1
më ®Çu
1. ý nghÜa khoa häc cña ®Ò tµi
1.1. Sau 1975, v¨n häc ViÖt Nam dÇn tho¸t khái tÝnh chÊt cña v¨n häc
chiÕn tranh, tõng bíc vËn ®éng theo quy luËt cña v¨n häc thêi b×nh, hoµ nhËp
víi v¨n häc khu vùc vµ thÕ giíi. Trong hoµn c¶nh míi, v¨n häc nãi chung,
nhÊt lµ v¨n xu«i ngµy cµng ph¸t triÓn phong phó, ®¹t ®îc nhiÒu thµnh tùu
®¸ng ghi nhËn. §Æc biÖt, víi vÞ trÝ vµ u thÕ n¨ng ®éng cña thÓ lo¹i, tiÓu
thuyÕt ngµy cµng hÊp dÉn c¸c thÕ hÖ nhµ v¨n s¸ng t¹o. Tríc hÕt lµ sù tù ®æi
míi cña c¸c nhµ v¨n tõng s¸ng t¸c kh¸ v÷ng vµng ë giai ®o¹n tríc, nh
NguyÔn Kh¶i, Ma V¨n Kh¸ng, Xu©n ThiÒu, NguyÔn Träng O¸nh, Lª Lùu...
TiÕp ®ã lµ líp nhµ v¨n trëng thµnh sau cuéc chiÕn nh B¶o Ninh, Chu Lai,
KhuÊt Quang Thôy, Hå Anh Th¸i, D¬ng Híng, T¹ Duy Anh, NguyÔn B×nh
Ph¬ng, Vâ ThÞ H¶o... Cµng vÒ sau, trong sù tiÕp xóc, giao lu víi c¸c thµnh
tùu v¨n häc hiÖn ®¹i ph¬ng T©y vµ xuÊt ph¸t tõ chÝnh sù ®æi míi cña ®êi
sèng x· héi, c¸c c©y bót tiÓu thuyÕt cµng tÝch cùc vµ tá ra nh¹y bÐn trong
viÖc lµm míi chÝnh m×nh. T¸c phÈm cña hä lµm nªn diÖn m¹o ®a d¹ng, bÒ
bén cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX, ®Çu thÕ kû XXI.
Mét nghiªn cøu hÖ thèng ®Ó cã thÓ n¾m b¾t nh÷ng ®Æc ®iÓm tiÓu thuyÕt ViÖt
Nam ®¬ng ®¹i lµ viÖc lµm cÇn thiÕt, gãp phÇn ph¸c th¶o, nhËn diÖn c¸c xu híng ph¸t triÓn cña tiÓu thuyÕt níc nhµ.
1.2. NhiÒu c©y bót phª b×nh, nghiªn cøu tiÓu thuyÕt ®¬ng ®¹i thêng
vËn dông nh÷ng lý thuyÕt KÝ hiÖu häc, Thi ph¸p häc, Ph©n t©m häc,... ®Ó
kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ nh÷ng c¸ch t©n vÒ bót ph¸p nghÖ thuËt, c¸c ph¬ng diÖn
h×nh thøc t¸c phÈm. §©y lµ híng nghiªn cøu g¾n víi c¸c ®Æc trng v¨n häc
còng nh nh÷ng tÝnh n¨ng nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i, mang l¹i kh«ng Ýt hiÖu qu¶,
ph¸t hiÖn míi mÎ, rÊt ®¸ng ghi nhËn. Tuy nhiªn, c¸c ph¬ng diÖn h×nh thøc,
néi dung cña v¨n häc lu«n g¾n bã mËt thiÕt, h÷u c¬ t¹o thµnh chØnh thÓ t¸c
phÈm. ViÖc ®i s©u t×m hiÓu néi dung cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 lµ
cÇn thiÕt, gãp phÇn t¹o nªn sù nhÞp nhµng, toµn diÖn trong nh×n nhËn, ®¸nh
gi¸ m¶ng s¸ng t¸c cã quy m« lín nµy. Cïng víi viÖc t×m hiÓu c¸c ph¬ng
diÖn, cÊp ®é néi dung nh÷ng s¸ng t¸c cô thÓ, cÇn v¬n tíi kh¸i qu¸t c¸c m«
h×nh néi dung, chØ ra ®îc nh÷ng lo¹i h×nh néi dung thÓ lo¹i cña tiÓu thuyÕt
ViÖt Nam sau 1975. §©y lµ híng nghiªn cøu giµu tiÒm n¨ng, phï hîp víi
2
mong muèn nhËn diÖn, ®¸nh gi¸ sù vËn ®éng cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng
®¹i. §ång thêi, nh÷ng nghiªn cøu nµy còng gióp mµi s¾c nh÷ng nhËn thøc lý
thuyÕt còng nh kh¶ n¨ng vËn dông kh¸i niÖm “lo¹i h×nh néi dung” trong phª
b×nh, nghiªn cøu v¨n häc.
1.3. V¨n xu«i ViÖt Nam sau 1975 nãi chung vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng lµ
®èi tîng nghiªn cøu, gi¶ng d¹y Ng÷ v¨n quan träng ë c¸c trêng Trung häc
phæ th«ng, nhÊt lµ ë c¸c trêng Cao ®¼ng, §¹i häc. Nghiªn cøu, n¾m b¾t
nh÷ng lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 lµ viÖc lµm cÇn
thiÕt gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y vµ häc víi ®èi tîng quan träng nµy.
Nh vËy, ®Ò tµi “Lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975”
võa mang ý nghÜa lý luËn, võa mang ý nghÜa thùc tiÔn. §ã lµ nh÷ng lý do
chóng t«i lùa chän nghiªn cøu ®Ò tµi nµy.
2. LÞch sö vÊn ®Ò
Nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc tríc 1975 nãi chung vµ tiÓu thuyÕt nãi
riªng chñ yÕu dùa trªn quan ®iÓm x· héi häc. C¸c t¸c gi¶ chñ yÕu ®¸nh gi¸
t¸c phÈm v¨n häc vÒ néi dung ph¶n ¸nh trong mèi quan hÖ víi hiÖn thùc ®êi
sèng. Nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt kh«ng ®îc ®¸nh gi¸ ®óng mùc bëi nh÷ng e
ng¹i vÒ ranh giíi víi chñ nghÜa h×nh thøc. Víi nh÷ng chuyÓn ®æi c¨n b¶n
trong nhËn thøc lý luËn, nghiªn cøu, phª b×nh v¨n häc sau 1975 ®· dÇn ®i
s©u vµo b¶n chÊt thÈm mÜ cña v¨n häc. Nh×n chung cã thÓ thÊy, trong phª
b×nh nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam sau 1975, cã kh«ng Ýt c«ng tr×nh, bµi viÕt
híng tíi nh÷ng s¸ng t¸c míi mÎ, sù vËn ®éng bÒ bén, phøc t¹p cña tiÓu
thuyÕt nh»m th¶o luËn, nhËn thøc vÒ thùc tiÔn v¨n häc vµ dù b¸o xu híng
vËn ®éng thÈm mÜ ®¬ng ®¹i. §óng nh nhµ nghiªn cøu NguyÔn BÝch Thu ®·
nhËn ®Þnh trong Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi k× ®æi míi:
“Trong qu¸ tr×nh ®æi míi, tiÓu thuyÕt ®· tr¶i qua nh÷ng bíc th¨ng trÇm. So
víi nh÷ng lo¹i h×nh v¨n xu«i kh¸c, tiÓu thuyÕt víi nh÷ng thµnh tùu vµ h¹n
chÕ cña nã lu«n lµ vÊn ®Ò nãng thu hót sù quan t©m vµ kÝch thÝch c¶m høng
®èi tho¹i cña c¶ giíi s¸ng t¸c, lý luËn, phª b×nh vµ c«ng chóng.” [211 ; 15].
Nh×n chung, tiÕp cËn tiÓu thuyÕt hiÖn nay víi c¸i nh×n cëi më, híng ®Õn sù
ph¸t triÓn ®Ó hoµ vµo dßng ch¶y chung cña v¨n häc thÕ giíi lµ ®iÓm dÔ thÊy
ë c¸c c«ng tr×nh.
2.1. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña tiÓu thuyÕt ViÖt
3
Nam sau 1975
Bªn c¹nh viÖc t×m hiÓu nh÷ng c¸ch t©n vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt, nhiÒu
nhµ nghiªn cøu còng lµm râ c¸c biÓu hiÖn ®a d¹ng hãa ®Ò tµi, chñ ®Ò, c¶m
høng chñ ®¹o trong s¸ng t¸c cña nhµ v¨n, ®i s©u t×m hiÓu nh÷ng ®æi míi
trong néi dung tiÓu thuyÕt sau 1975. Bíc vµo thêi k× x©y dùng ®Êt níc trong
hoµn c¶nh hßa b×nh víi nh÷ng yªu cÇu vµ th¸ch thøc míi, nhiÒu nhµ nghiªn
cøu, phª b×nh ®· tËp trung khai th¸c sù ®æi míi nhu cÇu còng nh nh÷ng gi¸
trÞ ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña tiÓu thuyÕt. Mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc nãi chung
vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng víi ®êi sèng ®îc xem nh lµ mèi quan hÖ chñ yÕu
nh»m nhËn thøc nh÷ng vËn ®éng c¸ch t©n ë thÓ lo¹i nµy. C¸c t¸c gi¶ víi c¸ch
tiÕp cËn kh¸c nhau nhng ®Òu thèng nhÊt ë nhËn ®Þnh : trong sù vËn ®éng ®æi
míi cña v¨n häc ViÖt Nam sau 1975, nhÊt lµ tõ sau 1986 ®· cã sù lªn ng«i
cña thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i. Sù ®èi tho¹i cña v¨n häc ®æi míi víi c¸c gi¸
trÞ v¨n häc tríc 1975 ®îc béc lé thµnh khuynh híng ph¶n sö thi, ý thøc tù
“cëi trãi” ®Ó hoµ nhËp víi dßng ch¶y chung cña v¨n häc nh©n lo¹i. C¸i nh×n
míi vÒ c¸c sù kiÖn lÞch sö, vÒ chiÕn tranh, vÒ ngêi lÝnh tríc hÕt xuÊt ph¸t tõ
bèi c¶nh c¸ch t©n s«i næi Êy. Tõ ®©y, nh÷ng c©u chuyÖn cña ®êi sèng thêng
ngµy trµn vµo v¨n häc, t¹o nªn nhiÒu ng· rÏ, kh«ng chØ lµ nh÷ng c¸i thuéc vÒ
lÞch sö d©n téc, vÒ chiÕn tranh chèng x©m lîc.
