thµnh qu¸n tÝnh trong suèt nhiÒu thËp kû. Tõ b¨n kho¨n ph¶i viÕt vÒ chiÕn tranh nh thÕ nµo, khi mµ “tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò quy luËt cña chiÕn tranh ®· ph¸t triÓn trän vÑn”, NguyÔn Minh Ch©u ®a ra c©u tr¶ lêi: “ph¶i viÕt vÒ con ngêi” víi tÊt c¶ nh÷ng tÝnh c¸ch ®a d¹ng bÊy nay “t¹m thêi giÊu m×nh trªn trang s¸ch” [28 ; 13]. Cã thÓ nãi, chÝnh thÞ hiÕu thÈm mÜ cña c«ng chóng v¨n häc thay ®æi theo chiÒu híng ngµy cµng phong phó, ®a d¹ng lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc quan träng ®Ó c¸c c©y bót bøt ph¸ khái bi kÞch ®¸nh mÊt m×nh, t×m ®Õn nh÷ng trang viÕt ch©n thùc. Trong nh÷ng n¨m th¸ng chiÕn tranh, ®éc gi¶ hµo høng tiÕp nhËn nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc ph¶n ¸nh c¸i chung, nh÷ng sù kiÖn lÞch sö d©n téc, nh÷ng tÊm g¬ng anh dòng, phi thêng. Hßa b×nh lËp l¹i, tríc sù ®æi thay thÞ hiÕu thÈm mÜ, thay v× ph¶n ¸nh nh÷ng sè phËn c¸ nh©n khuÊt ch×m trong sè phËn cña c¶ céng ®ång, c¸c nhµ v¨n lÊy sè phËn c¸ nh©n lµm ®iÓm khëi ®Çu, lµ ®Ých ®Õn ®ång thêi lµ trung t©m cña l¨ng kÝnh nghÖ thuËt. Cµng vÒ sau, trong bèi c¶nh ®æi míi, khi kinh nghiÖm thÈm mÜ cña ®éc gi¶ ®îc n©ng cao, thÞ hiÕu thÈm mÜ ®ßi hái nhµ v¨n kh«ng chØ mang ®Õn cho hä néi dung g× mµ cßn lµ viÕt néi dung nh thÕ nµo th× v¨n häc l¹i bíc vµo cuéc chuyÓn m×nh míi, theo xu híng hiÖn ®¹i, rót ng¾n kho¶ng c¸ch ®Ó tõng bíc hßa nhËp nÒn v¨n häc, v¨n hãa d©n téc vµo dßng ch¶y chung cña nh©n lo¹i. Trong bèi c¶nh v¨n hãa chung Êy, tiÓu thuyÕt víi ®Æc trng lµ mét cÊu tróc ng«n tõ “®éng”, híng ®Õn tÝnh chÊt “trß ch¬i” víi kh¶ n¨ng tiÕp cËn thÕ giíi ®a chiÒu ®· kh¼ng ®Þnh søc m¹nh vµ vÞ thÕ cña m×nh trong ®¸p øng nh÷ng mong muèn cña c«ng chóng b¹n ®äc. Tõ quan niÖm tiÓu thuyÕt tù 15 “b¶n th©n nã ph¶i lµ mét thÕ giíi thay v× chØ ph¶n ¸nh ®êi sèng mét c¸ch ®¬n gi¶n mµ nã ph¶i t¹o ra nhiÒu cÊp ®èi tho¹i” [4 ; 155], c¸c c©y bót ®· cã nh÷ng c¸ch t©n râ nÐt trªn c¸c ph¬ng diÖn kÕt cÊu t¸c phÈm. §ã lµ kiÓu kÕt cÊu phøc hîp, nh÷ng kÕt thóc më, sù dung n¹p c¸c thÓ lo¹i dÞ biÖt, néi t©m hãa nh©n vËt, “ch¬i cÊu tróc”, gi¶i cÊu tróc,... Nh÷ng t×m tßi ®æi míi ®· ®Ó l¹i nh÷ng thµnh