Tài liệu Lịch sử thế giới 2

Lõch Sûã Thïë Giúái PHÊÌN THÛÁ NHÊËT THÚÂI TRUNG CÖÍ CHÊU ÊU CHÛÚNG I Tònh hònh thïë giúái vaâo cuöëi thúâi thûúång cöí 1. Hai àïë quöëc cêìm àêìu vùn minh nhên loaåi. Àïë quöëc La Maä vaâ àïë quöëc Trung Hoa. 2. Thïë giúái chia laâm hai vuâng riïng biïåt. 1. Vaâo àêìu kó nguyïn Da Tö, thïë giúái chia thaânh nhiïìu quöëc gia lúán coá thïí liïn laåc vúái nhau bùçng àûúâng thuãy lêîn àûúâng böå. Tûåu trung coá hai àïë quöëc chi phöëi caã hoaân cêìu: àïë quöëc La Maä úã phûúng Têy vaâ àïë quöëc Trung Hoa úã phûúng Àöng. Hai àïë quöëc êëy, àïìu coá möåt nïìn vùn minh rêët cao vaâ coá thïí laâm thaânh trung têm baão vïå hoâa bònh cho nhên loaåi. Thúâi kò chiïën tranh taân khöëc trûúác kó nguyïn Da Tö 2 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang àaä qua röìi. Caác dên töåc lúán àïìu coá thïí tiïën triïín möåt caách yïn öín vaâ tûå do vïì moåi mùåt. Ngoån àuöëc soi saáng caã chêu Êu laâ àïë quöëc La Maä. Caác dên töåc trong àïë quöëc êëy tûåa höì muöën lòa boã tinh thêìn chuãng töåc àõa phûúng àïí cuâng hoâa lêîn trong möåt àoaân thïí röång lúán vûúåt ra ngoaâi quöëc giúái. Tònh nhên loaåi núi hoå àaä phaát triïín àïën chöî hoå muöën quïn ngön ngûä riïng àïí cuâng duâng thûá ngön ngûä coá tñnh caách phöí biïën, àaåi àöìng laâ tiïëng Hi Laåp vaâ La Tinh. ÚÃ Trung Hoa, tònh hònh xaä höåi cuäng tûúng tûå nhû thïë. Sau khi Têìn Thuãy Hoaâng thöëng nhêët laänh thöí vaâ nhaâ Haán thay thïë nhaâ Têìn xêy àùæp nïìn quên chuã. Trung Quöëc àaä thaânh möåt àïë quöëc huâng cûúâng vïì àuã caác mùåt: kinh tïë, chaánh trõ, vùn hoáa, chi phöëi caã caác nûúác laáng giïìng. ÚÃ ÊËn Àöå, aánh saáng vùn minh khöng keám phêìn raång rúä. Patali Poutra laâ möåt thuã àö huy hoaâng, traáng lïå vaâo bêåc nhêët hoaân cêìu. Khoa hoåc vùn nghïå xûá êëy àaä tiïën àûúåc nhûäng bûúác chûa tûâng thêëy trïn lõch sûã. Àïë quöëc Sace, chiïëm troån miïìn bùæc xûá ÊËn Àöå, laâ núi têåp hoåp caác nguöìn vùn minh Hi Laåp, Ba Tû, ÊËn Àöå, Trung Hoa. Ba Tû cuäng coá möåt nïìn vùn minh àaáng kïí, nhûng vò Ba Tû bõ àoáng khuön giûäa àaåi luåc, nïn vùn minh cuãa nûúác êëy coân giûä thaái àöå chuãng töåc cuãa möåt quöëc gia cö lêåp chó biïët coá àõa vûåc cuãa mònh. Trûâ vùn minh Ba Tû, vùn minh La Maä, Trung Hoa, ÊËn Àöå àïìu coá taánh caách àaåi àöìng, möåt sûác hêëp dêîn huyïìn 3 Lõch Sûã Thïë Giúái diïåu traân ra khùæp thiïn haå vaâ löi cuöën moåi giöëng ngûúâi xung quanh. 2. Ngoâai nhûäng àïë quöëc vaâ quöëc gia vùn minh noái trïn, thïë giúái coân chia ra hai vuâng riïng biïåt. Vuâng duyïn haãi tûâ Alexandre qua ÊËn Àöå, àïën Trung Hoa. Caác quöëc gia thuöåc vuâng naây àïìu nùçm trong phaåm vi aánh saáng vùn minh cuãa phûúng Àöng vaâ phûúng Têy. Ngûúâi AÁ Rêåp àaä múã àûúåc nhûäng haãi caãng rêët phöìn thõnh; quöëc gia Meáoreá do caác hoaâng tûã Ai Cêåp thaânh lêåp giûäa Soudan, Chêu Phi, vaâo thïë kó thûá 6 trûúác kó nguyïn Da Tö vaâ xûá Abyssinie àaä tûâng tiïëp xuác mêåt thiïët vúái Ai