Ch¼ng h¹n, trong bµi V¨n häc ViÖt Nam tríc vµ sau 1975 - nh×n tõ
yªu cÇu ph¶n ¸nh hiÖn thùc, Phong Lª bµy tá c¸i nh×n nhiÒu chiÒu vÒ “c¸i
míi” trong v¨n häc g¾n liÒn víi “c¸i míi” trong hiÖn thùc cuéc sèng sau
chiÕn tranh víi réng lín nh÷ng tÇng m¶ng phøc t¹p. Theo nhµ nghiªn cøu,
hiÖn thùc lín ®ßi hái nh÷ng t¸c phÈm lín : “lín cña t¸c phÈm ph¶i ®îc ®o
theo kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t nghÖ thuËt, søc m¹nh nghÖ thuËt vµ ch©n lý nghÖ
thuËt. MÆt kh¸c, chÊt lîng cña sù kh¸i qu¸t nµy l¹i kh«ng phô thuéc vµo c¸c
chiÒu kÝch to réng cña thÕ giíi kh¸ch quan”. ë bµi viÕt nµy, c¸i míi trong
tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 còng ®îc nh×n nhËn trong hÖ thÈm mÜ míi víi
sù ®a d¹ng cña c¸c ph¹m trï thÈm mÜ, víi sù trë l¹i vÞ trÝ chñ ©m cña c¸i hµi,
c¸i bi. §©y lµ sù ph¸t triÓn phï hîp víi tù nhiªn còng nh sù ph¸t triÓn cña
quy luËt thÈm mÜ, cho thÊy “v¨n häc d©n téc ®ang më ra nh÷ng c¸nh cöa míi
®Ó ®i vµo mét cuéc giao hßa víi khu vùc vµ nh©n lo¹i”.
Phan Cù §Ö trong bµi TiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®Çu thêi kú ®æi míi ®·
quan t©m ®Õn sù thay ®æi híng tiÕp cËn hiÖn thùc cña tiÓu thuyÕt. Nhµ
4
nghiªn cøu ®· ®· nh×n nhËn vÊn ®Ò theo híng l¹c quan vÒ nh÷ng ®ãng gãp
cña tiÓu thuyÕt trªn ph¬ng diÖn nµy : “Dêng nh tiÓu thuyÕt trong ba m¬i n¨m
chiÕn tranh ®· dµnh u thÕ cho ph¬ng thøc tiÕp cËn hiÖn thùc (lÞch sö - cô
thÓ). Nh÷ng tÝnh c¸ch lu«n lu«n ®îc c¾t nghÜa trong mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi
hoµn c¶nh x· héi, víi mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh cña lÞch sö. Chñ nghÜa hiÖn
thùc ®ßi hái ph¶i miªu t¶ chÝnh x¸c nh÷ng tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh trong nh÷ng
hoµn c¶nh ®iÓn h×nh. Trong thêi kú ®æi míi, chñ nghÜa hiÖn thùc kh«ng thÓ
lµ mét cÊu tróc nghÖ thuËt khÐp kÝn, mµ nã ph¶i lµ mét hÖ thèng më, mét hÖ
thèng ®ang ph¸t triÓn. TiÓu thuyÕt nãi riªng, v¨n xu«i thêi kú ®æi míi nãi
chung rÊt ®a d¹ng vÒ ph¬ng ph¸p s¸ng t¸c vµ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn hiÖn thùc.
VÊn ®Ò lµ nh÷ng ph¬ng ph¸p s¸ng t¸c, nh÷ng ph¬ng thøc tiÕp cËn ®ã ®Òu cã
kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh ch©n lý cuéc sèng vµ t¹o nªn nh÷ng c¶m høng thÈm mü
lµnh m¹nh víi ngêi ®äc”[46 ; 12]. Nhµ nghiªn cøu Phan Cù §Ö ®· nh×n nhËn
vµ ®¸nh gi¸ cao kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña tiÓu thuyÕt thêi kú ®æi míi.
Cuéc sèng ®æi thay phøc t¹p ®ßi hái v¨n häc còng ph¶i lµm míi m×nh, lµm
míi nh÷ng nguyªn t¾c ph¶n ¸nh ®· trë nªn kh«ng phï hîp. Víi kinh nghiÖm
nghiªn cøu, phª b×nh dµy d¹n, cã thÓ thÊy nhËn ®Þnh cña Phan Cù §Ö lµ rÊt
x¸c ®¸ng.
Nhµ v¨n Nguyªn Ngäc trong bµi V¨n xu«i ViÖt nam hiÖn nay - l«gic
quanh co cña c¸c thÓ lo¹i, nh÷ng vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra vµ triÓn väng chia sÎ
c¸ch nh×n toµn diÖn vÒ hiÖn thùc cuéc sèng míi, sù kh¸c biÖt gi÷a cuéc sèng
chiÕn tranh vµ hßa b×nh: “NÕu nh trong chiÕn tranh chØ cã mét c©u hái duy
nhÊt th× b©y giê v« sè c©u hái mu«n h×nh ngh×n vÎ dÊy lªn tõ nh÷ng tÇng s©u
cña x· héi, tÝch lòy ©m thÇm trong nh÷ng qu¸ tr×nh lÞch sö phøc t¹p vµ l©u
dµi, bµy hÕt ra tríc con ngêi” [111 ; 170]. Cuéc sèng míi ®Æt ra nh÷ng nhu
cÇu míi trong s¸ng t¸c vµ thùc tÕ cho thÊy ®· cã kho¶ng thêi gian dµi, tiÓu
thuyÕt cña chóng ta bÞ bÕ t¾c vÒ lèi viÕt. Nhµ v¨n yªu cÇu : “§· qua råi thêi
k× cña v¨n häc sö thi ®Çy chÊt tr÷ t×nh c¸ch m¹ng trong chiÕn tranh, mµ mêi
n¨m qua v¨n häc sau chiÕn tranh vÉn cßn tr«i theo qu¸n tÝnh. Ph¶i h×nh
thµnh cho ®îc ng«n ng÷ míi ®Ó nãi vÒ hiÖn thùc míi v« cïng phøc t¹p cña
x· héi vµ con ngêi.” [111 ; 171].
Nghiªn cøu ý thøc c¸ch t©n trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975,
NguyÔn BÝch Thu nhËn ®Þnh: trªn ph¬ng diÖn ®Ò tµi, tiÓu thuyÕt thêi k× ®æi
míi ®· tiÕp cËn vµ khai th¸c s©u h¬n vµo c¸i hiÖn thùc hµng ngµy, c¸i hiÖn
5
thùc cña ®êi sèng c¸ nh©n. C¸c nhµ tiÓu thuyÕt ®· nh×n th¼ng vµo nh÷ng
m¶nh vì, nh÷ng bi kÞch nh©n sinh, mæ xÎ, ph¬i bµy nã b»ng c¸i nh×n trung
thùc t¸o b¹o. C¸c ®Ò tµi truyÒn thèng hay hiÖn ®¹i ®Òu ®îc ®a vµo trêng nh×n
míi, híng nh÷ng gÊp khóc trong ®êng ®êi vµ th©n phËn con ngêi thÊm ®Ém
c¶m høng nh©n v¨n [111 ; 226]. Theo t¸c gi¶, v¨n häc ®æi míi lµ giai ®o¹n
chuyÓn biÕn tõ t duy sö thi sang t duy tiÓu thuyÕt, tõ c¶m høng lÞch sö d©n
téc sang c¶m høng thÕ sù ®êi t. ë giai ®o¹n lÞch sö míi, ngêi viÕt cã nh÷ng
chuyÓn híng trong nhËn thøc, t duy vÒ b¶n thÓ ngêi. C¸c nhµ tiÓu thuyÕt ViÖt
Nam ®· ph¸ vì c¸i nh×n ®¬n phiÕn, ®Ó t¹o ra mét c¸i nh×n phøc t¹p h¬n, ®a
diÖn h¬n vµ v× thÕ s©u s¾c h¬n vÒ con ngêi.
C¸c c«ng tr×nh nªu trªn, ë møc ®é nµo ®ã ®· cho thÊy nh÷ng ®æi thay
trong hÖ thèng ®Ò tµi, chñ ®Ò cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 so víi c¸c
thêi k× tríc ®ã : sù xuÊt hiÖn nh÷ng ®Ò tµi míi (t×nh yªu - t×nh dôc, phô n÷
víi vÎ ®Ñp phån thùc…), c¸ch xö lý kh¸c víi nh÷ng ®Ò tµi ®· cã tõ tríc (®Ò
tµi n«ng th«n, ®Ò tµi chiÕn tranh, ngêi lÝnh…). C¶m høng s¸ng t¸c cã nhiÒu
thay ®æi: tõ c¶m høng ngîi ca, kh¼ng ®Þnh chuyÓn sang suy t tríc hiÖn thùc
phån t¹p. T tëng chñ ®Ò (c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò) còng thay ®æi. ý thøc thÈm
mÜ míi ®· ®em l¹i c¶m quan hiÖn thùc míi, ®· chi phèi s©u s¾c viÖc lùa chän
®Ò tµi còng nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
2.2. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®æi míi h×nh thøc thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ViÖt Nam
sau 1975
Bªn c¹nh xu híng t×m hiÓu tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 trong c¸i
nh×n bao qu¸t mèi quan hÖ v¨n häc - hiÖn thùc lµ xu híng t×m hiÓu sù vËn
®éng cña thÓ lo¹i nµy tõ gãc ®é nghÖ thuËt, h×nh thøc thÓ lo¹i. Nh÷ng tr¨n trë
c¸ch t©n thÓ lo¹i ®· ®îc c¸c nhµ v¨n nhËn thøc s©u s¾c vµ m¹nh d¹n thÓ
nghiÖm qua thùc tiÔn s¸ng t¸c. C¸ch t©n thi ph¸p thÓ lo¹i chÝnh lµ ®èi tîng thu
hót phÇn lín c¸c nhµ nghiªn cøu, phª b×nh tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975.
Trong bµi Nh×n l¹i c¸c bíc ®i - l¾ng nghe nh÷ng tiÕng nãi [111 ; 5570], La Kh¾c Hoµ cho r»ng, nh÷ng ®æi míi cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau
1975, xÐt ®Õn cïng vµ tríc hÕt lµ sù thay ®æi trong quan niÖm vÒ b¶n th©n thÓ
lo¹i. Nh÷ng ®æi míi Êy ®îc béc lé ë nhiÒu khÝa c¹nh: më réng quan niÖm
hiÖn thùc, ®æi míi quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi, ®æi míi nghÖ thuËt
trÇn thuËt vµ ng«n ng÷, giäng ®iÖu. T¸c gi¶ ®· “l¾ng nghe” vµ nhËn thÊy cã
6
mét “tiÕng nãi to” trong v¨n häc, nhÊt lµ tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi k× ®æi
míi, nãi vÒ c¸i sai, c¸i xÊu, c¸i ¸c; nãi vÒ vÎ ®Ñp phån thùc cña cuéc ®êi trÇn
thÕ ; tiÕng nãi thÕ sù lµm næi bËt c¸i sù v« lÝ, phi lÝ hiÖn ®ang tån t¹i trªn ®êi.