tùu bíc ®Çu ®îc ®«ng ®¶o b¹n ®äc, sau nh÷ng bì ngì, ®· nhiÖt t×nh ®ãn nhËn. §ã lµ trêng hîp c¸c tiÓu thuyÕt Thiªn sø, KÎ m¾c chøng ®iªn, C¬ héi cña chóa, Câi ngêi rung chu«ng tËn thÕ,... §Õn víi tiÓu thuyÕt cïng víi thÞ hiÕu míi, nhu cÇu ®äc vµ c¸ch ®äc míi, ®éc gi¶ ®· thùc sù t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña v¨n häc nãi chung vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng. §iÒu ®ã thóc ®Èy sù t×m tßi, ®æi míi cña c¸c c©y bót tiÓu thuyÕt ®¬ng ®¹i. Vµ ë mét khÝa c¹nh kh¸c cã thÓ kh¼ng ®Þnh, chÝnh nh÷ng t×m tßi ®æi míi cña c¸c c©y bót ®· t¸c ®éng tÝch cùc lµm thay ®æi thÞ hiÕu thÈm mÜ cña ®éc gi¶. Víi ý thøc c¸ch t©n m¹nh mÏ, c¸c nhµ v¨n ®· s¸ng t¸c nh÷ng t¸c phÈm híng ®Õn nguyªn t¾c ®a ©m, më réng kh¶ n¨ng ®èi tho¹i. TÝnh chÊt nµy gãp phÇn t¹o nªn nh÷ng tiÒm n¨ng ý nghÜa kh¸c nhau cho t¸c phÈm, gîi nªn nh÷ng håi ©m kh¸c nhau, thËm chÝ tr¸i ngîc nhau ë ngêi ®äc, ®ång thêi t¹o nªn nh÷ng kh«ng gian “®ång s¸ng t¹o” trong ý thøc tiÕp nhËn. Nh÷ng t¸c phÈm Êy ®· tõng bíc ph¸ vì qu¸n tÝnh ®äc v¨n nh qu¸ tr×nh truy t×m ch©n lý duy nhÊt, kh¾c phôc tÝnh “®¬n ©m” nghÌo nµn trong tiÕp nhËn thÈm mÜ. Ch¼ng h¹n, khã cã thÓ gi¶i ®o¸n mét c¸ch “tËn cïng” néi dung t tëng cña nh÷ng tiÓu thuyÕt nh Thiªn sø cña Ph¹m ThÞ Hoµi. Cã qu¸ nhiÒu biÓu tîng, ký hiÖu, m« h×nh trong t¸c phÈm cho phÐp vµ ®ßi hái ngêi ®äc tÝch cùc tiÕp nhËn, lý gi¶i, t¹o dùng c¸ch hiÓu hîp lý (BÐ Hon - Thiªn sø, Quang lïn, Homo A, homo Z, homo spacien, cÆp chÞ em song sinh H»ng - Hoµi, nhµ th¬ Ph., lÔ cÇu h«n chÞ H»ng...). Nhµ v¨n kh¼ng ®Þnh quan niÖm “ThÕ giíi b©y giê lµ ®a nguyªn. T«i kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c ®Ó kiÓm so¸t hiÖn thùc tèt h¬n lµ thiÕt lËp nh÷ng m« h×nh - t¸c phÈm cña t«i lµ nh÷ng m« h×nh” [53 ; 42]. T¬ng tù nh Thiªn sø, cã thÓ kÓ Nh÷ng thiªn ®êng mï cña D¬ng Thu H¬ng, Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh,... ChÝnh tÝnh chÊt nhiÒu tÇng bËc cña c¸c líp nghÜa t¸c phÈm ®· gãp phÇn dÇn thay ®æi quan niÖm ®äc v¨n nãi chung vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng cña c«ng chóng tiÕp nhËn. Trong t¬ng t¸c nhiÒu chiÒu cña ®êi sèng v¨n häc, nh÷ng c¸ch t©n tiÓu thuyÕt ®· ®îc céng hëng bëi thÞ hiÕu cña ®éc gi¶ hiÖn ®¹i. 16 1.1.2. Nhu cÇu ®æi míi nh×n tõ gãc ®é lÝ thuyÕt 1.1.2.1. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tù th©n cña v¨n häc Tõ phÝa ngêi s¸ng t¹o, ý thøc lao ®éng nghÖ thuËt vµ mong muèn kh¾c phôc hiÖn tr¹ng nghÌo nµn vÒ nghÖ thuËt kh¸m ph¸ ®êi sèng ®· ®Æt ra nh÷ng bøc xóc t×m tßi ®æi míi. Tríc ®©y, cuéc sèng thêi chiÕn ®Çy rÉy khã kh¨n, gian khæ nhng xÐt ë mét mÆt nµo ®ã l¹i ®Þnh h×nh nh÷ng nÐt chung, æn ®Þnh, dÔ n¾m b¾t. Cuéc sèng thêi b×nh víi v« vµn t©m tr¹ng phøc t¹p, nh÷ng sè phËn c¸ nh©n ®a d¹ng ®ßi hái v¨n häc ph¶i cã nh÷ng bíc chuyÓn thùc sù trong nh×n nhËn vµ biÓu hiÖn con ngêi. Tríc sù ®æi thay m¹nh mÏ vµ toµn diÖn cña ®êi sèng, nhiÒu nhµ v¨n tù thÊy kh«ng thÓ viÕt theo khuynh híng thÈm mÜ tríc ®ã, cÇn ph¶i ®æi míi s¸ng t¸c, ®æi míi t duy, ®æi míi quan niÖm vµ h×nh thøc thÓ hiÖn. NguyÔn Minh Ch©u cã thÓ xem lµ nhµ v¨n ®i ®Çu trong c«ng cuéc biÕn chuyÓn lín lao nµy. Cïng víi nh÷ng suy ngÉm, göi g¾m qua mçi t¸c phÈm cña m×nh nh÷ng ý tëng ®æi míi, trong bµi viÕt H·y ®äc lêi ai ®iÕu cho mét giai ®o¹n v¨n nghÖ minh häa tõng ®îc coi lµ mét hiÖn tîng chÊn ®éng ®êi sèng v¨n häc, NguyÔn Minh Ch©u kiªn quyÕt gi· tõ “tÊm ch¨n mÞn mµng minh häa mét chiÒu”, gi· tõ lèi viÕt minh häa chØ quen víi viÖc “cµi hoa, kÕt l¸, vên m©y” cho nh÷ng khu«n khæ ®· cã s½n. NguyÔn Minh Ch©u kh¼ng ®Þnh, cæ vò nhµ v¨n “quyÕt t©m lµm míi l¹i m×nh víi th¸i ®é ch©n thµnh, cëi më ®Ó cïng nhau x©y dùng mét giai ®o¹n v¨n häc vµ nghÖ thuËt míi” [26 ; 15]. Sù ®æi míi ý thøc nghÖ thuËt cña ®éi ngò s¸ng t¹o b¾t nguån tõ sù ®æi thay c¸c gi¸ trÞ ®êi sèng ®· thùc sù më ®êng cho mét giai ®o¹n ®æi míi m¹nh mÏ trong lÞch sö v¨n häc d©n téc. Tõ phÝa ngêi tiÕp nhËn, tríc nh÷ng nhu cÇu ®a d¹ng cña mét cuéc sèng kh¸c tríc, thÞ hiÕu thÈm mÜ ®· thay ®æi. Sù ®æi thay Êy lµ hÖ qu¶ cña vËn ®éng tÊt yÕu trªn nhiÒu ph¬ng diÖn. Trong mét bµi viÕt, Nguyªn Ngäc tõng ph¸t biÓu: “Trong chiÕn tranh, mäi quan hÖ x· héi vµ con ngêi dån l¹i vµ thu hÑp vµo mét quan hÖ duy nhÊt: sèng - chÕt. Ngêi ta ph¶i sèng phi thêng, phi thêng cã thÓ lµ cao c¶, nhng