Cêåp, àaä chõu nhiïìu aãnh hûúãng töët àeåp cuãa xûá naây vaâ cuãa La Maä; caác nûúác nùçm khoaãng giûäa ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa; Miïën Àiïån, baán àaão Maä Lai, Giao Chó, Chên Laåp àïìu chõu aãnh hûúãng vùn minh ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa chi phöëi. Nhûng sau lûng vuâng duyïn haãi êëy coân coá möåt vuâng maâ aánh saáng vùn minh khöng roåi túái, göìm coá nhûäng phêìn àaåi luåc mïnh möng chiïëm caã Trung Êu, Bùæc AÁ, cao nguyïn Têy Taång vaâ gêìn troån Chêu Phi. Laâm chuã vuâng naây laâ nhûäng giöëng dên du muåc daä man: Hung Nö, Möng Cöí, Thöí Nhô Kyâ, Têy Taång úã Chêu AÁ; Germanin, Scythes úã chêu Êu. Trònh àöå vùn hoáa coân thêëp keám, hoå söëng bùçng chùn nuöi vaâ cûúáp giêåt, laâm thaânh möåt biïín ngûúâi luön luön chuyïín àöång, traân tûâ chöî naây àïën chöî kia, quanh nùm chinh chiïën. Muåc àñch chiïën tranh cuãa hoå laâ chiïëm àoaåt cuãa caãi, bùæt ngûúâi laâm nö lïå, vaâ chiïën tranh hoå gêy ra bao giúâ cuäng hïët sûác taân khöëc. 4 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Khi caác àïë quöëc Têy phûúng vaâ Àöng phûúng coân cûúâng thõnh, giöëng rúå haáo chiïën êëy khöng thïí vûúåt khoãi biïn giúái khu vûåc hoå sinh söëng. Nhûng àïën thïë kó thûá 3 sau T.C., àïë quöëc La Maä cuäng nhû àïë quöëc Trung Hoa bùæt àêìu lêm vaâo tònh traång khuãng hoaãng, thoaái hoáa vaâ suy nhûúåc, khöng àuã sûác ngùn caãn hoå àûúåc nûäa. Àïën cuöëi thïë kó thûá 4, hoå traân ngêåp vaâo caác nûúác vùn minh nhû nûúác vúä búâ. Àêìu thïë kó thûá 5, hoå nghiïîm nhiïn laâm chuã caã Têy Àïë quöëc La Maä. Trong cuöåc khuãng hoaãng ghï gúám naây chó coá àïë quöëc Trung Hoa coân àûáng vûäng àûúåc maâ thöi. Phña Bùæc noá thu huát àûúåc caác rúå, phña Nam tiïën ra túái búâ biïín, vaâ àêìu thïë kó thûá 6 aãnh hûúãng cuãa noá àaä lan túái àaão Tñch Lan, phña Nam ÊËn Àöå. Tuy nhiïn vïì sau möåt phêìn vò sûå phaát triïín vïì mùåt biïín giaãm dêìn, möåt phêìn vò ngûúâi Thöí Nhô Kyâ quêëy röëi úã Trung AÁ laâm cho sûå giao thûúng vúái phña Têy gùåp nhiïìu khoá khùn, àïë quöëc Trung Hoa trúã thaânh cö lêåp giûäa möåt thïë giúái möîi ngaây möåt giaâ cöîi. Thïë lûåc cuãa noá bao truâm tûâ Giao Chó àïën Triïìu Tiïn vaâ nïìn kinh tïë thöëng nhêët cuãa noá àuã cho pheáp noá söëng vûäng trong caái tònh traång cö lêåp êëy. Khi caã thïë giúái bõ tan raä, phên chia tûâng lônh vûåc phong kiïën, thò noá gêy àûúåc thïë quên bònh trong chïë àöå chuyïn chïë vaâ dûåa vaâo àoá noá töìn taåi ngoát hai ngaân nùm sau. 5 Lõch Sûã Thïë Giúái TOÁM TÙÆT 1) Cuöëi thúâi Thûúång cöí trïn thïë giúái àaä coá nhiïìu àïë quöëc vùn minh: Àïë quöëc La Maä, àïë quöëc Trung Hoa, àïë quöëc ÊËn Àöå, àïë quöëc Sace, àïë quöëc Ba Tû. Trong caác àïë quöëc êëy, àïë quöëc La Maä úã phûúng Têy vaâ àïë quöëc Trung Hoa úã phûúng Àöng coá möåt aãnh hûúãng maånh hún caã. Àïë quöëc La Maä cêìm àêìu caác nûúác chung quanh búâ biïín Àõa Trung Haãi: àïë quöëc Trung Hoa chi phöëi caác dên töåc AÁ Àöng. 2) Tuy nhiïn bïn caånh caác dên töåc vùn minh coân coá nhiïìu giöëng ngûúâi daä man chiïëm troån Trung Êu, Àöng Êu, Bùæc AÁ cao nguyïn, Têy Taång vaâ gêìn hïët àaåi luåc chêu Phi. Caác giöëng ngûúâi man rúå naây söëng bùçng nghïì chùn nuöi vaâ giùåc cûúáp. Cuöëi thïë kó thûá 4 nhên caác àïë quöëc La Maä vaâ Trung Hoa suy yïëu hoå xêm lùng caác vuâng Têy vaâ Bùæc Trung Hoa, chiïëm cûá Têy àïë quöëc La Maä, àaánh phaá caác nûúác Àõa Trung Haãi, Àöng Êu vaâ múã àêìu thúâi kò Trung cöí vaâ úã chêu Êu. 6 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang CHÛÚNG II ÀÏË QUÖËC LA MAÄ SAU KHI CAÁC RÚÅ XÊM LÙNG 1. Caác Rúå xêm lùng Têy àïë quöëc La Maä. 2. Vûúng quöëc Franc vaâ gioâng Meárovingien. 3. Tònh hònh xûá Gaule dûúái triïìu Meárovingien. 4. Àöng àïë quöëc La Maä vaâ vua Justinien. 5. Àïë quöëc Hi Laåp. 1. Cuöëi thïë kó thûá 4, àïë quöëc La Maä chia ra laâm hai: Àöng àïë quöëc vaâ Têy àïë quöëc. Trong khoaãng thïë kó thûá 5, giöëng Germain bõ giöëng Hung Nö àaánh àuöíi phaãi traân vaâo àïë quöëc La Maä maâ trûúác kia hoå àaä xêm nhêåp rêët àöng. Khi xêm lùng caác quöëc gia vùn minh trong àïë quöëc La Maä boån Rúå naây kheáp laåi möåt thúâi kò, thúâi kò thûúång cöí, vaâ àaánh dêëu möåt thúâi kò múái, thúâi kò trung cöí trong lõch sûã loaâi ngûúâi úã chêu Êu. Tuy nhiïn trong caác cuöåc xêm lùng naây, giöëng Rúå khöng thïí àùåt chên lïn toaân böå àïë quöëc La Maä. ÚÃ Àöng àïë 7 Lõch Sûã Thïë Giúái quöëc, caác hoaâng àïë La Maä coân àuã sûác chêån àûáng hoå laåi, vaâ giûä àûúåc möåt vuâng àêët khaá röång göìm coá baán àaão Ba Nhô Caán àïën Danube úã chêu Êu, Tiïíu AÁ vaâ Syrie úã chêu AÁ, Ai Cêåp vaâ Cyreánaique. Taåi vuâng êëy àaä coá nhûäng àö thõ quan troång nhû Atheânes Alexadrie vaâ Constantinople. Têy àïë quöëc thò traái laåi, loåt hùèn vaâo tay Rúå. Rúå Vandale chiïëm cûá phña Nam Y Pha Nho vaâ Phi Chêu(1); Ostrgoth, xûá YÁ(2); Visigoth xûá Y Pha Nho vaâ phña Nam xûá Gaule(3) cho àïën söng Loire; Burgondre, lûu vûåc söng Rhöne(4); Franc, toaân xûá Bó. 2. Cuöëi thïë kó thûá 5 vaâ àêìu thïë kó thûá 6, Clovis möåt öng vua Franc thuöåc nhoám Salien(5), tûâ Bó xua quên qua xûá Gaule, chiïëm cûá toâan xûá êëy. Coá sûác khoãe vaâ mûu lûúåc. Clovis àaánh diïåt dêìn caác tuâ trûúãng böå laåc khaác, buöåc toaân thïí caác ngûúâi Franc tön mònh lïn laâm vua, röìi do àoá thöëng nhêët àûúåc möåt dên töåc (1) (2) (3) (4) 5,6 triïåu dên, chûâng 80 ngaân ngûúâi Vandales. 4,5 triïåu dên – 100.000 ngûúâi. Cuäng vêåy. 2.500 ngûúâi – Toaân dên àïë quöëc 50 triïåu ngûúâi. Rúå khöng àïën 1.000.000. (5) Ngûúâi Franc rêët can àaãm vaâ rêët thiïån chiïën. Khi lêm naån hoå hay duâng buáa caán ngùæn, giaáo lûúäi bùçng, àoaãn gûúm buöåc dêy coá thïí thay thïë cho cêy lao. Hoå khöng àöåi maäo, mang giaáp muä chó duâng caái khiïn bùçng göî hoùåc bùçng “miïn liïîu” (möåt thûá liïîu caânh mïìm boåc da). Ngûúâi Franc chia thaânh hai ngaânh: Salien vaâ Ripuaire. Möîi nhoám laåi chia thaânh böå laåc. Möîi böå laåc coá möåt öng tuâ trûúãng. 