§ã lµ nh÷ng chiÒu kÝch kh¸c nhau chi phèi hÖ thèng ®Ò tµi cña tiÓu thuyÕt
ViÖt Nam sau 1975.
Trong bµi VÒ mét híng thö nghiÖm cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam tõ cuèi
thËp kØ 80 ®Õn nay, theo NguyÔn ThÞ B×nh, “§a sè tiÓu thuyÕt cña chóng ta
cho ®Õn nay vÉn chñ yÕu cùa quËy trong c¸i khung thÓ lo¹i truyÒn thèng: coi
träng viÖc kh¸m ph¸ néi dung hiÖn thùc qua c¸c tÝnh c¸ch, sè phËn nh©n vËt,
c¸c mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi hoµn c¶nh” [111 ; 212]. §ång thêi, t¸c gi¶
tiÕp cËn c¸c quan ®iÓm míi vÒ tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i, t×m hiÓu vµ ghi nhËn mét
sè t¸c phÈm s¸ng t¹o theo híng thÓ nghiÖm c¸c h×nh thøc tiÓu thuyÕt trß
ch¬i, gi¶ thuyÕt. Tõ viÖc t¹o ra hiÖn thùc kh«ng ®¸ng tin cËy, trao ®iÓm nh×n
trÇn thuËt cho c¸c nh©n vËt dÞ biÖt hoÆc k× ¶o, ®Õn viÖc sö dông phæ biÕn bót
ph¸p nh¹i, bót ph¸p huyÒn tho¹i, trµo léng... ®· cho thÊy, tiÓu thuyÕt ViÖt
Nam dï míi chØ lµ nh÷ng thö nghiÖm ban ®Çu nhng kh«ng ph¶i kh«ng cã
nh÷ng thµnh tùu ®¸ng tr©n träng.
NguyÔn ThÞ B×nh tiÕp tôc chó ý ®Õn nÐt ®æi míi thÓ lo¹i khi t×m hiÓu
T duy th¬ trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng ®¹i. Theo t¸c gi¶, t duy th¬ lµ nÐt
®Æc trng chi phèi viÖc x©y dùng thÕ giíi nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt, biÓu
hiÖn ë nhiÒu gãc ®é: sù næi bËt vÒ nhÞp ®iÖu; hiÖn tîng “l¹ ho¸” ®îc dïng
phæ biÕn; hiÖn thùc cña nh÷ng hoµi niÖm, tiÕc nuèi vµ suy c¶m. Nhµ nghiªn
cøu cho r»ng, víi nh÷ng biÓu hiÖn cña t duy th¬, “tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng
®¹i mét mÆt chøng tá kh¸t väng kh«ng ngõng kh¸m ph¸ nh÷ng tiÒm n¨ng
thÓ lo¹i, mÆt kh¸c nã ®¸nh dÊu mét sù chuyÓn ®æi quan träng trong ý niÖm
vÒ v¨n ch¬ng” [21 ; 12].
Còng trong nghiªn cøu ý thøc c¸ch t©n trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam
sau 1975, NguyÔn BÝch Thu nhËn ®Þnh: trong thùc tiÔn s¸ng t¸c, nhÊt lµ
nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XXI, c¸c c©y bót tiÓu thuyÕt ®· cã ý thøc t×m tßi ®æi
míi nghÖ thuËt vµ kÜ thuËt tiÓu thuyÕt trªn c¬ së g¾n víi néi dung nh©n b¶n,
x· héi ®Ó thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn, gãp phÇn c¸ch t©n vµ hiÖn ®¹i hãa v¨n
xu«i ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Trong nh÷ng c¸ch t©n Êy cã viÖc thay ®æi lèi viÕt vµ
sö dông ng«n ng÷. Theo nhµ nghiªn cøu, so víi ng«n ng÷ thi ca, ng«n ng÷
tiÓu thuyÕt cã ph¹m vi ho¹t ®éng tù do vµ linh ho¹t h¬n. Miªu t¶ cuéc ®êi vµ
con ngêi nh nã vèn cã, ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt kh«ng chØ ®îc soi s¸ng bëi
7
ng«n ng÷ t¸c gi¶ mµ cßn ®îc soi s¸ng bëi ng«n ng÷ nh©n vËt. TÝnh ®èi tho¹i
néi t¹i lµ mét yÕu tè c¬ b¶n trong ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt. T¸c gi¶ hoµn toµn
kh«ng trung lËp mµ cïng tranh luËn víi ng«n ng÷ nh©n vËt. Ng«n ng÷ tiÓu
thuyÕt kh«ng bao giê tho¶ m·n víi mét ý thøc, mét tiÕng nãi, lu«n mang
tÝnh ®a thanh [111 ; 226].
Tõ luËn ¸n tiÕn sÜ, ph¸t triÓn thµnh chuyªn luËn, cuèn s¸ch Nh÷ng
c¸ch t©n tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®¬ng ®¹i cña t¸c gi¶ Mai H¶i Oanh ®· tr×nh
bµy mét c¸ch hÖ thèng nh÷ng c¸ch t©n cña tiÓu thuyÕt ®¬ng ®¹i trªn c¸c ph¬ng diÖn cèt truyÖn, kÕt cÊu, nh©n vËt vµ giäng ®iÖu. §©y lµ c«ng tr×nh quy
m« nhÊt t×m hiÓu nh÷ng ®æi míi cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 tõ gãc
®é thÓ lo¹i.
Cã thÓ thÊy, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nªu trªn ®Òu thèng nhÊt trong
nhËn ®Þnh tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 cã sù “lét x¸c” ®Ó ®em l¹i cho
m×nh diÖn m¹o míi. Sù c¸ch t©n trong nghÖ thuËt tiÓu thuyÕt ®îc hÇu hÕt c¸c
nhµ v¨n ý thøc ®Ó tù ®æi míi m×nh. Cïng víi néi dung, h×nh thøc tiÓu thuyÕt
ViÖt Nam ®¬ng ®¹i ®· cã sù ®æi míi nhiÒu mÆt, bíc ®Çu tiÕp cËn víi xu híng
v¨n ch¬ng hiÖn ®¹i, hËu hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi. Nh÷ng ®æi míi trong kÕt cÊu,
cèt truyÖn, ng«n ng÷, giäng ®iÖu, c¸ch miªu t¶, x©y dùng nh©n vËt,... ®· cho
thÊy ý thøc c¸ch t©n cña c¸c nhµ v¨n ®èi víi chÝnh nh÷ng s¸ng t¸c cña m×nh.
Nh÷ng ®æi míi Êy g¾n víi nhu cÇu thùc tiÔn tiÕp nhËn, xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n
®êi sèng phong phó, phøc t¹p vµ còng tõ b¶n th©n sù vËn ®éng n¨ng ®éng
cña thÓ lo¹i.
Nh×n chung, víi vai trß chñ ®¹o trong dßng vËn ®éng ®æi míi cña v¨n
häc ViÖt Nam kÓ tõ sau 1975, tiÓu thuyÕt ®· thu hót sù quan t©m nghiªn cøu
ë nhiÒu gãc ®é, trªn nhiÒu ph¬ng diÖn. Nh×n tæng quan, cã thÓ thÊy dï ý kiÕn
cña c¸c nhµ phª b×nh, nghiªn cøu cã thÓ kh¸c nhau, song kh¸ héi tô vµ lµm
næi bËt vÞ trÝ cña thÓ lo¹i. Tõ ph¸c häa bèi c¶nh v¨n ho¸ lÞch sö ®Õn viÖc
ph©n tÝch nh÷ng t¸c phÈm cô thÓ; tõ c¸i nh×n bao qu¸t ®Õn chuyªn biÖt, cô
thÓ, c¸c t¸c gi¶ phª b×nh, nghiªn cøu ®· tiÕp cËn, vËn dông nh÷ng quan niÖm
lý thuyÕt míi, ®Æt tiÓu thuyÕt trong nh÷ng trêng nh×n míi, tõ ®ã khai th¸c
nh÷ng vØa tÇng ý nghÜa cña mçi s¸ng t¸c, nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña mçi
nhµ v¨n, kh¸m ph¸ nh÷ng xu híng vËn ®éng míi cña thÓ lo¹i. Nh÷ng thµnh
tùu phª b×nh, nghiªn cøu Êy ®· gãp phÇn lµm næi bËt diÖn m¹o míi cña tiÓu
thuyÕt trong bøc tranh chung cña v¨n häc ViÖt Nam ®¬ng ®¹i.
8
C¸c c«ng tr×nh, bµi viÕt ®· ®Ò cËp trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn c¸c lo¹i
h×nh tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. Tuy nhiªn, cã thÓ thÊy hÇu hÕt nh÷ng ý
kiÕn ®· cã thêng mang tÝnh nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t, cha cã c«ng tr×nh bµi viÕt
nµo bao qu¸t trªn diÖn réng còng nh nh÷ng thÓ hiÖn chiÒu s©u lµm râ c¸c lo¹i
h×nh néi dung tiÓu thuyÕt, cha x©u chuçi thµnh nh÷ng luËn ®iÓm giµu ý nghÜa
lý thuyÕt vµ tiÒm n¨ng ph¬ng ph¸p luËn. Gi¶i quyÕt nh÷ng vÉn ®Ò cßn ®ang
bá ngá ®ã còng chÝnh lµ nhiÖm vô mµ chóng t«i ®Æt ra trong luËn ¸n.
3. §èi tîng, ph¹m vi vµ nhiÖm vô nghiªn cøu
3.1. §èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt
ViÖt Nam sau 1975.
3.2. Tõ viÖc x¸c ®Þnh ®èi tîng nh trªn, luËn ¸n cã nhiÖm vô nghiªn
cøu nh÷ng ph¬ng diÖn lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt. Theo ®ã, chóng t«i sÏ
tËp trung nghiªn cøu ®Ó tõng bíc ®i ®Õn chøng minh cho c¸c gi¶ thuyÕt
chÝnh sau :
(1) Sù vËn ®éng cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam tõ sau 1975 g¾n liÒn víi bèi
c¶nh v¨n ho¸ - x· héi míi, thÞ hiÕu thÈm mÜ míi cña c«ng chóng, tr×nh ®é
thÈm mÜ cña nhµ v¨n vµ chÞu t¸c ®éng cña lÝ thuyÕt còng nh nh÷ng thµnh tùu
cña tiÓu thuyÕt thÕ giíi. Trong ®ã, lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam
sau 1975 ®· cã sù ®æi míi so víi tiÓu thuyÕt giai ®o¹n tríc ®ã víi sù kh¼ng
®Þnh vÞ thÕ cña thÓ tµi ®êi t (víi nh÷ng dÊu Ên ngµy cµng phong phó, ®Ëm nÐt
cña c¸c thÓ tµi thÕ sù, ®êi t).