phi thêng còng ®ång thêi lµ triÖt tiªu ®i bao nhiªu quan hÖ b×nh thêng mµ v« cïng phong phó vµ phøc t¹p cña con ngêi, ®Èy tÊt c¶ c¸c quan hÖ Êy vÒ phÝa sau. (…) Ngän löa chiÕn tranh thiªu ch¸y c¶ nh÷ng nhá nhen, nhiªu khª cña cuéc sèng thêng ngµy. Hoµ b×nh th× kh¸c h¼n. Hoµ b×nh tøc lµ trë l¹i ®èi mÆt víi c¸i b×nh thêng h»ng ngµy, c¸i b×nh thêng mµ mu«n thña, tÊt c¶ nh÷ng nhiªu khª cña cuéc sèng bÞ che lÊp 17 trong chiÕn tranh b©y giê thøc dËy, v©y quanh con ngêi tõng giê ë kh¾p mäi n¬i.” [111 ; 169 – 170]. Kh¸c víi thêi kú chiÕn tranh, khi hoµ b×nh lËp l¹i, con ngêi cßn cã nhu cÇu ®îc c©n b»ng gi÷a gi¸ trÞ x· héi víi gi¸ trÞ tù nhiªn, gi÷a lÝ tëng víi nhu yÕu th«ng thêng, riªng t. Trong bèi c¶nh ®ã, nhu cÇu thÈm mÜ tÊt yÕu sÏ thay ®æi. Tõ kinh tÕ tËp trung, bao cÊp chuyÓn sang kinh tÕ thÞ trêng, thÞ hiÕu thÈm mÜ tÊt yÕu ®æi thay. Kinh tÕ thÞ trêng, víi quy luËt vËn hµnh cña nã ®· t¸c ®éng ®Õn toµn bé ®êi sèng x· héi. Tù do c¹nh tranh, th¬ng m¹i ho¸ c¸c lÜnh vùc ®êi sèng x· héi, hiÖu qu¶ kinh tÕ trë thµnh thíc ®o n¨ng lùc con ngêi... ®Òu cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc vµ tiªu cùc ®Õn ý thøc x· héi. Trong t¸c ®éng tÝch cùc cña nã, kinh tÕ thÞ trêng khiÕn ngêi ta buéc ph¶i ý thøc cao h¬n vÒ chÊt lîng ®Ých thùc cña cuéc sèng, ph¶i quan t©m ®Õn nh÷ng nhu cÇu, thÞ hiÕu kh¸c nhau cña con ngêi. §ång thêi, kinh tÕ thÞ trêng còng t¹o ra tÝnh thùc dông trong quan niÖm vÒ gi¸ trÞ ®êi sèng. TiÒn b¹c len lái vµo mäi quan hÖ x· héi. T©m lÝ sßng ph¼ng, l¹nh lïng xuÊt hiÖn phæ biÕn trong quan hÖ ngêi víi ngêi. Sù ph©n ho¸ x· héi còng trë nªn m¹nh mÏ h¬n trong sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ trêng. Sù h×nh thµnh c¸c ®« thÞ hiÖn ®¹i, nhu cÇu sèng thÞ d©n hiÖn ®¹i, trÝ thøc hiÖn ®¹i... ®îc tÝch cùc ho¸ trong xu thÕ tÊt yÕu cña th¬ng m¹i ho¸. Vµ khi gi¸ trÞ kinh tÕ trë thµnh tiªu chÝ th× an sinh x· héi lu«n cã nguy c¬, sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®îc ®Æt ra... Cã thÓ nãi, ë c¸c mÆt tÝch cùc vµ tiªu cùc, quy luËt kinh tÕ thÞ trêng ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn sù h×nh thµnh thÞ hiÕu thÈm mÜ míi. Tõ quan hÖ hÇu nh chØ khÐp kÝn trong hÖ thèng c¸c níc x· héi chñ nghÜa ®Õn chñ tr¬ng më cöa, héi nhËp toµn diÖn víi thÕ giíi, tÊt yÕu n¶y sinh nhu cÇu thay ®æi thÞ hiÕu thÈm mÜ. Sù sôp ®æ cña Liªn X« vµ c¸c níc x· héi chñ nghÜa §«ng ¢u kh«ng nh÷ng ®· kh«ng khiÕn chóng ta l¹c híng mµ cßn ®· t¹o ra nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng trong th¸i ®é ®èi víi c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, t tëng phong phó cña thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ph¬ng T©y hiÖn ®¹i. §êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, ®êng lèi ngo¹i giao ®óng ®¾n trong bèi c¶nh quèc tÕ ngµy cµng t¨ng cêng héi nhËp, liªn kÕt ®a chiÒu, ®a ph¬ng ®îc x¸c ®Þnh ®· t¸c ®éng lín ®Õn sù h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ thÈm mÜ míi trong ®êi sèng. Sù më mang ®èi s¸nh, sù du nhËp ngµy cµng phong phó c¸c trµo lu t tëng triÕt häc, mÜ häc... ®· gióp cho tr×nh ®é ý thøc x· héi kh«ng ngõng ®îc 18 n©ng cao. NhËn thøc vÒ gi¸ trÞ cña cuéc sèng con ngêi, c¶ trªn ph¬ng diÖn c¸ nh©n lÉn ph¬ng diÖn x· héi, c¶ qu¸ tr×nh nhËn thøc l¹i qu¸ khø, truyÒn thèng lÉn hiÖn t¹i, t¬ng lai... ®· ngµy cµng tho¸t khái ý thøc hÖ gi¸o ®iÒu, l¹c hËu ®Ó båi ®¾p tiÒm lùc v¨n ho¸, b¶n lÜnh v¨n ho¸ theo híng tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. Tãm l¹i, bèi c¶nh lÞch sö - x· héi míi tõ sau 1975, nhÊt lµ tõ 1986 ®· tÊt yÕu t¹o ra sù thay ®æi thÞ hiÕu thÈm mÜ cña c¶ x· héi. Mét hÖ gi¸ trÞ thÈm mÜ phong phó, ®a d¹ng, ®¸p øng nhu cÇu nhiÒu mÆt cña ®êi sèng con ngêi, phï hîp víi sù ph¸t triÓn hiÖn ®¹i cña x· héi ViÖt Nam ®· vµ ®ang tiÕp tôc ®îc sinh thµnh. §©y lµ tiÒn ®Ò thiÕt yÕu t¹o ra sù thay ®æi hÖ thèng gi¸ trÞ thÈm mÜ trong ®êi sèng v¨n häc. HÖ gi¸ trÞ thÈm mÜ trong nghÖ thuËt ph¶n ¸nh lý tëng thÈm mÜ cña thêi ®¹i. Vµ xÐt tõ gãc ®é lý thuyÕt tiÕp nhËn, sù thay ®æi lý tëng thÈm mÜ, thÞ hiÕu thÈm mÜ cña ®éc gi¶ chÝnh lµ ®éng lùc cho sù ®æi míi v¨n häc. TiÒn Trung V¨n ®· cã mét kh¸i qu¸t vÒ sù chuyÓn ®æi trong ý thøc tiÕp nhËn cña thêi kú hËu chiÕn ®èi víi v¨n häc Trung Quèc, mµ chóng t«i nhËn thÊy nhiÒu ®iÓm t¬ng ®ång víi côc diÖn vËn ®éng cña