8 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang huâng cûúâng trïn möåt àõa vûåc röång tûâ daäy Pyreáneáes àïën söng Weser, Danube bao göìm caã xûá Thuringe, Germanie vaâ vûúng quöëc thuöåc ngûúâi Burgondes. Súã dô Clovis chiïën thùæng àûúåc dïî daâng laâ nhúâ coá phaái tùng lûä Da Tö giuáp sûác. Khi lïn laâm vua, Clovis laâ ngûúâi ngoaåi àaåo. Nhûng vò kïët hön vúái möåt cöng chuáa trong àaåo Da Tö(1), öng chõu laâm pheáp rûãa töåi(2). Do àoá phaái tùng lûä Da Tö mûúån tay öng àïí trûâ diïåt caác tuâ trûúãng theo àaåo khaác thûúâng laâm trúã ngaåi sûå phaát triïín quyïìn lúåi vêåt chêët vaâ tinh thêìn cuãa ngûúâi trong àaåo Da Tö. Caác vua Meárovingien nöëi doäi Clovis, giûä nghiïåp àûúåc túái nùm 751. Nhûng sau khi Clovis chïët röìi, tuåc phên chia taâi saãn laâm cho dên töåc Franc trúã thaânh rúâi raåc. Möîi lêìn coá möåt öng vua chïët thò trong nûúác laåi sinh loaån vò tuåc phên chia êëy. Caác hoaâng tûã àaánh nhau quyïët liïåt àïí giaânh giêåt, giaânh ngöi khiïën vûúng quöëc Franc phaãi bõ qua phên. Nhûäng vua trõ vò vaâo khoaãng 639-752 àïìu laâ bêët lûåc, lûúâi biïëng. Chñnh quyïìn loåt vaâo tay boån àaåi thêìn. Vua caâng yïëu thò boån voä sô bêëy lêu àûúåc vua cùæt àêët ban thûúãng cöng lao maånh dêìn lïn, húåp thaânh möåt àùèng cêëp àõa chuã quñ töåc rêët cûúâng ngaånh. Röët laåi vua khöng (1) Clotildi. (2) Sûå rûãa töåi naây xaãy ra nùm 496 do giaáo sô Sainte Reámy úã Renims, Clovis chõu pheáp rûãa töåi cuâng vúái 3.000 voä sô cuãa mònh. Tûâ àoá Clovis trúã thaânh möåt ngûúâi phuång sûå àùæc lûåc àaåo Da Tö. 9 Lõch Sûã Thïë Giúái giûä àûúåc chñnh quyïìn nûäa maâ àïí loåt vaâo tay quan cung trûúãng(1). Chûác quan naây ban àêìu chó laâ keã hêìu cêån cuãa vua, sau thaânh ra möåt võ phoá vûúng quyïët àoaán hïët moåi viïåc triïìu àònh. Trong thúâi kò suy vong, xûá Gaule chia laâm nhiïìu khu vûåc töí chûác thaânh nhûäng vûúng quöëc riïng biïåt: xûá Austrasie úã vuâng söng Meuse, söng Rhin; xûá Neustrie úã vuâng Têy Bùæc xûá Gaule; xûá Burgondie úã vuâng söng Saöne vaâ söng Rhöne; xûá Aquitaine úã vuâng Nam söng Loire. Hai xûá Austrasie vaâ Neustrie luön luön xung àöåt nhau. Chó coá hai xûá Burgondie vaâ Aquitaine coân giûä àûúåc aãnh hûúãng cuãa vùn minh La Maä thöi. 3. Thúâi àaåi Meárovingien, sûã gia cho laâ thúâi àaåi man rúå hoùåc muöën trúã laåi tònh traång man rúå. Chñnh trõ trong thúâi àaåi naây bao göìm nhûäng têåp tuåc cuãa ngûúâi man rúå vaâ ngûúâi cöí La Maä höîn húåp. Vua chó giûä àûúåc möåt hû võ vaâ thûúâng bõ phïë, bõ giïët. Boån voä sô khöng coá yá phoâ vua maâ dûåa vaâo thïë lûåc vua àïí cûúáp giêåt. Muöën taái lêåp uy quyïìn, vua cöë bùæt chûúác caác hoaâng àïë La Maä, tûå xûng tûúác hiïåu, lêåp cung àiïån, töí chûác triïìu àònh nghi vïå nhû caác hoaâng àïë êëy. Nhûng röët cuöåc hoå chó theo àûúåc möåt caách vuång vïì caái voã bïn ngoaâi khöng àuã taåo cho hoå möåt chuát uy quyïìn naâo àaáng kïí. Phaáp luêåt vaâ caách töí chûác xûã phaåt cuäng àïìu coá tñnh caách man rúå. Möîi xûá coá möåt thûá phaáp luêåt riïng vaâ khi xûã (1) Ngûúâi quaãn àöëc cung àiïån vua. 10 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang töåi, quan toâa phaãi duâng phaáp luêåt cuãa tûâng xûá maâ xûã ngûúâi trong xûá êëy(1). Phong tuåc cuäng hïët sûác daä man vaâ thö lêåu. Hêìu nhû caác vua àïìu phaåm töåi saát nhên. Vua Clotaire ler duâng dao bêìu giïët chaáu vaâ cho xûã giaão con àeã laâ Chram. Naån nhên chñnh cuãa chïë àöå taân khöëc êëy laâ àaám dên chuáng heân yïëu. Hoå phaãi êín nuáp dûúái boáng giaáo àûúâng. Vaâ luác êëy chó coá giaáo àûúâng laâ coân àuã sûác àûúng àêìu vúái boån vua chuáa, che chúã nhên dên, ra lõnh cêëm taân saát nö lïå. Nhúâ noá maâ vùn minh La Maä úã xûá Gaule àûúåc cûáu vaän möåt phêìn naâo. 4. Trïn àêy laâ tònh hònh àïë quöëc La Maä úã phña Têy. Coân phña Àöng thò vaâo cuöëi thïë kó thûá 5, Àïë quöëc La Maä coân töìn taåi àûúåc, nhûng tûúng tûå möåt ngoån àeân sùæp tùæt. (1) Nïëu phaåm nhên chöëi vaâ quan toâa khöng àuã bùçng chûáng àïí xûã thò phaáp luêåt cho viïån àïën caách thñ nghiïåm vaâ caách cêìu Chuáa xûã phaåt. Thñ nghiïåm thò ngûúâi ta duâng nûúác vaâ lûãa. Keã bõ caáo phaãi nhuáng hai baân tay vaâo nûúác àun söi, hoùåc cêëm möåt thoãi sùæt nung àoã ài ñt bûúác. Ba ngaây sau, nïëu tay khöng bõ boãng hoùåc dêëu boãng coá möåt traång thaái àùåc biïåt naâo àoá thò töåi nhên àûúåc coi laâ vö töåi. Cêìu Chuáa xûã phaåt thò ngûúâi ta cho nguyïn caáo vaâ bõ caáo hoùåc nhûäng voä si4 àaåi diïån cho ngûúâi êëy àêëu kiïëm vúái nhau. Bïn naâo thùæng àûúåc laâ ngûúâi vö töåi, vò theo hoå Chuáa khöng bao giúâ àïí keã vö töåi phaãi thua phaãi chïët. Nhûäng caách xûã phaåt naây cuäng tûúng túå nhû caách xûã phaåt cuãa vaâi giöëng Moåi úã nuái Trûúâng Sún nûúác ta. Nhûäng Moåi êëy bùæt bõ caáo nhêån uöëng thêåt nhiïìu rûúåu, hoùåc trêìm mònh trong nûúác, hoùåc àûa tay vaâo lûãa maâ khöng viïåc gò thò àûúåc coi laâ vö töåi. 11 Lõch Sûã Thïë Giúái Tònh hònh trong ngoaâi àïìu höîn àöån. Ngoaâi thò caác Rúå àe doåa. Rúå Hung Nö, Slave, ngûúâi Baão Gia Lúåi taân phaá vuâng biïn giúái Danube; ngûúâi Ba Tû, AÁ Rêåp toan xêm chiïëm caác tónh AÁ Chêu. Trong thò nhûäng cuöåc mûu phaãn, baåo nghõch nhen nhoám cuâng khùæp. Vua thò sa àoåa, ngöi vua nùçm trong tay boån àaân baâ, boån voä tûúáng. Dên chuáng cuâng khöí hïët sûác phêîn uêët vaâ chûåc coá dõp laâ nöíi loaån. Giûäa tònh thïë nguy ngêåp êëy, Justinien àûáng lïn khöi phuåc laåi àïë quöëc. Lêìn lûúåt öng àaánh deåp àûúåc Rúå Vandale, Ostrogoth, Wisigoth, thêu laåi nhûäng laänh thöí Bùæc Phi (533534) YÁ Àaåi Lúåi (535-554) vaâ cuâng Àöng nam Y Pha Nho (554). Trûâ xûá Gaule vaâ caác tónh ven biïín Àaåi Têy Dûúng cuãa xûá Y Pha Nho, àïë quöëc La Maä thêu höìi laåi àûúåc gêìn hïët àêët àai cuä. Àaánh deåp xong, Justinien quay sang kiïën thiïët. Vïì phaáp àiïín öng cho sûu têåp laåi nguyïn baãn nhûäng phaáp lyá La Maä, loåc boã nhûäng phêìn tûúng phaãn àïí laâm thaânh möåt böå phaáp àiïín töíng húåp têët caã caác khuynh hûúáng cùn baãn cuãa phaáp lyá La Maä. Öng cho kiïën truác khùæp àïë quöëc nhûäng thaânh trò, cêìu cöëng, bïånh viïån, nhaâ tùæm cöng cöång, tu viïån, giaáo àûúâng, cung àiïån. Giaáo àûúâng Sainte Sophie laâ möåt kiïën truác vô àaåi nhêët úã thaânh Constantinople. Nhûng vua Justinien xa xó quaá àöå. Caái voã ngoaâi huy hoaâng, traáng lïå maâ öng taåo ra cho mònh àoá khöng àuã che àêåy phêìn thöëi naát, àöìi baåi bïn trong. Chiïën tranh töën keám, triïìu àònh hoang phñ, dên chuáng khöng kham nöíi nhûäng 12 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang gaánh nùång möîi ngaây möåt thïm, phaãi sa dêìn vaâo caãnh khöën cuâng. Vò vêåy maâ búâ coäi tuy àûúåc múã röång, àïë quöëc laåi ngheâo naân kiïåt quïå. Vua Justinien vïì sau bõ dên chuáng oaán gheát. 5. Öng chïët khöng àûúåc bao lêu thò búâ coäi Àöng àïë quöëc La Maä bõ thêu heåp laåi. Cuöëi thïë kó thûá 6, ngûúâi Lombard chiïëm phña Bùæc nûúác YÁ; ngûúâi Wisigoth àoaåt laåi miïìn Àöng nam xûá Y Pha Nho. Thïë kó thûá 7, Rúå Slave vaâ ngûúâi Baão Gia Lúåi, keáo vaâo Ba Nhô Caán, ngûúâi AÁ Rêåp laâm chuã caác xûá Syrie Ai Cêåp vaâ Bùæc Phi. Thïë kó thûá 8, Rúå Franc chiïëm gêìn hïët nûúác YÁ: Dêìn dêìn àïë quöëc La Maä gom laåi trong phaåm vi àïë quöëc Hi Laåp maâ ngûúâi ta cuäng goåi laâ àïë quöëc Byzantin(1) göìm nhûäng xûá thuöåc aãnh hûúãng Hi Laåp laâ xûá Hi Laåp, Maceádoine, Thrace, Tiïíu AÁ. Àïë quöëc Byzantin töìn taåi túái nùm 1453, tûác laâ nùm quên Thöí Nhô Kyâ chiïëm cûá Constantinople. Trong khoaãng thúâi gian chñn thïë kó, àïë quöëc gùåp nhiïìu biïën cöë xaãy ra liïn tiïëp: tön giaáo xung àöåt, àaão chñnh, baåo loaån. Möîi lêìn thay àöíi triïìu àaåi laâ möîi lêìn coá bi kõch àêîm maáu diïîn ra. Tuy nhiïn àïë quöëc Byzantin cuäng àïí laåi àûúåc nhûäng trang sûã khaá veã vang. Noá baão vïå àûúåc búâ coäi, chiïën thùæng nhûäng keã àõch túái xêm lêën khöng ngúát. Ngûúâi AÁ Rêåp, ngûúâi Baão Gia Lúåi, ngûúâi Nga àaánh Constantinople, nhûng lêìn lûúåt bõ thaãm baåi trûúác thaânh naây. Àïë quöëc Byzantin luác êëy quaã thêåt laâ trung têm vùn minh cuãa möåt chêu Êu bõ ngûúâi (1) Goåi laâ Àïë quöëc Byzantin vò thuã àö laâ Constantinople trûúác kia goåi laâ Byzanc. 13 Lõch Sûã Thïë Giúái Rúå giaây àaåp. Caác dên töåc Àöng Êu nhû Serbe, Baão Gia Lúåi, Nga chõu aãnh hûúãng vùn hoáa Byzantin(1). TOÁM TÙÆT 1. Àêìu thïë kó thûá 5, caác Rúå chiïëm cûá toaân coäi Têy àïë quöëc La Maä. Àaåi böå phêån xûá Gaule loåt vaâo tay Rúå Burgonde, Wisigoth vaâ Franc. 2. Tuâ trûúãng Franc laâ Clovis theo àaåo Da Tö vaâ nhúâ phaái tùng lûä giuáp àúä, toám thêu àûúåc möåt laänh thöí tûâ daäy Pyreáneáe àïën söng Weser. Nhûng khi Clovis chïët, caác vua kïë nghiïåp – goåi laâ Meárovngien – chia xûá Gaule ra nhiïìu vûúng quöëc nhoã: Austrasie, Neustrie, Burgondie, Aquitaine. 3. Caác vua naây àïìu lûúâi biïëng, bêët lûåc. Caách cai trõ thò vuång vïì; phong tuåc thò moåi rúå. Vùn minh La Maä àaä àïën höìi xïë boáng. Dên chuáng hïët sûác àiïu linh, chó coân tröng cêåy möåt phêìn naâo vaâo sûå che chúã cuãa giaáo höåi maâ thöi. 4. Àïën thïë kó thûá 6, Àöng àïë quöëc La Maä cuäng túái luác lêm nguy. Bïn ngoaâi thò Rúå xêm lêën, bïn trong thò baåo loaån nöíi lïn. Nhûng Justinien chiïëm laåi àûúåc YÁ Àaåi Lúåi, Bùæc Phi, möåt phêìn Y Pha Nho vaâ lo töí chûác laåi viïåc cai trõ, àùåt phaáp àiïín, kiïën truác àïìn àaâi. (1) Xem chûúng V: Àïë quöëc BYZANTIN vaâo thúâi Trung cöí. 14 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang Nhûng Justinien cuäng laâ möåt öng vua xa xó, laâm cho nûúác ngheâo, dên khöí. 5. Justinien chïët, Rúå laåi xêm lêën. Àïë quöëc cuãa Justinien bõ thêu heåp laåi thaânh quöëc gia Byzantin. Nhûng àïën giûäa thïë kó 15, khi quöëc gia naây tiïu diïåt, vùn minh cuãa noá vêîn coân rûåc rúä. 15 Lõch Sûã Thïë Giúái CHÛÚNG III SÛÅ BAÂNH TRÛÚÁNG CUÃA ÀAÅO DA TÖ 1. Nguyïn nhên phaát triïín cuãa àaåo Da Tö. 2. Giaáo hoaâng Greágoire de Grand. 3. Àaåo Da Tö toaân thõnh. 1. Àêìu thïë kó thûá 5 khi quên àöåi La Maä ruát khoãi àaão Bretagne thò rúå Angle vaâ Saxon tûâ vuâng Elbe keáo túái xêm chiïëm àaão naây, dûång thaânh xûá Angleterre(1). Àïën thïë kó thûá 6, hoå töí chûác thaânh nhiïìu vûúng quöëc nhoã. ÚÃ YÁ, sau khi vûúng quöëc cuãa Rúå Ostrogoth bõ quên àöåi Justinien tiïu diïåt, uy quyïìn caác hoaâng àïë Constantinople àûúåc taái lêåp (555)(2). Trong tònh hònh höîn loaån êëy, dên gian àïìu söëng trong caãnh khuãng khiïëp, biïët coá nay maâ khöng biïët coá mai. Hoå (1) Angle ngûúâi Angle; tre: àêët. Angleterre: àêët cuãa ngûúâi Angle. (2) Kinh thaânh La Maä luác êëy, sau nhiïìu lêìn bõ bao vêy cûúáp giêåt, baây ra möåt caãnh tûúång hoang phïë. Caác lêu àaâi traáng lïå biïíu hiïån cuãa möåt nïìn vùn minh rûåc rúä chó lûu laåi möåt àöëng àaá, gaåch. Dên söë möåt triïåu chó coân àûúåc 50 ngaân.> 16 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang phaãi cêìu àêëng thiïng liïng che chúã, theo àaåo, àoåc kinh vaâ vaâo nhaâ tu nûúng tûåa. Tön giaáo nhên àoá maâ phaát triïín maånh, chi phöëi chùèng nhûäng àúâi söëng tinh thêìn maâ caã àúâi söëng chñnh trõ cuãa moåi ngûúâi. Giaáo hoaâng trûúác kia chó laâ möåt àaåi diïån töëi cao cuãa tön giaáo, uy quyïìn úã trong phaåm vi tön giaáo maâ thöi. Nhûng vò nûúác YÁ bõ xêm lêën, àêët àai bõ chia xeã, hoaâng àïë khöng àûúåc tön troång, Giaáo hoaâng thûâa cú höåi êëy tranh giaânh quyïìn lúåi, àõa võ vúái vua chuáa. 2. Greágoire le Grand (Àaåi Giaáo Hoaâng Greágoire (590604) laâ möåt giaáo hoaâng àêìu tiïn biïët lúåi duång tònh hònh noái trïn. Xuêët thên tûâ möåt gia àònh quñ töåc La Maä, öng àem taâi saãn xêy cêët nhiïìu tu viïån, röìi tûâ möåt laänh chuáa phong kiïën öng biïën thaânh möåt giaáo sô, dûåa vaâo tön giaáo àïí taåo möåt àõa võ quan troång. Àûúåc cûã laâm giaáo hoaâng, öng coi mònh laâ chuáa tïí trong nûúác. Öng lo phoâng thuã àïë quöëc, trûng möå binh lñnh, töí chûác viïåc mua baán vêåt thûåc, thûúng nghõ vúái quên àõch àang vêy thaânh, àïì phoâng moåi nguy biïën coá thïí xaãy túái. Àöìng thúâi öng coi soác viïåc quaãn trõ taâi saãn cuãa toaân thïí giaáo höåi nhêët laâ úã YÁ. Uy quyïìn cuãa Giaáo hoaâng do àoá vûúåt khoãi phaåm vi thaânh La Maä, lan röång ra khùæp nûúác. Trong giaáo höåi, Giaáo hoaâng thi haânh nhiïìu caãi caách, cho soaån saách daåy tùng lûä vaâ tùng cûúâng àûác tin cuãa giaáo àöì. Öng àem tön giaáo tuyïn truyïìn vaâo caác nûúác ngûúâi Rúå chiïëm cûá. Rúå Wisigoth, Lombard, nhêët laâ Anglo-Saxon theo àaåo Da Tö rêët àöng. 17 Lõch Sûã Thïë Giúái 3. Giaáo hoaâng Greágoire chïët, nhûng cöng viïåc truyïìn àaåo vêîn àûúåc tiïëp tuåc rêët maånh. Toaân thïí ngûúâi Anglo-Saxon àïìu thaânh giaáo àöì. Vaâo cuöëi thïë kó thûá 7 (685), möåt giaáo höåi cuãa ngûúâi Anglo Saxon àûúåc thaânh lêåp, trung thaânh vúái höåi thaánh La Maä hún hïët. Khoaãng thïë kó thûá 7 vaâ thûá 8, caác tu viïån cuãa giaáo höåi êëy laâ cú súã khaão cûáu khoa hoåc vaâ vùn chûúng quan troång nhêët úã chêu Êu. Phong traâo truyïìn giaáo lan röång vaâo caã xûá Germanie. Àïën giûäa thïë kó thûá 8, nhúâ sûå hoaåt àöång cuãa giaáo sô Boniface, chùèng nhûäng caã Têy Êu vaâ möåt phêìn xûá Germanie tuyïn truyïìn àaåo Da Tö maâ têët caã caác giaáo höåi àïìu phuåc tuâng toâa thaánh La Maä. Thïë kó thûá 8 (756), nhûäng quöëc gia thuöåc giaáo höåi (Etats de l’Eglise) àûúåc thaânh lêåp, khiïën uy quyïìn Giaáo hoaâng caâng to hún. Nguyïn khi ngûúâi Lombard àïën chiïëm quên Ravenne vaâ hùm àoåa Àöng àïë quöëc La Maä, Giaáo hoaâng Etienne àïå nhõ cêìu cûáu vúái Peápin le Bref úã Gaule. Àïí àïìn ún giaáo hoaâng àaä laâm lïî tön vûúng cho mònh. Peápin le Bref àïën àaánh àuöíi ngûúâi Lombard (754-756) lêëy laåi quêån Ravenne, röìi khöng kïí àïën uy quyïìn Hoaâng àïë La Maä, àem àêët êëy biïëu cho Giaáo Hoaâng. Tûâ àoá sûå liïn laåc giûäa thaânh La Maä vaâ Àöng àïë quöëc La Maä àoaån tuyïåt hùèn. Giaáo hoaâng lêëy quêån Ravenne lêåp thaânh quöëc gia cuãa giaáo – höåi vaâ trúã thaânh möåt võ chuáa tïí coá uy quyïìn, coá thöí àõa vaâ triïìu àònh nhû bao nhiïu àïë vûúng khaác(1). (1) Muöën biïët göëc tñch àaåo Da Tö vaâ Jeásus Christ ngûúâi saáng lêåp àaåo êëy thò àoåc Lõch sûã Thïë giúái cuöën I Nguyïîn Hiïën Lï. 18 Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang TOÁM TÙÆT 1. Ngûúâi Anglo-Saxon xêm lêën xûá Bretagne, ngûúâi Lombard xêm lêën nûúác YÁ, laâm cho tònh hònh Àöng àïë quöëc La Maä bõ xaáo tröån. Do àoá àaåo Da Tö trúã nïn maånh meä. Tu viïån múã nhiïìu vaâ quyïìn võ giaáo hoaâng baânh trûúáng. 2. Àaåi giaáo hoaâng Greágoire giûä möåt vai troâ quan troång, lêën aát caã hoaâng àïë La Maä. Öng chuã trûúng viïåc truyïìn giaáo cho ngûúâi Anglo-Saxon, vaâ khùæp moåi núi uy quyïìn cuãa giaáo hoaâng vaâ giaáo höåi àûúåc cuãng cöë. 3. Sau khi Greágoire chïët, nhaâ Boniface têån lûåc truyïìn àaåo vaâ nhúâ sûå thaânh lêåp caác quöëc gia cuãa Giaáo höåi maâ quyïìn võ Giaáo hoaâng caâng tùng thïm maäi. 19