(2) Qua c¸c thµnh tùu tiªu biÓu cña tiÓu thuyÕt sau 1975, cã thÓ thÊy
nh÷ng vËn ®éng ®æi míi vÒ ®Ò tµi, chñ ®Ò, c¶m høng t tëng vµ c¸c gi¸ trÞ
thÈm mÜ theo híng ®a d¹ng hãa. §©y chÝnh lµ mét ph¬ng diÖn biÓu hiÖn tÝnh
®a d¹ng trong lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 so víi côc
diÖn cña b¶n th©n thÓ lo¹i nµy trong suèt ba m¬i n¨m chiÕn tranh.
3.3. Nh vËy, ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi sÏ lµ :
- VÒ mÆt lÝ thuyÕt, ngoµi c¸c c«ng tr×nh vÒ tiÓu thuyÕt cña M. Bakhtin,
M. Kundera, c¸c c«ng tr×nh giíi thiÖu vµ nghiªn cøu vÒ lo¹i h×nh néi dung
v¨n häc, vÒ lÞch sö ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh néi dung v¨n häc, chóng t«i sö
dông quan niÖm lo¹i h×nh thÓ lo¹i cña G. N. Pospelov.
- VÒ mÆt t¸c phÈm, chóng t«i tËp trung kh¶o s¸t c¸c tiÓu thuyÕt tiªu
biÓu cña c¸c t¸c gi¶ ®îc d luËn phª b×nh, nghiªn cøu ®¸nh gi¸ cao nh:
9
NguyÔn Kh¶i, Lª Lùu, Ma V¨n Kh¸ng, B¶o Ninh, Chu Lai, KhuÊt Quang
Thuþ, Ph¹m ThÞ Hoµi, NguyÔn Kh¾c Trêng, D¬ng Híng, NguyÔn ViÖt Hµ,
NguyÔn B×nh Ph¬ng, T¹ Duy Anh, §µo Th¾ng, Hå Anh Th¸i, NguyÔn ThÕ
Hoµng Linh, ThuËn,... nh»m lµm râ nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ sù ®an xen c¸c lo¹i
h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975.
- Ph©n tÝch sù vËn ®éng cña c¸c lo¹i h×nh néi dung cña tiÓu thuyÕt ViÖt
Nam sau 1975. Trong khi nghiªn cøu, ®Ó lµm s¸ng tá nguyªn nh©n cña sù vËn
®éng ®æi míi tiÓu thuyÕt, cã thÓ chóng t«i sÏ bµn ®Õn sù t¸c ®éng cña lÝ thuyÕt
còng nh thµnh tùu s¸ng t¸c tiÓu thuyÕt cña níc ngoµi, nhng ®©y kh«ng ph¶i
môc ®Ých chÝnh cña ®Ò tµi. V× vËy, vÒ mÆt nµy, chóng t«i chñ yÕu dùa trªn
nh÷ng kÕt qu¶ tæng kÕt, nhËn ®Þnh cña mét sè nhµ nghiªn cøu uy tÝn.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Chóng t«i sö dông ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh, thi ph¸p häc hiÖn ®¹i, tù sù
häc hiÖn ®¹i, lÝ thuyÕt hÖ thèng,... nh nh÷ng ph¬ng ph¸p chñ yÕu trong qu¸
tr×nh nghiªn cøu.
- Ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh : §©y lµ ph¬ng ph¸p h×nh thµnh vµ phæ biÕn
vµo thÕ kû XX trong nghiªn cøu v¨n häc. Ph¬ng ph¸p nµy chñ yÕu ®îc dïng
®Ó ph©n lo¹i c¸c hiÖn tîng v¨n häc trªn c¬ së chøng minh c¸c nhãm hiÖn tîng gièng nhau theo mét tiªu chuÈn nµo ®ã. VËn dông ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh
khi nghiªn cøu néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 sÏ më ra c¬ héi m«
h×nh hãa c¸c lo¹i h×nh néi dung, tõ ®ã nhËn diÖn vµ ®¸nh gi¸ sù vËn ®éng
cña thÓ lo¹i nµy.
- Ph¬ng ph¸p tiÕp cËn thi ph¸p häc : Thi ph¸p häc hiÖn ®¹i ®· ®îc øng
dông trong nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ë ViÖt Nam. V¨n häc, qua sù c¾t nghÜa thi
ph¸p ®· béc lé ®îc b¶n chÊt s¸ng t¹o trong tÝnh quan niÖm, gi¸ trÞ s©u s¾c cña
b¶n thÓ v¨n ch¬ng. Nh÷ng biÓu hiÖn cña thi ph¸p t¸c phÈm, t¸c gi¶, lÞch sö v¨n
häc... lµ c¨n cø ®Ó x¸c ®Þnh lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975.
- Ph¬ng ph¸p tiÕp cËn hÖ thèng : Nghiªn cøu lo¹i h×nh néi dung tiÓu
thuyÕt ViÖt Nam 1975 cÇn mét c¸i nh×n hÖ thèng, bëi lÏ mçi mét t¸c phÈm,
mçi giai ®o¹n v¨n häc ®Òu cã sù ®an cµi cña c¸c thÓ tµi. C¸i nh×n hÖ thèng
còng sÏ gióp chóng t«i lÝ gi¶i vËn ®éng cña lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt
ViÖt Nam sau 1975.
Ngoµi ra, c¸c thao t¸c ph©n tÝch, so s¸nh, thèng kª, b×nh luËn, tæng
10
hîp... còng thêng xuyªn ®îc vËn dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ò tµi nµy.
5. §ãng gãp míi cña luËn ¸n
(1) LuËn ¸n lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn nghiªn cøu, hÖ thèng lo¹i h×nh néi
dung tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975, gãp phÇn miªu t¶ qu¸ tr×nh vËn ®éng
cña thÓ lo¹i.
(2) Ph©n tÝch mét c¸ch hÖ thèng c¸c lo¹i h×nh tiÓu thuyÕt ViÖt Nam
sau 1975 trªn ph¬ng diÖn néi dung víi nh÷ng biÓu hiÖn ®a d¹ng. LuËn ¸n lÝ
gi¶i hîp lÝ sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975.
(3) Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cã thÓ ®îc sö dông trong gi¶ng d¹y, häc
tËp bé m«n Lý luËn v¨n häc vµ V¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i.
6. CÊu tróc luËn ¸n
Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o, luËn ¸n gåm 4 ch¬ng :
Ch¬ng 1. Bèi c¶nh lÞch sö - v¨n hãa vµ lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt
ViÖt Nam sau 1975 (tõ trang13 ®Õn trang 48)
Ch¬ng 2. Søc sèng cña thÓ tµi sö thi trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau
1975 (tõ trang 49 ®Õn trang 96)
Ch¬ng 3. Sù trçi dËy cña thÓ tµi thÕ sù trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau
1975 (tõ trang 97 ®Õn trang 138)
Ch¬ng 4. VÞ thÕ míi cña thÓ tµi ®êi t trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau
1975 (tõ trang 139 ®Õn trang 188)
11
Ch¬ng 1
Bèi c¶nh lÞch sö, v¨n hãa
vµ lo¹i h×nh néi dung tiÓu thuyÕt viÖt nam sau 1975
1.1. Bèi c¶nh lÞch sö, v¨n hãa vµ sù vËn ®éng cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam
sau 1975
1.1.1. Bèi c¶nh lÞch sö, v¨n hãa
§¹i th¾ng mïa xu©n n¨m 1975 kÕt thóc th¾ng lîi cuéc kh¸ng chiÕn
chèng MÜ cøu níc, më ra thêi kú míi trong lÞch sö d©n téc, ®ång thêi ®a v¨n
häc, nghÖ thuËt bíc vµo chÆng ®êng ph¸t triÓn míi. Cuéc chiÕn tranh vÖ
quèc vÜ ®¹i ®· ®i qua, sau nh÷ng ngµy th¸ng trêng kú trong ®¹n bom ¸c liÖt,
c¶ d©n téc ta còng nh mçi ngêi d©n trë l¹i cuéc sèng b×nh thêng trong hoµn
c¶nh hßa b×nh.
Mêi n¨m sau ngµy Tæ quèc thèng nhÊt, díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng
Céng s¶n ViÖt Nam, chóng ta tõng bíc x©y dùng l¹i ®Êt níc theo ®Þnh híng
x· héi chñ nghÜa, dÇn phôc håi vµ ph¸t triÓn c¸c ngµnh s¶n xuÊt, c¶i thiÖn ®êi
sèng vËt chÊt vµ v¨n ho¸ cña nh©n d©n lao ®éng. Trªn thùc tÕ, mét mÆt, do
nÒn kinh tÕ vèn nghÌo nµn, l¹c hËu l¹i bÞ chiÕn tranh tµn ph¸ liªn miªn, céng
thªm chÝnh s¸ch cÊm vËn cña MÜ; mÆt kh¸c, do nh÷ng h¹n chÕ chñ quan
trong c¶i t¹o, x©y dùng kinh tÕ, nh×n chung thêi k× nµy ®Êt níc cha tho¸t khái
t×nh tr¹ng khñng ho¶ng, tr× trÖ. §êi sèng v¨n ho¸ - v¨n häc còng kh«ng n»m
ngoµi thùc tr¹ng ®ã. T tëng x©y dùng nÒn v¨n ho¸ míi, con ngêi míi ®îc
qu¸n triÖt, song vÒ c¬ b¶n vÉn mang nÆng tµn d gi¸o ®iÒu, l¹c hËu.
ChØ ®Õn §¹i héi toµn quèc lÇn thø VI cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam
(1986) víi nh÷ng chñ tr¬ng ®æi míi toµn diÖn, ®ång bé tõ kinh tÕ, chÝnh trÞ
®Õn t tëng, x· héi th× v¨n ho¸ - v¨n häc míi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc sù
chuyÓn biÕn. Chñ tr¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo
®Þnh híng x· héi chñ nghÜa vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng, cã sù qu¶n lÝ cña
Nhµ níc lµ mét quyÕt s¸ch ®óng ®¾n, t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn mäi mÆt cña ®êi
sèng x· héi, trong ®ã cã viÖc h×nh thµnh mét hÖ gi¸ trÞ v¨n ho¸ míi phï hîp
víi quy luËt vËn ®éng cña ®êi sèng, ®¸p øng nhu cÇu bøc thiÕt cña con ngêi
trong hoµn c¶nh míi. TiÕp sau §¹i héi VI cña §¶ng lµ NghÞ quyÕt 05 cña Bé
chÝnh trÞ, cuéc gÆp cña Tæng bÝ th NguyÔn V¨n Linh víi ®¹i diÖn giíi v¨n
nghÖ sÜ vµo cuèi n¨m 1987 ®· më ra cho v¨n häc nghÖ thuËt d©n téc c¬ héi
®æi míi thùc sù, trªn tinh thÇn ®æi míi t duy, nh×n th¼ng vµo sù thËt. Cha bao
12
giê vai trß, tr¸ch nhiÖm cña ngêi cÇm bót vµ tÝnh ch©n thùc cña v¨n häc l¹i
®îc ®Æt ra mét c¸ch rèt r¸o vµ toµn diÖn ®Õn thÕ.
Qua c¸c k× §¹i héi tiÕp theo, ®êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi kh«ng
ngõng ®îc bæ sung, hoµn thiÖn nh»m ®a ®Êt níc ngµy cµng ph¸t triÓn xøng
tÇm víi c¸c quèc gia trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi. Trªn ph¬ng diÖn tæng
thÓ, ®Þnh híng ph¸t triÓn mét nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc
g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn chung cña x· héi, trong ®ã con ngêi ®îc gi¶i phãng
khái ¸p bøc, bãc lét, bÊt c«ng, cã cuéc sèng Êm no, tù do, h¹nh phóc, cã
®iÒu kiÖn ph¸t triÓn toµn diÖn c¸ nh©n ®· ®îc nhËn thøc vµ biÓu hiÖn thµnh
nh÷ng biÕn ®æi thùc tÕ. §iÒu ®ã diÔn ra ®ång thêi víi con ®êng kÕ thõa vµ
ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña tÊt c¶ c¸c d©n téc
anh em trong ®¹i gia ®×nh ViÖt Nam, tiÕp thu nh÷ng tinh hoa v¨n ho¸ nh©n
lo¹i, x©y dùng mét x· héi d©n chñ, v¨n minh v× lîi Ých vµ phÈm gi¸ ch©n
chÝnh cña con ngêi. Thµnh tùu ®æi míi còng cho thÊy ®ã lµ hÖ qu¶ cña viÖc
kÕt hîp hµi hoµ c¸c lîi Ých toµn x· héi víi lîi Ých cña c¸c tËp thÓ, cña mçi c¸
nh©n; lµ hÖ qu¶ cña sù ph¸t huy d©n chñ trªn c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, kinh tÕ,
v¨n ho¸, x· héi.
Cã rÊt nhiÒu yÕu tè t¹o nªn søc m¹nh cña c«ng cuéc ®æi míi v¨n häc
ViÖt Nam tõ sau 1975, trong ®ã kh«ng thÓ kh«ng kh¼ng ®Þnh vai trß quan
träng cña nh÷ng ®Þnh híng ph¸t triÓn v¨n häc trong chiÕn lîc ph¸t triÓn v¨n
hãa cña §¶ng vµ Nhµ níc ta. Mét kh«ng khÝ d©n chñ trong ®êi sèng v¨n hãa
vµ v¨n häc ®· cã t¸c ®éng lín lao ®Õn ®éi ngò nh÷ng ngêi s¸ng t¸c. Gi÷a nhµ
v¨n vµ b¹n ®äc dÇn tiÖm cËn môc tiªu xãa bá nh÷ng ng¨n c¸ch, x©y dùng
quan hÖ b×nh ®¼ng ®Ó råi nh÷ng va ch¹m, t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nµy trong
m«i trêng d©n chñ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng v¨n häc. NhiÖt t×nh
®æi míi x· héi, kh¸t väng d©n chñ vµ tinh thÇn nh×n th¼ng vµo sù thËt ®· lµ
nh÷ng ®éng lùc cho v¨n häc thêi kú ®æi míi ph¸t triÓn m¹nh mÏ, s«i næi.
§©y võa lµ kÕt qu¶, võa lµ ®éng lùc cho nh÷ng t×m tßi c¸ch t©n trong s¸ng
t¸c, ®ång thêi g¾n bã, t¸c ®éng qua l¹i m¹nh mÏ víi thÞ hiÕu thÈm mÜ vµ qu¸
tr×nh tiÕp nhËn cña b¹n ®äc.
Sù ®æi míi ý thøc nghÖ thuËt n»m ë chiÒu s©u cña ®êi sèng v¨n hãa,
v¨n häc. T duy v¨n häc míi dÇn h×nh thµnh, lµm thay ®æi c¸c quan niÖm vÒ
chøc n¨ng v¨n häc, vÒ quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ ®êi sèng, nhµ v¨n vµ b¹n
®äc, s¸ng t¸c vµ tiÕp nhËn. Chøc n¨ng thÈm mü cña v¨n häc ®îc nhÊn m¹nh,
13
coi träng hµng ®Çu. C¸c chøc n¨ng ®a d¹ng, phong phó cña v¨n häc ®îc suy
ngÉm, bµn th¶o mong ®i ®Õn nh÷ng lý gi¶i thÊu ®¸o. V¨n häc ®îc nh×n nhËn
nh lµ t duy vÒ c¸i kh¶ nhiªn. “V¨n häc kh«ng gi¶n ®¬n chØ lµ ph¶n ¸nh c¸c
kh¶ n¨ng cña hiÖn thùc. Lµm nh thÕ v¨n häc sÏ ch¼ng kh¸c nµo chÝnh trÞ, t¬ng lai häc, x· héi häc,... Mäi ngêi ®Òu biÕt, t duy ch¼ng ph¶i g× kh¸c, mµ lµ
hµnh ®éng xuyªn qua hiÖn thùc ®Ó tiÕn ®Õn c¸c kh¶ n¨ng bÞ che giÊu trong
®ã. Nh thÕ, chØ nãi ®Õn kh¶ n¨ng lµ cha ®ñ. §iÓm ®Æc thï cña v¨n häc cßn lµ
s¸ng t¹o nh÷ng c¸i kh¶ nhiªn cña ®êi sèng” [188 ; 21]. Nh÷ng khÝa c¹nh,
vÊn ®Ò vÒ tÝnh ch©n thùc cña v¨n häc, vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ ®êi
sèng còng liªn tôc ®îc bµn luËn, bæ sung, t¸i nhËn thøc. “Chóng ta kh«ng thÓ
nãi mét c¸ch ch¾c ch¾n hoµn toµn nh÷ng g× v¨n häc biÓu hiÖn lµ ch©n lý, bëi
®ã lµ nhËn thøc cña nhµ v¨n trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh díi h×nh thøc
h cÊu vµ rÊt nhiÒu ngÉu nhiªn. Nhng ta cã thÓ nãi ®ã lµ nh÷ng c¸i kh¶ nhiªn
do t¸c gi¶ s¸ng t¹o nh»m më réng tÇm hiÓu biÕt vÒ cuéc sèng, gi¶i phãng
con ngêi khái mäi thãi quen tr× trÖ, mäi c¸i nh×n bªn ngoµi, kÝch thÝch sù chó
ý ®Õn mäi biÕn dÞ vµ ®a d¹ng cña cuéc ®êi” [188 ; 22]. Vµ ®Æc trng cña v¨n
häc g¾n liÒn víi c¬ chÕ cña sù ph¶n ¸nh thÈm mÜ còng ®îc soi s¸ng trong
mèi quan hÖ ®a chiÒu gi÷a chñ thÓ s¸ng t¹o vµ chñ thÓ tiÕp nhËn. Cã thÓ nãi,
mäi ph¬ng diÖn cña ®êi sèng v¨n häc ®· ®îc nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ trong
nh÷ng quan niÖm hiÖn ®¹i, s¶n phÈm cña mét t duy míi vÒ nghÖ thuËt.
§ång thêi, nh÷ng ®æi míi t duy nghÖ thuËt b¾t nguån tõ nh÷ng ®æi
thay quan niÖm v¨n hãa còng thóc ®Èy m¹nh mÏ nh÷ng t×m tßi, thÓ nghiÖm
vÒ c¸ch tiÕp cËn vµ thÓ hiÖn thùc t¹i, c¸ch t©n thñ ph¸p nghÖ thuËt, ph¸t huy
c¸ tÝnh s¸ng t¹o, kÝch thÝch tµi n¨ng vµ phong c¸ch cña c¸c nhµ v¨n. V¨n hãa
chÝnh lµ mét trô cét cña ®êi sèng, võa lµ ®éng lùc, võa lµ môc tiªu híng tíi
cña sù nghiÖp c¸ch m¹ng trong thêi kú ®æi míi. M«i trêng d©n chñ võa cho
phÐp, võa ®ßi hái sù phong phó, ®a d¹ng trong c¸ch thøc, néi dung ph¸t triÓn
v¨n hãa. V¨n häc lµ mét yÕu tè n¨ng ®éng cña v¨n hãa. Trong m«i trêng
míi, nh÷ng ®iÒu kiÖn còng nh nh÷ng “¸p lùc” Êy trë thµnh néi lùc m¹nh mÏ
cho nh÷ng t×m tßi ®æi míi v¨n häc.
Cuéc sèng trong hoµn c¶nh hßa b×nh ®· h×nh thµnh líp c«ng chóng
®éc gi¶ víi thÞ hiÕu kh¸c tríc. Bíc ra khái cuéc chiÕn tranh, con ngêi ®èi
diÖn víi mu«n vÎ cña mét hiÖn thùc réng lín, phøc t¹p. Nh÷ng t¸c phÈm v¨n
häc quan niÖm cuéc ®êi mét chiÒu, ®¬n gi¶n kh«ng thÓ tháa m·n nhu cÇu
14
phong phó muèn kh¸m ph¸ nh÷ng bÝ Èn cña cuéc sèng, con ngêi. Nhu cÇu vÒ
c¸c gi¸ trÞ thÈm mÜ míi cña ®êi sèng thêi b×nh rÊt phong phó, ®a d¹ng. Mçi
ngêi, mçi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh kh¸c nhau ®Òu cã nh÷ng nhu cÇu riªng. §iÒu
®ã t¸c ®éng, ¶nh hëng ®Õn c¸ch thøc c¶m nhËn, kh¸m ph¸, diÔn t¶, ®¸nh gi¸
vÒ cuéc sèng con ngêi ë hiÖn t¹i còng nh khi nh×n vÒ qu¸ khø.
ThÞ hiÕu thÈm mÜ míi g¾n liÒn víi t duy míi vÒ v¨n häc, ®ßi hái v¨n
häc ph¶i ch©n thËt theo ®óng nghÜa, ®µo s©u tËn cïng b¶n thÓ c¸ nh©n, n¬i Èn
chøa nh÷ng bÝ mËt v« tËn vÒ con ngêi. N¨m 1978, tham gia th¶o luËn c¸ch
thøc ViÕt vÒ chiÕn tranh, ®øng tríc thùc tr¹ng ®éc gi¶ ngo¶nh mÆt víi v¨n
häc, NguyÔn Minh Ch©u ®· m¹nh d¹n khuÊy ®éng bÇu kh«ng khÝ quen
thuéc cña v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh nh ®· trë thµnh qu¸n tÝnh trong suèt
nhiÒu thËp kû. Tõ b¨n kho¨n ph¶i viÕt vÒ chiÕn tranh nh thÕ nµo, khi mµ “tÊt
c¶ nh÷ng vÊn ®Ò quy luËt cña chiÕn tranh ®· ph¸t triÓn trän vÑn”, NguyÔn
Minh Ch©u ®a ra c©u tr¶ lêi: “ph¶i viÕt vÒ con ngêi” víi tÊt c¶ nh÷ng tÝnh
c¸ch ®a d¹ng bÊy nay “t¹m thêi giÊu m×nh trªn trang s¸ch” [28 ; 13]. Cã thÓ
nãi, chÝnh thÞ hiÕu thÈm mÜ cña c«ng chóng v¨n häc thay ®æi theo chiÒu híng ngµy cµng phong phó, ®a d¹ng lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc quan träng
®Ó c¸c c©y bót bøt ph¸ khái bi kÞch ®¸nh mÊt m×nh, t×m ®Õn nh÷ng trang viÕt
ch©n thùc.
Trong nh÷ng n¨m th¸ng chiÕn tranh, ®éc gi¶ hµo høng tiÕp nhËn
nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc ph¶n ¸nh c¸i chung, nh÷ng sù kiÖn lÞch sö d©n téc,
nh÷ng tÊm g¬ng anh dòng, phi thêng. Hßa b×nh lËp l¹i, tríc sù ®æi thay thÞ
hiÕu thÈm mÜ, thay v× ph¶n ¸nh nh÷ng sè phËn c¸ nh©n khuÊt ch×m trong sè
phËn cña c¶ céng ®ång, c¸c nhµ v¨n lÊy sè phËn c¸ nh©n lµm ®iÓm khëi ®Çu,
lµ ®Ých ®Õn ®ång thêi lµ trung t©m cña l¨ng kÝnh nghÖ thuËt. Cµng vÒ sau,
trong bèi c¶nh ®æi míi, khi kinh nghiÖm thÈm mÜ cña ®éc gi¶ ®îc n©ng cao,
thÞ hiÕu thÈm mÜ ®ßi hái nhµ v¨n kh«ng chØ mang ®Õn cho hä néi dung g× mµ
cßn lµ viÕt néi dung nh thÕ nµo th× v¨n häc l¹i bíc vµo cuéc chuyÓn m×nh
míi, theo xu híng hiÖn ®¹i, rót ng¾n kho¶ng c¸ch ®Ó tõng bíc hßa nhËp nÒn
v¨n häc, v¨n hãa d©n téc vµo dßng ch¶y chung cña nh©n lo¹i.
Trong bèi c¶nh v¨n hãa chung Êy, tiÓu thuyÕt víi ®Æc trng lµ mét cÊu
tróc ng«n tõ “®éng”, híng ®Õn tÝnh chÊt “trß ch¬i” víi kh¶ n¨ng tiÕp cËn thÕ
giíi ®a chiÒu ®· kh¼ng ®Þnh søc m¹nh vµ vÞ thÕ cña m×nh trong ®¸p øng
nh÷ng mong muèn cña c«ng chóng b¹n ®äc. Tõ quan niÖm tiÓu thuyÕt tù
15
“b¶n th©n nã ph¶i lµ mét thÕ giíi thay v× chØ ph¶n ¸nh ®êi sèng mét c¸ch ®¬n
gi¶n mµ nã ph¶i t¹o ra nhiÒu cÊp ®èi tho¹i” [4 ; 155], c¸c c©y bót ®· cã
nh÷ng c¸ch t©n râ nÐt trªn c¸c ph¬ng diÖn kÕt cÊu t¸c phÈm. §ã lµ kiÓu kÕt
cÊu phøc hîp, nh÷ng kÕt thóc më, sù dung n¹p c¸c thÓ lo¹i dÞ biÖt, néi t©m
hãa nh©n vËt, “ch¬i cÊu tróc”, gi¶i cÊu tróc,... Nh÷ng t×m tßi ®æi míi ®· ®Ó
l¹i nh÷ng thµnh tùu bíc ®Çu ®îc ®«ng ®¶o b¹n ®äc, sau nh÷ng bì ngì, ®·
nhiÖt t×nh ®ãn nhËn. §ã lµ trêng hîp c¸c tiÓu thuyÕt Thiªn sø, KÎ m¾c chøng
®iªn, C¬ héi cña chóa, Câi ngêi rung chu«ng tËn thÕ,...
§Õn víi tiÓu thuyÕt cïng víi thÞ hiÕu míi, nhu cÇu ®äc vµ c¸ch ®äc
míi, ®éc gi¶ ®· thùc sù t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña v¨n häc nãi chung vµ
tiÓu thuyÕt nãi riªng. §iÒu ®ã thóc ®Èy sù t×m tßi, ®æi míi cña c¸c c©y bót
tiÓu thuyÕt ®¬ng ®¹i. Vµ ë mét khÝa c¹nh kh¸c cã thÓ kh¼ng ®Þnh, chÝnh
nh÷ng t×m tßi ®æi míi cña c¸c c©y bót ®· t¸c ®éng tÝch cùc lµm thay ®æi thÞ
hiÕu thÈm mÜ cña ®éc gi¶. Víi ý thøc c¸ch t©n m¹nh mÏ, c¸c nhµ v¨n ®·
s¸ng t¸c nh÷ng t¸c phÈm híng ®Õn nguyªn t¾c ®a ©m, më réng kh¶ n¨ng ®èi
tho¹i. TÝnh chÊt nµy gãp phÇn t¹o nªn nh÷ng tiÒm n¨ng ý nghÜa kh¸c nhau
cho t¸c phÈm, gîi nªn nh÷ng håi ©m kh¸c nhau, thËm chÝ tr¸i ngîc nhau ë
ngêi ®äc, ®ång thêi t¹o nªn nh÷ng kh«ng gian “®ång s¸ng t¹o” trong ý thøc
tiÕp nhËn. Nh÷ng t¸c phÈm Êy ®· tõng bíc ph¸ vì qu¸n tÝnh ®äc v¨n nh qu¸
tr×nh truy t×m ch©n lý duy nhÊt, kh¾c phôc tÝnh “®¬n ©m” nghÌo nµn trong tiÕp
nhËn thÈm mÜ. Ch¼ng h¹n, khã cã thÓ gi¶i ®o¸n mét c¸ch “tËn cïng” néi dung
t tëng cña nh÷ng tiÓu thuyÕt nh Thiªn sø cña Ph¹m ThÞ Hoµi. Cã qu¸ nhiÒu
biÓu tîng, ký hiÖu, m« h×nh trong t¸c phÈm cho phÐp vµ ®ßi hái ngêi ®äc tÝch
cùc tiÕp nhËn, lý gi¶i, t¹o dùng c¸ch hiÓu hîp lý (BÐ Hon - Thiªn sø, Quang
lïn, Homo A, homo Z, homo spacien, cÆp chÞ em song sinh H»ng - Hoµi, nhµ
th¬ Ph., lÔ cÇu h«n chÞ H»ng...). Nhµ v¨n kh¼ng ®Þnh quan niÖm “ThÕ giíi b©y
giê lµ ®a nguyªn. T«i kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c ®Ó kiÓm so¸t hiÖn thùc tèt h¬n
lµ thiÕt lËp nh÷ng m« h×nh - t¸c phÈm cña t«i lµ nh÷ng m« h×nh” [53 ; 42]. T¬ng tù nh Thiªn sø, cã thÓ kÓ Nh÷ng thiªn ®êng mï cña D¬ng Thu H¬ng, Nçi
buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh,... ChÝnh tÝnh chÊt nhiÒu tÇng bËc cña c¸c líp
nghÜa t¸c phÈm ®· gãp phÇn dÇn thay ®æi quan niÖm ®äc v¨n nãi chung vµ
tiÓu thuyÕt nãi riªng cña c«ng chóng tiÕp nhËn. Trong t¬ng t¸c nhiÒu chiÒu
cña ®êi sèng v¨n häc, nh÷ng c¸ch t©n tiÓu thuyÕt ®· ®îc céng hëng bëi thÞ
hiÕu cña ®éc gi¶ hiÖn ®¹i.
16
1.1.2. Nhu cÇu ®æi míi nh×n tõ gãc ®é lÝ thuyÕt
1.1.2.1. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tù th©n cña v¨n häc
Tõ phÝa ngêi s¸ng t¹o, ý thøc lao ®éng nghÖ thuËt vµ mong muèn kh¾c
phôc hiÖn tr¹ng nghÌo nµn vÒ nghÖ thuËt kh¸m ph¸ ®êi sèng ®· ®Æt ra nh÷ng
bøc xóc t×m tßi ®æi míi. Tríc ®©y, cuéc sèng thêi chiÕn ®Çy rÉy khã kh¨n,
gian khæ nhng xÐt ë mét mÆt nµo ®ã l¹i ®Þnh h×nh nh÷ng nÐt chung, æn ®Þnh,
dÔ n¾m b¾t. Cuéc sèng thêi b×nh víi v« vµn t©m tr¹ng phøc t¹p, nh÷ng sè
phËn c¸ nh©n ®a d¹ng ®ßi hái v¨n häc ph¶i cã nh÷ng bíc chuyÓn thùc sù
trong nh×n nhËn vµ biÓu hiÖn con ngêi. Tríc sù ®æi thay m¹nh mÏ vµ toµn
diÖn cña ®êi sèng, nhiÒu nhµ v¨n tù thÊy kh«ng thÓ viÕt theo khuynh híng
thÈm mÜ tríc ®ã, cÇn ph¶i ®æi míi s¸ng t¸c, ®æi míi t duy, ®æi míi quan
niÖm vµ h×nh thøc thÓ hiÖn. NguyÔn Minh Ch©u cã thÓ xem lµ nhµ v¨n ®i ®Çu
trong c«ng cuéc biÕn chuyÓn lín lao nµy. Cïng víi nh÷ng suy ngÉm, göi
g¾m qua mçi t¸c phÈm cña m×nh nh÷ng ý tëng ®æi míi, trong bµi viÕt H·y
®äc lêi ai ®iÕu cho mét giai ®o¹n v¨n nghÖ minh häa tõng ®îc coi lµ mét
hiÖn tîng chÊn ®éng ®êi sèng v¨n häc, NguyÔn Minh Ch©u kiªn quyÕt gi· tõ
“tÊm ch¨n mÞn mµng minh häa mét chiÒu”, gi· tõ lèi viÕt minh häa chØ quen
víi viÖc “cµi hoa, kÕt l¸, vên m©y” cho nh÷ng khu«n khæ ®· cã s½n. NguyÔn
Minh Ch©u kh¼ng ®Þnh, cæ vò nhµ v¨n “quyÕt t©m lµm míi l¹i m×nh víi th¸i
®é ch©n thµnh, cëi më ®Ó cïng nhau x©y dùng mét giai ®o¹n v¨n häc vµ
nghÖ thuËt míi” [26 ; 15]. Sù ®æi míi ý thøc nghÖ thuËt cña ®éi ngò s¸ng t¹o
b¾t nguån tõ sù ®æi thay c¸c gi¸ trÞ ®êi sèng ®· thùc sù më ®êng cho mét
giai ®o¹n ®æi míi m¹nh mÏ trong lÞch sö v¨n häc d©n téc.
Tõ phÝa ngêi tiÕp nhËn, tríc nh÷ng nhu cÇu ®a d¹ng cña mét cuéc
sèng kh¸c tríc, thÞ hiÕu thÈm mÜ ®· thay ®æi. Sù ®æi thay Êy lµ hÖ qu¶ cña
vËn ®éng tÊt yÕu trªn nhiÒu ph¬ng diÖn. Trong mét bµi viÕt, Nguyªn Ngäc
tõng ph¸t biÓu: “Trong chiÕn tranh, mäi quan hÖ x· héi vµ con ngêi dån l¹i
vµ thu hÑp vµo mét quan hÖ duy nhÊt: sèng - chÕt. Ngêi ta ph¶i sèng phi thêng, phi thêng cã thÓ lµ cao c¶, nhng phi thêng còng ®ång thêi lµ triÖt tiªu ®i
bao nhiªu quan hÖ b×nh thêng mµ v« cïng phong phó vµ phøc t¹p cña con
ngêi, ®Èy tÊt c¶ c¸c quan hÖ Êy vÒ phÝa sau. (…) Ngän löa chiÕn tranh thiªu
ch¸y c¶ nh÷ng nhá nhen, nhiªu khª cña cuéc sèng thêng ngµy. Hoµ b×nh th×
kh¸c h¼n. Hoµ b×nh tøc lµ trë l¹i ®èi mÆt víi c¸i b×nh thêng h»ng ngµy, c¸i
b×nh thêng mµ mu«n thña, tÊt c¶ nh÷ng nhiªu khª cña cuéc sèng bÞ che lÊp
17
trong chiÕn tranh b©y giê thøc dËy, v©y quanh con ngêi tõng giê ë kh¾p mäi
n¬i.” [111 ; 169 – 170]. Kh¸c víi thêi kú chiÕn tranh, khi hoµ b×nh lËp l¹i,
con ngêi cßn cã nhu cÇu ®îc c©n b»ng gi÷a gi¸ trÞ x· héi víi gi¸ trÞ tù nhiªn,
gi÷a lÝ tëng víi nhu yÕu th«ng thêng, riªng t. Trong bèi c¶nh ®ã, nhu cÇu
thÈm mÜ tÊt yÕu sÏ thay ®æi.
Tõ kinh tÕ tËp trung, bao cÊp chuyÓn sang kinh tÕ thÞ trêng, thÞ hiÕu
thÈm mÜ tÊt yÕu ®æi thay. Kinh tÕ thÞ trêng, víi quy luËt vËn hµnh cña nã ®·
t¸c ®éng ®Õn toµn bé ®êi sèng x· héi. Tù do c¹nh tranh, th¬ng m¹i ho¸ c¸c
lÜnh vùc ®êi sèng x· héi, hiÖu qu¶ kinh tÕ trë thµnh thíc ®o n¨ng lùc con ngêi... ®Òu cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc vµ tiªu cùc ®Õn ý thøc x· héi. Trong t¸c
®éng tÝch cùc cña nã, kinh tÕ thÞ trêng khiÕn ngêi ta buéc ph¶i ý thøc cao
h¬n vÒ chÊt lîng ®Ých thùc cña cuéc sèng, ph¶i quan t©m ®Õn nh÷ng nhu cÇu,
thÞ hiÕu kh¸c nhau cña con ngêi. §ång thêi, kinh tÕ thÞ trêng còng t¹o ra tÝnh
thùc dông trong quan niÖm vÒ gi¸ trÞ ®êi sèng. TiÒn b¹c len lái vµo mäi quan
hÖ x· héi. T©m lÝ sßng ph¼ng, l¹nh lïng xuÊt hiÖn phæ biÕn trong quan hÖ
ngêi víi ngêi.
Sù ph©n ho¸ x· héi còng trë nªn m¹nh mÏ h¬n trong sù ph¸t triÓn cña
kinh tÕ thÞ trêng. Sù h×nh thµnh c¸c ®« thÞ hiÖn ®¹i, nhu cÇu sèng thÞ d©n hiÖn
®¹i, trÝ thøc hiÖn ®¹i... ®îc tÝch cùc ho¸ trong xu thÕ tÊt yÕu cña th¬ng m¹i
ho¸. Vµ khi gi¸ trÞ kinh tÕ trë thµnh tiªu chÝ th× an sinh x· héi lu«n cã nguy
c¬, sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®îc ®Æt ra... Cã thÓ nãi, ë c¸c mÆt tÝch cùc vµ tiªu
cùc, quy luËt kinh tÕ thÞ trêng ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn sù h×nh thµnh thÞ hiÕu
thÈm mÜ míi.
Tõ quan hÖ hÇu nh chØ khÐp kÝn trong hÖ thèng c¸c níc x· héi chñ
nghÜa ®Õn chñ tr¬ng më cöa, héi nhËp toµn diÖn víi thÕ giíi, tÊt yÕu n¶y
sinh nhu cÇu thay ®æi thÞ hiÕu thÈm mÜ. Sù sôp ®æ cña Liªn X« vµ c¸c níc x·
héi chñ nghÜa §«ng ¢u kh«ng nh÷ng ®· kh«ng khiÕn chóng ta l¹c híng mµ
cßn ®· t¹o ra nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng trong th¸i ®é ®èi víi c¸c gi¸ trÞ
v¨n ho¸, t tëng phong phó cña thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ph¬ng T©y hiÖn ®¹i. §êng
lèi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, ®êng lèi ngo¹i giao ®óng ®¾n trong bèi c¶nh
quèc tÕ ngµy cµng t¨ng cêng héi nhËp, liªn kÕt ®a chiÒu, ®a ph¬ng ®îc x¸c
®Þnh ®· t¸c ®éng lín ®Õn sù h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ thÈm mÜ míi trong ®êi
sèng. Sù më mang ®èi s¸nh, sù du nhËp ngµy cµng phong phó c¸c trµo lu t tëng triÕt häc, mÜ häc... ®· gióp cho tr×nh ®é ý thøc x· héi kh«ng ngõng ®îc
18
n©ng cao. NhËn thøc vÒ gi¸ trÞ cña cuéc sèng con ngêi, c¶ trªn ph¬ng diÖn c¸
nh©n lÉn ph¬ng diÖn x· héi, c¶ qu¸ tr×nh nhËn thøc l¹i qu¸ khø, truyÒn thèng
lÉn hiÖn t¹i, t¬ng lai... ®· ngµy cµng tho¸t khái ý thøc hÖ gi¸o ®iÒu, l¹c hËu
®Ó båi ®¾p tiÒm lùc v¨n ho¸, b¶n lÜnh v¨n ho¸ theo híng tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ
b¶n s¾c d©n téc.
Tãm l¹i, bèi c¶nh lÞch sö - x· héi míi tõ sau 1975, nhÊt lµ tõ 1986 ®· tÊt
yÕu t¹o ra sù thay ®æi thÞ hiÕu thÈm mÜ cña c¶ x· héi. Mét hÖ gi¸ trÞ thÈm mÜ
phong phó, ®a d¹ng, ®¸p øng nhu cÇu nhiÒu mÆt cña ®êi sèng con ngêi, phï
hîp víi sù ph¸t triÓn hiÖn ®¹i cña x· héi ViÖt Nam ®· vµ ®ang tiÕp tôc ®îc sinh
thµnh. §©y lµ tiÒn ®Ò thiÕt yÕu t¹o ra sù thay ®æi hÖ thèng gi¸ trÞ thÈm mÜ trong
®êi sèng v¨n häc. HÖ gi¸ trÞ thÈm mÜ trong nghÖ thuËt ph¶n ¸nh lý tëng thÈm
mÜ cña thêi ®¹i. Vµ xÐt tõ gãc ®é lý thuyÕt tiÕp nhËn, sù thay ®æi lý tëng thÈm
mÜ, thÞ hiÕu thÈm mÜ cña ®éc gi¶ chÝnh lµ ®éng lùc cho sù ®æi míi v¨n häc.
TiÒn Trung V¨n ®· cã mét kh¸i qu¸t vÒ sù chuyÓn ®æi trong ý thøc tiÕp nhËn
cña thêi kú hËu chiÕn ®èi víi v¨n häc Trung Quèc, mµ chóng t«i nhËn thÊy
nhiÒu ®iÓm t¬ng ®ång víi côc diÖn vËn ®éng cña v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 :
“khi ý thøc quÇn thÓ chÝnh trÞ liªn tôc bÞ gi¶i thÓ, l¹i h×nh thµnh cùc nhanh
lo¹i ý thøc mang ®Æc trng quÇn thÓ kh¸c, cã ®iÒu ®©y lµ lo¹i ý thøc quÇn thÓ
thÈm mÜ, còng chÝnh lµ ý thøc thÈm mÜ v¨n häc ®¹i chóng” [224 ; 12].
Tõ gi÷a nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kØ XX, cïng víi sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn
cña kinh tÕ thÞ trêng, ë ViÖt Nam ®· h×nh thµnh mét nÒn v¨n ho¸ ®¹i chóng míi.
V¨n häc víi tÝnh ®¹i chóng còng ®· xuÊt hiÖn. TÝnh ®¹i chóng cña v¨n häc tõ
thêi ®æi míi béc lé ë “tÝnh th¬ng phÈm”, “tÝnh tiªu dïng”, “tÝnh thÕ tôc”, “tÝnh
th«ng tôc”, “tÝnh phôc chÕ” vµ “tÝnh lu hµnh réng r·i” [224 ; 11]. TÝnh ®¹i chóng
cña v¨n häc ®æi míi kh¸c víi tÝnh ®¹i chóng cña v¨n häc chiÕn tranh c¸ch m¹ng.
V¨n häc chiÕn tranh c¸ch m¹ng v¬n tíi tÝnh ®¹i chóng ë môc tiªu “phôc vô
chÝnh trÞ, cæ vò chiÕn ®Êu”, “híng vÒ ®¹i chóng, tríc hÕt lµ c«ng n«ng binh” [224
; 14]. Trong hoµn c¶nh chiÕn tranh, tÝnh ®¹i chóng cña ý thøc quÇn thÓ chÝnh trÞ
nh thÕ ®· tá râ søc m¹nh tËp hîp, ®oµn kÕt nh©n d©n chung søc v× nhiÖm vô cô
thÓ tríc m¾t. Nhng sau 1975, ngay c¶ khi c¬ chÕ kinh tÕ thÞ trêng cha xuÊt hiÖn
th× v¨n häc mang qu¸n tÝnh ý thøc quÇn thÓ chÝnh trÞ ®· gÆp ph¶i t×nh tr¹ng ghÎ
l¹nh cña c«ng chóng. §¹i chóng ho¸ theo ý thøc quÇn thÓ chÝnh trÞ ®· kh«ng cßn
phï hîp víi sù vËn ®éng tÊt yÕu cña ®êi sèng kinh tÕ, v¨n ho¸ thêi b×nh. Bíc vµo
thêi k× ®æi míi, tÝnh ®¹i chóng cña v¨n ho¸ - v¨n häc g¾n liÒn víi quy luËt cña
19
kinh tÕ thÞ trêng ®· trë thµnh mét trong nh÷ng ®iÓm thay ®æi quan träng khiÕn
cho v¨n häc, nhÊt lµ v¨n xu«i ph¸t huy hÕt søc m¹nh tõ ®Æc trng thÈm mÜ cña nã.
Mét hÖ qu¶ cña tÝnh ®¹i chóng lµ sù ph©n ho¸ cña quan niÖm v¨n häc vµ thÞ hiÕu
thÈm mÜ cña ®éc gi¶ tõ ®¬n nhÊt chuyÓn sang ®a d¹ng.
Sù ®a d¹ng cña quan niÖm v¨n häc, thÞ hiÕu thÈm mÜ cña ®éc gi¶ trong
bèi c¶nh v¨n ho¸ thêi kinh tÕ thÞ trêng ®· ®îc kÝch ho¹t tÝch cùc víi sù më
réng giao lu ®a d¹ng víi v¨n ho¸, v¨n häc, t tëng triÕt häc, mÜ häc… níc
ngoµi, nhÊt lµ ph¬ng T©y hiÖn ®¹i. V¨n häc xuÊt hiÖn tÝnh ®a khuynh híng,
®a d¹ng ho¸ c¸i nh×n vµ thÓ nghiÖm nghÖ thuËt. Bªn c¹nh nh÷ng s¸ng t¸c
“b¸c häc”, ngêi ta cßn chÊp nhËn sù tån t¹i cña v¨n ch¬ng th«ng tôc. Nhµ
v¨n vµ ®éc gi¶ ngµy cµng cã ®îc hµnh lang réng r·i h¬n, tù do h¬n trong
s¸ng t¹o vµ thëng thøc.
C¸c gi¸ trÞ thÈm mÜ trë nªn ®a d¹ng trong bèi c¶nh v¨n ho¸ - v¨n häc
chÞu nh÷ng t¸c ®éng, chi phèi ®a d¹ng cña quy luËt ph¸t triÓn cña x· héi
hiÖn ®¹i. Sù ®æi míi kh«ng chØ biÓu hiÖn ë chç nhµ v¨n chñ ®éng kh¾c phôc
nh÷ng mÆt khuyÕt thiÕu cña v¨n häc tríc 1975 (mÆc dï trong thêi ®iÓm
“ph¶n sö thi” ý thøc nµy lµ cÇn thiÕt vµ tÊt yÕu sÏ x¶y ra), mµ cßn lµ sù vËn
®éng tù th©n cña quan niÖm v¨n häc, ®ßi hái cña tÝnh ®¹i chóng míi, sù ¶nh
hëng cña v¨n ho¸ - v¨n häc níc ngoµi. TÊt c¶ diÔn ra trong mét thÕ côc ngµy
cµng ®a d¹ng c¶ vÒ ®êng lèi vµ thùc tiÔn.
Cïng víi sù xuÊt hiÖn cña líp b¹n ®äc míi, nh÷ng ®æi thay tõ thÞ hiÕu
thÈm mÜ, lý tëng thÈm mÜ ®· t¹o ra hiÖn tr¹ng vªnh lÖch gi÷a tÇm ®ãn ®îi
cña ®éc gi¶ vµ c¸c t¸c phÈm v¨n häc. §¸p øng nh÷ng nhu cÇu thÈm mü míi
lµ vÊn ®Ò sèng cßn cña ®êi sèng v¨n häc, t¹o ra søc m¹nh tù th©n cña qu¸
tr×nh ®æi míi v¨n häc ViÖt Nam sau khi hßa b×nh lËp l¹i.
1.1.2.2. Sù tiÕp xóc víi lÝ thuyÕt "ngo¹i sinh"
Bªn c¹nh viÖc tiÕp xóc víi c¸c t¸c phÈm v¨n häc níc ngoµi b»ng nhiÒu
nguån kh¸c nhau, kh«ng thÓ phñ nhËn vai trß quan träng cña c¸c t¸c phÈm lý
luËn v¨n häc níc ngoµi ®îc giíi thiÖu ®èi víi c«ng cuéc ®æi míi v¨n häc nãi
chung, v¨n xu«i vµ tiÓu thuyÕt nãi riªng. Nhê chñ tr¬ng më cöa, t¨ng cêng
giao lu mµ nhiÒu lý thuyÕt, trêng ph¸i v¨n häc thÕ giíi, nhÊt lµ ph¬ng T©y ®·
®îc dÞch vµ giíi thiÖu ë ViÖt Nam. Trong ®ã, Thi ph¸p häc ®îc giíi thiÖu vµ
vËn dông rÊt sím, tõ nh÷ng n¨m 80 vµ ®Èy m¹nh trong nh÷ng n¨m 90, víi
20
c¸c c«ng tr×nh cña TrÇn §×nh Sö (Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, DÉn luËn thi ph¸p
häc, Thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i, Thi ph¸p TruyÖn KiÒu), §ç §øc HiÓu (§æi
míi phª b×nh v¨n häc, Thi ph¸p hiÖn ®¹i),... §Õn nay c¸c kh¸i niÖm vµ c¸c
ph¹m trï cña thi ph¸p häc ®· trë nªn quen thuéc víi giíi nghiªn cøu, phª
b×nh.
Ngoµi ra còng ph¶i kÓ ®Õn Ký hiÖu häc ®îc Hoµng Trinh giíi thiÖu vµ
vËn dông vµo viÖc ph©n tÝch ca dao vµ th¬ (Ký hiÖu häc vµ phª b×nh v¨n
häc). Tr¬ng §¨ng Dung giíi thiÖu lý thuyÕt tiÕp nhËn, NguyÔn V¨n D©n dÞch
vµ giíi thiÖu v¨n häc phi lý ph¬ng T©y, §ç Lai Thóy giíi thiÖu nhiÒu quan
niÖm vµ c¸ch thøc nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc níc ngoµi (Sù ®áng ®¶nh
cña ph¬ng ph¸p), Ph¬ng Lùu giíi thiÖu Lý luËn - phª b×nh v¨n häc ph¬ng
T©y thÕ kû XX, lý luËn v¨n häc cæ ®iÓn Trung Quèc. Lý luËn vÒ tiÓu thuyÕt
cña M. Bakhtin, M. Kundera ®· ®Õn víi giíi nghiªn cøu vµ c«ng chóng v¨n
häc ViÖt Nam qua c¸c b¶n dÞch cña Ph¹m VÜnh C, TrÇn §×nh Sö, L¹i Nguyªn
¢n, Nguyªn Ngäc. Mét sè c«ng tr×nh dÞch nguyªn gèc c¸c t¸c phÈm thuéc
c¸c trµo lu, trêng ph¸i v¨n häc hiÖn ®¹i, hËu hiÖn ®¹i ë ph¬ng T©y, ch¼ng h¹n
§é kh«ng cña lèi viÕt (1996), V¨n häc lµ g×? cña J. P. Sartre (1999) … thu hót
sù quan t©m cña c¸c nhµ nghiªn cøu vµ ®«ng ®¶o b¹n ®äc.
Víi sù më réng tiÕp cËn nh÷ng lý thuyÕt, quan niÖm v¨n häc níc
ngoµi, ph¬ng ph¸p phª b×nh, nghiªn cøu v¨n häc ®· cã sù ®æi míi râ rÖt vµ trë
nªn ®a d¹ng. T duy lý luËn v¨n häc vèn ngù trÞ trong giai ®o¹n v¨n häc tríc ®ã
®· thay ®æi c¨n b¶n. Ph¬ng ph¸p x· héi häc vÉn ®îc vËn dông, nhÊt lµ trong
viÖc nghiªn cøu v¨n häc sö, nhng ®· hÇu nh gi¶m h¼n lèi vËn dông m¸y mãc,
dung tôc. Thi ph¸p häc, nh trªn ®· nãi trë thµnh mét híng kh¸ phæ biÕn vµ ®·
cã kh«ng Ýt sù vËn dông thµnh c«ng. Ký hiÖu häc, ph©n t©m häc, cÊu tróc luËn
tuy cha thùc sù ®îc biÕt ®Õn réng r·i, nhng còng ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh vËn
dông, thÓ nghiÖm ®¸ng chó ý. Phª b×nh mÜ häc, phª b×nh tiÓu sö ®ãng gãp
nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. GÇn ®©y, nh÷ng thÓ nghiÖm nghiªn cøu, phª b×nh
v¨n hãa häc, nh©n häc ®· b¾t ®Çu ®îc quan t©m.
Nh×n chung cã thÓ nhËn diÖn mét sè vÊn ®Ò c¨n b¶n cña sù tiÕp xóc
víi nh÷ng lý thuyÕt “ngo¹i sinh” cïng nh÷ng t¸c ®éng cña nã ®Õn lý luËn,
phª b×nh, ®éi ngò s¸ng t¸c vµ c¸c ph¬ng diÖn kh¸c cña ®êi sèng v¨n häc. Næi
bËt nhÊt trong c«ng cuéc du nhËp cña lý thuyÕt tõ bªn ngoµi vµo ®êi sèng
- Xem thêm -