v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 : “khi ý thøc quÇn thÓ chÝnh trÞ liªn tôc bÞ gi¶i thÓ, l¹i h×nh thµnh cùc nhanh lo¹i ý thøc mang ®Æc trng quÇn thÓ kh¸c, cã ®iÒu ®©y lµ lo¹i ý thøc quÇn thÓ thÈm mÜ, còng chÝnh lµ ý thøc thÈm mÜ v¨n häc ®¹i chóng” [224 ; 12]. Tõ gi÷a nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kØ XX, cïng víi sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ trêng, ë ViÖt Nam ®· h×nh thµnh mét nÒn v¨n ho¸ ®¹i chóng míi. V¨n häc víi tÝnh ®¹i chóng còng ®· xuÊt hiÖn. TÝnh ®¹i chóng cña v¨n häc tõ thêi ®æi míi béc lé ë “tÝnh th¬ng phÈm”, “tÝnh tiªu dïng”, “tÝnh thÕ tôc”, “tÝnh th«ng tôc”, “tÝnh phôc chÕ” vµ “tÝnh lu hµnh réng r·i” [224 ; 11]. TÝnh ®¹i chóng cña v¨n häc ®æi míi kh¸c víi tÝnh ®¹i chóng cña v¨n häc chiÕn tranh c¸ch m¹ng. V¨n häc chiÕn tranh c¸ch m¹ng v¬n tíi tÝnh ®¹i chóng ë môc tiªu “phôc vô chÝnh trÞ, cæ vò chiÕn ®Êu”, “híng vÒ ®¹i chóng, tríc hÕt lµ c«ng n«ng binh” [224 ; 14]. Trong hoµn c¶nh chiÕn tranh, tÝnh ®¹i chóng cña ý thøc quÇn thÓ chÝnh trÞ nh thÕ ®· tá râ søc m¹nh tËp hîp, ®oµn kÕt nh©n d©n chung søc v× nhiÖm vô cô thÓ tríc m¾t. Nhng sau 1975, ngay c¶ khi c¬ chÕ kinh tÕ thÞ trêng cha xuÊt hiÖn th× v¨n häc mang qu¸n tÝnh ý thøc quÇn thÓ chÝnh trÞ ®· gÆp ph¶i t×nh tr¹ng ghÎ l¹nh cña c«ng chóng. §¹i chóng ho¸ theo ý thøc quÇn thÓ chÝnh trÞ ®· kh«ng cßn phï hîp víi sù vËn ®éng tÊt yÕu cña ®êi sèng kinh tÕ, v¨n ho¸ thêi b×nh. Bíc vµo thêi k× ®æi míi, tÝnh ®¹i chóng cña v¨n ho¸ - v¨n häc g¾n liÒn víi quy luËt cña 19 kinh tÕ thÞ trêng ®· trë thµnh mét trong nh÷ng ®iÓm thay ®æi quan träng khiÕn cho v¨n häc, nhÊt lµ v¨n xu«i ph¸t huy hÕt søc m¹nh tõ ®Æc trng thÈm mÜ cña nã. Mét hÖ qu¶ cña tÝnh ®¹i chóng lµ sù ph©n ho¸ cña quan niÖm v¨n häc vµ thÞ hiÕu thÈm mÜ cña ®éc gi¶ tõ ®¬n nhÊt chuyÓn sang ®a d¹ng. Sù ®a d¹ng cña quan niÖm v¨n häc, thÞ hiÕu thÈm mÜ cña ®éc gi¶ trong bèi c¶nh v¨n ho¸ thêi kinh tÕ thÞ trêng ®· ®îc kÝch ho¹t tÝch cùc víi sù më réng giao lu ®a d¹ng víi v¨n ho¸, v¨n häc, t tëng triÕt häc, mÜ häc… níc ngoµi, nhÊt lµ ph¬ng T©y hiÖn ®¹i. V¨n häc xuÊt hiÖn tÝnh ®a khuynh híng, ®a d¹ng ho¸ c¸i nh×n vµ thÓ nghiÖm nghÖ thuËt. Bªn c¹nh nh÷ng s¸ng t¸c “b¸c häc”, ngêi ta cßn chÊp nhËn sù tån t¹i cña v¨n ch¬ng th«ng tôc. Nhµ v¨n vµ ®éc gi¶ ngµy cµng cã ®îc hµnh lang réng r·i h¬n, tù do h¬n trong s¸ng t¹o vµ thëng thøc. C¸c gi¸ trÞ thÈm mÜ trë nªn ®a d¹ng trong bèi c¶nh v¨n ho¸ - v¨n häc chÞu nh÷ng t¸c ®éng, chi phèi ®a d¹ng cña quy luËt ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn ®¹i. Sù ®æi míi kh«ng chØ biÓu hiÖn ë chç nhµ v¨n chñ ®éng kh¾c phôc nh÷ng mÆt khuyÕt thiÕu cña v¨n häc tríc 1975 (mÆc dï trong thêi ®iÓm “ph¶n sö thi” ý thøc nµy lµ cÇn thiÕt vµ tÊt yÕu sÏ x¶y ra), mµ cßn lµ sù vËn ®éng tù th©n cña quan niÖm v¨n häc, ®ßi hái cña tÝnh ®¹i chóng míi, sù ¶nh hëng cña v¨n ho¸ - v¨n häc níc ngoµi. TÊt c¶ diÔn ra trong mét thÕ côc ngµy cµng ®a d¹ng c¶ vÒ ®êng lèi vµ thùc tiÔn. Cïng víi sù xuÊt hiÖn cña líp b¹n ®äc míi, nh÷ng ®æi thay tõ thÞ hiÕu thÈm mÜ, lý tëng thÈm mÜ ®· t¹o ra hiÖn tr¹ng vªnh lÖch gi÷a tÇm ®ãn ®îi cña ®éc gi¶ vµ c¸c t¸c phÈm v¨n häc. §¸p øng nh÷ng nhu cÇu thÈm mü míi lµ vÊn ®Ò sèng cßn cña ®êi sèng v¨n häc, t¹o ra søc m¹nh tù th©n cña qu¸ tr×nh ®æi míi v¨n häc ViÖt Nam sau khi hßa b×nh lËp l¹i. 1.1.2.2. Sù tiÕp xóc víi lÝ thuyÕt "ngo¹i sinh" Bªn c¹nh viÖc tiÕp xóc víi c¸c t¸c phÈm v¨n häc níc ngoµi b»ng nhiÒu nguån kh¸c nhau, kh«ng thÓ phñ nhËn vai trß quan träng cña c¸c t¸c phÈm lý luËn v¨n häc níc ngoµi ®îc giíi thiÖu ®èi víi c«ng cuéc ®æi míi v¨n häc nãi chung, v¨n xu«i vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng. Nhê chñ tr¬ng më cöa, t¨ng cêng giao lu mµ nhiÒu lý thuyÕt, trêng ph¸i v¨n häc thÕ giíi, nhÊt lµ ph¬ng T©y ®· ®îc dÞch vµ giíi thiÖu ë ViÖt Nam. Trong ®ã, Thi ph¸p häc ®îc giíi thiÖu vµ vËn dông rÊt sím, tõ nh÷ng n¨m 80 vµ ®Èy m¹nh trong nh÷ng n¨m 90, víi 20 c¸c c«ng tr×nh cña TrÇn §×nh Sö (Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, DÉn luËn thi ph¸p häc, Thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i, Thi ph¸p TruyÖn KiÒu), §ç §øc HiÓu (§æi míi phª b×nh v¨n häc, Thi ph¸p hiÖn ®¹i),... §Õn nay c¸c kh¸i niÖm vµ c¸c ph¹m trï cña thi ph¸p häc ®· trë nªn quen thuéc víi giíi nghiªn cøu, phª b×nh. Ngoµi ra còng ph¶i kÓ ®Õn Ký hiÖu häc ®îc Hoµng Trinh giíi thiÖu vµ vËn dông vµo viÖc ph©n tÝch ca dao vµ th¬ (Ký hiÖu häc vµ phª b×nh v¨n häc). Tr¬ng §¨ng Dung giíi thiÖu lý thuyÕt tiÕp nhËn, NguyÔn V¨n D©n dÞch vµ giíi thiÖu v¨n häc phi lý ph¬ng T©y, §ç Lai Thóy giíi thiÖu nhiÒu quan niÖm vµ c¸ch thøc nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc níc ngoµi (Sù ®áng ®¶nh cña ph¬ng ph¸p), Ph¬ng Lùu giíi thiÖu Lý luËn - phª b×nh v¨n häc ph¬ng T©y thÕ kû XX, lý luËn v¨n häc cæ ®iÓn Trung Quèc. Lý luËn vÒ tiÓu thuyÕt cña M. Bakhtin, M. Kundera ®· ®Õn víi giíi nghiªn cøu vµ c«ng chóng v¨n häc ViÖt Nam qua c¸c b¶n dÞch cña Ph¹m VÜnh C, TrÇn §×nh Sö, L¹i Nguyªn ¢n, Nguyªn Ngäc. Mét sè c«ng tr×nh dÞch nguyªn gèc c¸c t¸c phÈm thuéc c¸c trµo lu, trêng ph¸i v¨n häc hiÖn ®¹i, hËu hiÖn ®¹i ë ph¬ng T©y, ch¼ng h¹n §é kh«ng cña lèi viÕt (1996), V¨n häc lµ g×? cña J. P. Sartre (1999) … thu hót sù quan t©m cña c¸c nhµ nghiªn cøu vµ ®«ng ®¶o b¹n ®äc. Víi sù më réng tiÕp cËn nh÷ng lý thuyÕt, quan niÖm v¨n häc níc ngoµi, ph¬ng ph¸p phª b×nh, nghiªn cøu v¨n häc ®· cã sù ®æi míi râ rÖt vµ trë nªn ®a d¹ng. T duy lý luËn v¨n häc vèn ngù trÞ trong giai ®o¹n v¨n häc tríc ®ã ®· thay ®æi c¨n b¶n. Ph¬ng ph¸p x· héi häc vÉn ®îc vËn dông, nhÊt lµ trong viÖc nghiªn cøu v¨n häc sö, nhng ®· hÇu nh gi¶m h¼n lèi vËn dông m¸y mãc, dung tôc. Thi ph¸p häc, nh trªn ®· nãi trë thµnh mét híng kh¸ phæ biÕn vµ ®· cã kh«ng Ýt sù vËn dông thµnh c«ng. Ký hiÖu häc, ph©n t©m häc, cÊu tróc luËn tuy cha thùc sù ®îc biÕt ®Õn réng r·i, nhng còng ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh vËn dông, thÓ nghiÖm ®¸ng chó ý. Phª b×nh mÜ häc, phª b×nh tiÓu sö ®ãng gãp nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. GÇn ®©y, nh÷ng thÓ nghiÖm nghiªn cøu, phª b×nh v¨n hãa häc, nh©n häc ®· b¾t ®Çu ®îc quan t©m. Nh×n chung cã thÓ nhËn diÖn mét sè vÊn ®Ò c¨n b¶n cña sù tiÕp xóc víi nh÷ng lý thuyÕt “ngo¹i sinh” cïng nh÷ng t¸c ®éng cña nã ®Õn lý luËn, phª b×nh, ®éi ngò s¸ng t¸c vµ c¸c ph¬ng diÖn kh¸c cña ®êi sèng v¨n häc. Næi bËt nhÊt trong c«ng cuéc du nhËp cña lý thuyÕt tõ bªn ngoµi vµo ®êi sèng
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan