Tài liệu Lịch sử sài gòn

LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 1 MUÅC LUÅC Möåt thaânh phöë anh huâng.......................................................................................... 4 Thïë thûá caác triïìu chuáa Nguyïîn .............................................................................. 11 Lõch sûã hònh thaânh vuâng àêët Saâi Goân .................................................................... 14 Phaáp chiïëm Saâi Goân vaâ tiïën haânh cöng cuöåc xêm lûúåc Viïåt Nam ........................ 18 Saâi Goân biïën àöíi vaâhònh thaânh möåt thaânh phöë theo kiïíu phûúng Têy ................ 29 Töí chûác böå maáy cai trõ............................................................................................. 34 Mûúâi taám thön vûúân trêìu ....................................................................................... 53 Caác cuöåc àêëu tranh cuãa cöng nhên haäng dêìu Nhaâ Beâ ........................................... 56 Cuöåc Mit tinh taåi àûúâng Mayer Lyá Tûå Troång bõ bùæt, xûã tûã ................................... 58 Danh saách caácàöìng chñ Bñ thû Thaânh uyã TÛÂ NÙM 1930 - 1973 ........................... 60 Khúãi nghôa Nam kyâ úã Gia àõnh vaâ Chúå Lúán .......................................................... 62 Tiïën túái Caách maång thaáng Taám ............................................................................. 69 Möåt söë cùn cûá àõa Caách maång thúâi chöëng Phaáp ..................................................... 73 Tûâ Caãm tûã quên àïën Quyïët tûã quên ...................................................................... 80 Cuöåc xuöëng àûúâng cuãa hoåc sinh sinh viïn ngaây 9/1/1950 ..................................... 88 Cuöåc biïíu tònh chöëng Myä 19/3/1950 ....................................................................... 90 Cuöåc àaân aáp cuãa thûåc dên Phaáp trong Nam Kyâ khúãi nghôa.................................. 93 Cêìu Kho................................................................................................................... 96 Niïn biïíu 300 nùm Saâi Goân - TP. Höì Chñ Minh .................................................. 104 300 nùm àõa danh Gia Àõnh ................................................................................. 114 LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 2 Töi àaä tham gia cuöåc khúãi nghôa taåi Biïín Àen .................................................... 117 Êm mûu biïën Miïìn Nam Viïåt nam thaânh thuöåc àõa kiïíu múái cuãa Myä .............. 121 Triïåt haå thïë lûåc Phaáp vaâ caác Àaãng phaái àöëi lêåp .................................................. 124 Chñnh saách töë cöång diïåt Cöång ............................................................................... 127 Myä Diïåm thiïët lêåp böå maáy cai trõ múái .................................................................. 130 Cûúäng eáp di dên - möåt thuã àoaån chñnh trõ thêm àöåc cuãa Myä .............................. 133 Nhûäng troâ hïì dên chuã ........................................................................................... 135 Myä Diïåm thiïët lêåp böå maáy cai trõ múái .................................................................. 137 Caãi caách àiïìn àõa, cûúáp àêët nöng dên .................................................................. 140 Nöåi dung hiïåp àõnh Geneve vïì Àöng dûúng 1954................................................ 142 Phong traâo àêëu tranh àoâi hoaâ bònh, àoâi hiïåp thûúng úã Saâi Goân - Chúå Lúán ........ 145 Àöla Myä vaâ löëi söëng Myä ........................................................................................ 148 Caác chiïën lûúåc chiïën tranh cuãa Myä úã Viïåt Nam .................................................. 159 Saâi goân trong cuöåc àêëu tranh hoaân thaânh sûå nghiïåp giaãi phoáng dên töåc thöëng nhêët Töí quöëc .......................................................................................................... 169 Sûå kiïån cêìu Cöng lyá .............................................................................................. 198 Trêån tiïën cöng Phuã töíng thöëng............................................................................. 200 Chi böå Höì Chñ Minh vaâ trêån àaánh Toaâ àaåi sûá Myä ............................................... 202 Trêån àaánh Àaâi phaát thanh Saâi Goân ..................................................................... 206 Quêìn chuáng tham gia àúåt têën cöng nöíi dêåy vuâng Cêìu Tho................................. 208 Westmoreland viïët vïì Mêåu Thên ......................................................................... 210 Mêåu thên trïn mùåt baáo......................................................................................... 214 Lïî thoå tang Baác Höì taåi khaám Chñ Hoaâ ................................................................. 220 Giùng-Pierú-Àïbri................................................................................................. 222 LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 3 Ùngàúrï-Mùngrax ................................................................................................. 223 Nhûäng àaám tang nung nêëu cùm thuâ .................................................................... 224 Àöìng baâo thaânh phöë Saâi Goân töí chûác lïî truy àiïåu Baác Höì .................................. 226 Mûúâi hai ngaây àïm laâm chuã toaâ àaåi sûá Lon non ................................................. 227 Cuöåc àêëu tranh thuïë lûúng böíng cuãa cöng nhên lao àöång .................................. 232 Tûâ höåi thaão àïën cuöåc àêëu tranh chöëng Myä 1/5/1966............................................ 234 Möåt söë cuöåc àêëu tranh trong caác cú súã hêåu chiïën cuãa Myä ................................... 236 Diïîn tiïën cuöåc töíng cöng kñchvaâ nöíi dêåy Tïët mêåu thên 1968 úã Saâi Goân ............ 239 Tuöíi treã Saâi Goân xuöëng àûúâng.............................................................................. 242 Chiïën dõch Höì Chñ Minh lõch sûã 30/4/1975 .......................................................... 245 Ngûúâi neám bom xuöëng dinh àöåc lêåp ..................................................................... 257 Toaán lñnh Myä cuöëi cuâng rúâi Saâi Goân ..................................................................... 258 Àöìng àöla vaâ àöåi quên dõch vuå ............................................................................. 259 Vaâi neát vïì khaám Chñ Hoaâ ..................................................................................... 262 Snack Bar vaâ caác thûá "nghïì nghiïåp" khaác ........................................................... 266 Caái goåi laâ "ûu àiïím" cuãa möåt "löëi söëng" Myä ......................................................... 269 Kïë hoaåch Taley - Taylo ......................................................................................... 272 Nöåi dung vaâ kïë hoaåch chiïën lûúåc "Viïåt Nam hoaá" ............................................... 276 Tûâ thaáng 11/1963 àïën 1965: Chñnh quyïìn Saâi Goân 10 lêìn àaão chñnh ................ 282 Chi phñ cuãa Myä viïån trúå cho Nguyå quyïìn dûúái thúâi Myä - Nguyå .......................... 284 Saâi Goân - Gia àõnh, vuâng àêët múái Phûúng Nam.................................................. 286 LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 4 MÖÅT THAÂNH PHÖË ANH HUÂNG Trong cuöåc khaáng chiïën vûâa qua, dên töåc Viïåt Nam àûúåc cöng luêån quöëc tïë, kïí caã cöng luêån úã Phaáp vaâ úã Myä tön vinh laâ möåt dên töåc anh huâng; Nam Böå àûúåc caã nûúác ta tùång danh hiïåu Thaânh àöìng Töí quöëc; Cuã Chi rêët xûáng àaáng laâ Àêët theáp Thaânh àöìng. Hai chûä anh huâng khöng thïí trao cho bêët cûá ai duâ àaåt thaânh tñch lúán; thaânh tñch àaä lúán laåi coân phaãi àùåc biïåt veã vang. Nïëu xeát àuáng theo tiïu chuêín àoá vaâ so saánh vúái caác thuã phuã hay àö thaânh úã nhûäng nûúác AÁ, Phi nguyïn laâ thuöåc àõa, thò Saâi Goân ta xûáng àaáng vúái huên danh Thaânh phöë anh huâng, anh huâng chùèng nhûäng trong 30 nùm khaáng chiïën maâ luön caã trong non giaâ 8 thêåp kyã bõ mang aách thûåc dên. Hai chûä "anh huâng" múái àuáng. Hai chûä "hoân ngoåc" thò hùèn laâ khöng nghôa lyá gò. Mêëy öng Têy muöën khoe khoang cöng lao khai hoáa cuãa Phaáp nïn baây ra caái myä tûâ "Hoân ngoåc Viïîn Àöng", gaán cho Saâi Goân, khöng roä coá ai àöìng yá khöng chúá töi thò xin tûâ chöëi. Thaânh phöë ta xêy dûång giûäa möåt àöìng bùçng baát ngaát, coá söng raåch maâ khöng coá nuái, höì, laåi xa biïín, caãnh quang thiïn nhiïn so vúái Hûúng Caãng thò thua xa. Thaânh phöë ta múái 300 tuöíi, khöng coá àïìn àaâi cöí kñnh vô àaåi àïí chiïm baái nhû New-Delhi. Thaânh phöë ta coân ngheâo, chûa coá nhûäng kiïën truác tên thúâi löång lêîy nhû Singapore, thò baão laâ "Hoân ngoåc Viïîn Àöng" sao àûúåc? Saâi Goân àeåp, lúán, àaáng yïu, àaáng kñnh khöng phaãi úã caãnh thiïn nhiïn, úã kiïën truác, caã úã kinh doanh nûäa, maâ trûúác hïët vaâ chuã yïëu laâ úã con ngûúâi vaâ quêìn chuáng nhên dên trong lõch sûã àêëu tranh giaãi phoáng àêët nûúác mònh, úã sûå nghiïåp àaánh àöí chuã nghôa thûåc dên cuä vaâ múái, do àoá maâ goáp phêìn vaâo sûå nghiïåp chung giaânh laåi àöåc lêåp tûå do cuãa caác dên töåc bõ aáp bûác khaác. Àûáng vïì phûúng diïån naây maâ xeát thò, trïn khùæp AÁ, Phi nguyïn laâ thuöåc àõa, khöng möåt thaânh phöë naâo hún Saâi Goân. Saâi Goân khöng phaãi laâ Hoân ngoåc. Saâi Goân àuáng laâ têëm gûúng ngoåc àïí xem, gûúng àïí soi, àïí cho ta baãn thên ngûúâi mònh soi mònh trûúác hïët. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 5 Saâi Goân laâ thaânh phöë Viïåt Nam àaä chûáng kiïën nhiïìu cuöåc khúãi nghôa nhêët. Caã thaãy 4 cuöåc khúãi nghôa úã Saâi Goân Töíng khúãi nghôa thaáng 8 nùm 1945. Àoá laâ: Khúãi nghôa 1885, Khúãi nghôa 1913, Khúãi nghôa 1916 vaâ Khúãi nghôa 1940. Caã nûúác ta khöng thaânh phöë naâo coá nhiïìu cuöåc khúãi nghôa nhû vêåy; caã thïë giúái thuöåc àõa (cuä) cuäng rêët hiïëm thêëy. Möåt thaânh phöë nhû núi àêy, bõ thua maâ khöng chõu thua; thua keo naây baây keo khaác, kyâ thùæng múái thöi. Gan daå bïìn bó khöng chï vaâo àêu àûúåc! Dûúâng nhû khöng biïët thöëi chñ laâ gò, dûúâng nhû laâ caác lûåc lûúång nöíi dêåy luön xaác àõnh rùçng muöën giïët rùæn thò phaãi àêåp naát àêìu rùæn. ÚÃ Nam Kyâ, bûng biïìn, rûâng nuái têët nhiïn cuäng coá khúãi nghôa nhûng khöng nhiïìu hún Saâi Goân laâ mêëy. Àïën àêy töi xin àûa ra vaâi ba con söë àïí baån àoåc thêëy ngay thuúã 1913, 1916 quêìn chuáng àaä àoáng vai troâ lõch sûã lúán, cöng nhên vaâ nöng dên àaä laâ chuã lûåc cuãa khúãi nghôa! Vuå aán 1913, trong söë 133 ngûúâi bõ àem ra xûã, coá 30 cöng nhên, 71 nöng dên, 2 thúå thuã cöng. Trong vuå aán 1916 söë cöng nhên cêìm vuä khñ caâng àöng. Dïî hiïíu taåi sao. Vò Saâi Goân thuúã àoá, àaä laâ möåt thaânh phöë cöng nghiïåp vaâ tiïíu thuã cöng nghiïåp. Caác nhaâ yïu nûúác thúâi àoá àaä biïët nhên thúâi cú àïë quöëc chiïën tranh àïí nöíi dêåy. Cuöåc nöíi dêåy nùm 1940, cuäng laâ möåt nöî lûåc, thûâa cú thúâi Phaáp thêët trêån, nhûng thúâi cú chûa àïën luác chñn muöìi, töí chûác caách maång úã nöåi thaânh Saâi Goân coân khiïëm khuyïët, cuöëi cuâng khúãi nghôa thêët baåi. Thûåc dên Phaáp khuãng böë cûåc kyâ dûä döåi, tûâ 1859 túái àoá chûa coá lêìn khuãng böë naâo àêîm maáu nhû vêåy, têët caã cöång laåi cuäng khöng bùçng möåt lêìn taân saát 1940. ÊËy vêåy maâ sau, chó 4 nùm sau, nhên dên Saâi Goân vaâ ngoaåi ö phuå cêån àaä coá àuã tinh thêìn vaâ lûåc lûúång àïí nöíi dêåy töíng khúãi nghôa thaânh cöng, gêìn cuâng möåt luác vúái Haâ Nöåi, Huïë. Töëi 24 saáng 25 thaáng 8 nùm 1945, dûúái cúâ àoã sao vaâng cuãa Viïåt Minh, haâng trùm vaån ngûúâi thaânh phöë vaâ nöng thön, tay cêìm caác thûá vuä khñ, traân ngêåp Saâi Goân, àaåp àöí nguåy quyïìn cuãa àïë quöëc, quên phiïåt, dûång lïn chñnh quyïìn Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa. Cuöåc Töíng khúãi nghôa thaáng 8 nhanh nhû chúáp, maånh nhû seát, quên thuâ khöng kõp trúã tay, àöìng minh Anh Phaáp cho duâ ài bùçng maáy bay taâu chiïën cuäng chûa kõp vaâo túái Saâi Goân. Viïåt Nam giaânh laåi àûúåc àöåc lêåp thöëng nhêët. Kïí tûâ khi Phaáp àaánh chiïëm thaânh Gia Àõnh 1859 àïën nùm 1945 laâ 86 nùm. Phaãi traãi qua 86 nùm mang aách àö höå, 5 lêìn khúãi nghôa vuä trang, ngûúâi Viïåt Nam, ngûúâi Saâi Goân múái rûãa àûúåc nhuåc mêët nûúác. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 6 Cuöåc vui cuãa Saâi Goân quaá ngùæn. Caái thïë cuãa Saâi Goân laâ thïë úã àêìu soáng ngoån gioá. Nùm 1859 quên Phaáp àaánh chiïëm Saâi Goân àïí àaánh chiïëm Nam Kyâ luåc tónh; àaánh chiïëm Nam Kyâ luåc tónh àïí àaánh chiïëm caã nûúác Viïåt Nam. Bêy giúâ, 1945 cuäng vêåy; quên Phaáp muöën thûåc hiïån chûúng trònh xêm lùng cuä maâ nhanh hún. Quên Anh uãng höå quên Phaáp. Quên Anh tûâ ÊËn Àöå àïën, quên Phaáp tûâ Phaáp sang, quên Nhêåt àûúåc lïånh thaã hún vaån tuâ binh Phaáp bõ cêìm tuâ tûâ sau ngaây 9 thaáng 3. Ngaây 23 thaáng 9 quên Phaáp bùæt àêìu cuöåc àaánh chiïëm nûúác ta lêìn thûá hai bùçng caách àaánh chiïëm trung têm Saâi Goân. Cuöåc khaáng chiïën cuãa ta chöëng Phaáp cuäng bùæt àêìu tûâ ngaây 23 thaáng 9 àoá. Saâi Goân úã trong tònh traång khaáng chiïën bùçng vuä trang vaâ bùçng chñnh trõ àïën 1954 suöët 9 nùm trúâi. Trong 9 nùm àoá nöåi thaânh vaâ ngoaåi ö phuå cêån Saâi Goân khöng biïët àïën hoâa bònh, luön luön laâ möåt chiïën trûúâng thêåt sûå. Khöng chó trûúác mùåt, sau lûng, maâ trong caã luåc phuã nguä taång cuãa quên thuâ. Haäy nhúá nhûäng thaáng àêìu Saâi Goân rûåc lûãa àöët phaá cú quan xñ nghiïåp àõch, thaânh phöë vùæng ngûúâi vò àöìng baâo taãn cû vïì quï. Röìi khi Phaáp chiïëm àoáng laåi caác tónh, dên Saâi Goân trúã laåi thaânh phöë quyïët tûã cuâng dên quên du kñch, àùåc cöng. Trung àoaân Phaåm Höìng Thaái hoaåt àöång diïåt aác trûâ gian caâng söi nöíi, caâng coá hiïåu quaã. Boån thûåc dên úã Saâi Goân nhû ngöìi trïn baân chöng, loâ lûãa, boån Viïåt gian úã Saâi Goân ngaây àïm thêëp thoãm nhû thêëy hoång suáng kïì mang tai. Caách xa hún hai ngaân kilömet maâ nhên dên Saâi Goân nhû coá mùåt goáp phêìn vaâo Àiïån Biïn Phuã nùm 1954, laâ vêåy. Sau chiïën thùæng Àiïån Biïn Phuã, sau hiïåp àõnh Geneâve, miïìn Nam haäy coân trong tay àïë quöëc vaâ tay sai baãn xûá cuãa chuáng trong thúâi gian daâi hún 20 nùm nay Saâi Goân tiïëp tuåc laâ baäi chiïën trûúâng, úã àoá àêëu tranh chñnh trõ vaâ àêëu tranh vuä trang caâng söi nöíi, kõch liïåt hún thúâi 9 nùm chöëng Phaáp, àêëu tranh giûäa ta vaâ Myä nguåy, àêëu tranh giûäa caác phe caánh thên Phaáp, thên Myä, giûäa caác phe caánh thên Myä vúái nhau. Saâi Goân laâ caã möåt loâ lûãa, khi êm ó, khi chaáy bûâng. Cuöåc chiïën àêëu cuãa nhên dên thaânh phöë vò àöåc lêåp thöëng nhêët tiïëp tuåc, khöng nhûäng diïîn ra trïn saách baáo maâ coân chuã yïëu laâ ngoaâi àûúâng phöë vúái khöng biïët bao nhiïu maâ kïí nhûäng cuöåc biïíu tònh, nhûäng cuöåc àaánh bom nhiïìu cú quan vaâ cû xaá cuãa quên Myä, nhûäng cuöåc àaánh mòn nhêën chòm haâng chuåc taâu Myä trïn söng tûâ Vuäng Taâu vaâo Saâi Goân, nhûäng cuöåc têåp kñch vaâo söë quaán Myä, Böå Töíng tham mûu nguåy, vaâo sên bay Tên Sún Nhêët, vaâo traåi Phuâ Àöíng, vaâo caác nhaâ haâng, raåp haát coá Myä lui túái. Chúá quïn rùçng, nhûäng ngaây cuöëi thaáng 4 nùm 1975, trong cuöåc têën cöng toaân thùæng LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 7 cuãa quên àöåi chñnh quy caã nûúác, thò dên quên tûå vïå, nhên dên Saâi Goân vaâ ngoaåi ö cuäng àöìng thúâi nöíi dêåy chiïëm têët caã quêån, phûúâng, v.v... baão àaãm an toaân gêìn nhû tuyïåt àöëi khöng bõ keã thua trêån phaá hoaåi hay cöë thuã. Tiïën cöng vaâ nöíi dêåy, quên vaâ dên húåp lûåc thò Saâi Goân giaãi phoáng múái nguyïn veån àûúåc. Hai mûúi möët nùm Myä nguåy cöång vúái chñn nùm Phaáp nguåy, laâ 30 nùm daâi sau Caách maång Thaáng taám, Saâi Goân luön luön laâ möåt baäi chiïën trûúâng. Àau khöí biïët mêëy, vaâ vinh quang cuäng biïët mêëy. Saâi Goân chñnh laâ thaânh phöë àaä chûáng kiïën sûå cuöën cúâ tam sùæc, ruát hïët quên viïîn chinh Phaáp xuöëng taâu vïì "mêîu quöëc", chuã nghôa thûåc dên cuä àöí naát hoaân toaân. Saâi Goân cuäng laâ thaânh phöë chûáng kiïën sûå cuöën cúâ sao vaåch, quan têm Myä vöåi vaä lïn trûåc thùng bay ra taâu chiïën àêåu úã biïín Àöng; chuã nghôa thûåc dên múái bõ àaánh möåt àoân chñ tûã. Saâi Goân thúâi Phaáp thöëng trõ laâ thaânh phöë coá nhiïìu phong traâo quêìn chuáng àêëu tranh chñnh trõ röång lúán nhêët, söi nöíi nhêët úã Viïåt Nam, vaâ úã thïë giúái thuöåc àõa thúâi êëy khöng phaãi coá nhiïìu thaânh phöë nhû vêåy. Trûúác hïët, chuáng ta haäy kïí laåi mêëy cuöåc àêëu tranh chñnh trõ coá bïì sêu tû tûúãng maâ khöng coá sûå tham gia trûåc tiïëp cuãa quêìn chuáng nhên dên. Nhû cuöåc àêëu tranh (trong nhûäng nùm 60 thïë kyã XIX) giûäa thaái àöå àêìu haâng vaâ thaái àöå khaáng chiïën, giûäa giúái nho hoåc vúái nhau, phe àêìu haâng thiïíu söë do Tön Thoå Tûúâng àaåi diïån, coá thïí xem laâ tiïu biïíu, phe khaáng chiïën do Cû Trõ àaåi diïån; hai phe choåi nhau kõch liïåt bùçng thú nöm, thú khöng àûúåc in êën maâ haâng ngaân ngûúâi thuöåc loâng. Nhû cuöåc àêëu tranh giûäa phe taán thaânh vaâ phe phaãn àöëi chuã nghôa Phaáp - Viïåt àïì huïì (höìi giûäa nùm 20 thïë kyã XX) cuöåc àêëu tranh naây àaä diïîn ra bùçng rêët nhiïìu baâi baáo vaâ diïîn vùn Viïåt hay noái bùçng tiïëng Phaáp; caã Toaân quyïìn Varenne vaâ luêåt sû Phan Vùn Trûúâng àïìu coá vaâo cuöåc àêëu, giúái trñ thûác tên hoåc theo doäi kyä. Cuäng vaâo luác naây úã Saâi Goân ra àúâi möåt hònh thûác vêån àöång chñnh trõ múái laá mñt tinh, biïíu tònh; cuöåc biïíu tònh lúán nhêët luác bêëy giúâ, lúán nhêët tûâ trûúác cho àïën àoá laâ buöíi àûa tang cuå Têy Höì, chûâng 50 ngaân ngûúâi trong söë àoá coá àöng àuã hoåc sinh baäi khoáa, baån haâng caác chúå baäi thõ vaâ viïn chûác caác súã baäi cöng. Cuöåc àêëu tranh mang thñnh chêët vûâa àêëu tranh kinh tïë vûâa àêëu tranh chñnh trõ laâ cuöåc baäi cöng cuãa möåt ngaân thúå Bason àoâi tùng lûúng, chöëng sa thaãi, thûåc tïë laâ LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 8 nhùçm giam chiïën haåm Phaáp àûúåc phaái qua Trung Quöëc àang söi suåc caách maång maâ phaãi gheá Saâi Goân àïí sûãa chûäa. Baäi cöng thùæng lúåi. Dûå luêån Têy Nam Saâi Goân chêën àöång. Sau àoá, vaâo nhûäng nùm 30 thò Saâi Goân chûáng kiïën nhiïìu cuöåc baäi cöng vaâ töíng baäi cöng, baäi thõ vaâ töíng baäi thõ, nhiïìu vaâ lúán khöng àêu bùçng vò leä Saâi Goân laâ thaânh phöë cöng thûúng nghiïåp lúán nhêët Viïåt Nam, vaâ vò leä rùçng Àaãng böå Cöång saãn Saâi Goân laâ möåt töí chûác maånh. Biïíu tònh àoán lao cöng àaåi sûá Justin Göda, àoán Toaân quyïìn Breávieá (1936-1937) àûúåc nhêån xeát laâ àöng hún cuöåc àûa linh cûäu cuå Têy Höì, coá àiïìu múái laâ höm àoán Breávieá thò nhên dên vaâ caãnh saát xö xaát nhau dûä döåi. Biïíu tònh êëy coân laâ nhoã thöi, coân laâ bònh thûúâng thöi, nïëu so saánh vúái caác cuöåc tuyïn thïå, caác cuöåc tuêìn haânh cuãa thanh niïn tiïìn phong vaâ töíng cöng àoaân trûúác Caách maång Thaáng taám. Nhûäng ngaây 25 thaáng 8; 2 thaáng 9 nùm 1945, trïn caác quaãng trûúâng vaâ àaåi löå Saâi Goân, ngûúâi quan saát thêëy têåp húåp khöng phaãi haâng chuåc vaån maâ àïën haâng trùm vaån ngûúâi trong tay khöng phaãi chó coá bùng cúâ maâ coân coá caã vuä khñ. Súã dô caác cuöåc biïíu tònh tuêìn haânh úã Saâi Goân laâ võ Saâi Goân àûúåc bao boåc búãi möåt ngoaåi ö phuå cêån coá tinh thêìn cao, coá töí chûác maånh tûâa tûåa nhû Paris coá "vaânh àai àoã" nöíi tiïëng; tûâ haâng chuåc nùm röìi liïn minh cöng nöng laâ möåt sûác maånh khöng àïë quöëc naâo phaá nöíi. Phaáp trúã laåi. Myä keáo àïën. Phaáp, Myä vaâ nguåy quyïìn àïìu vêëp phaãi sûác maånh vö biïn cuãa quêìn chuáng nhên dên Saâi Goân luác naâo cuäng sùén saâng theo tiïëng goåi cuãa Àaãng caách maång, àïí phaát àöång baäi cöng, baäi khoáa, baäi thõ, biïíu tònh, thõ uy tuêìn haânh chöëng laåi chuáng, mùåc dêìu chuáng coá caãnh saát vuä trang möåt caách töëi tên. Cêìn nhùæc laåi möåt söë cuöåc àêëu tranh tiïu biïíu nhêët cho tinh thêìn cuãa quêìn chuáng nhên dên thaânh phöë. Cuöåc biïíu tònh trûúác dinh thuã tûúáng nguåy, trong àoá troâ Ún bõ bùæn chïët, laâ cuöåc biïíu tònh lúán, nhûng noá laåi rêët nhoã nïëu so vúái àaám ma cuãa troâ Ún trong àoá caái àêìu cuãa àoaân biïìu tònh àaä vaâo túái bïånh viïån Chúå Rêîy maâ caái àuöi cuãa àoaân biïíu tònh chûa ra hïët khoãi sên trûúâng Petrus Kyá. Cuäng cêìn nhùæc laåi cuöåc biïíu tònh lúán úã trung têm Saâi Goân, maâ ngûúâi dêîn àêìu laâ luêåt sû Nguyïîn Hûäu Thoå, mêëy vaån dên hö vang khêíu hiïåu töëng cöí chiïën haåm Myä ra khoãi bïën Baåch Àùçng, baâ con àöët ötö, dûång chiïën luäy, tay khöng giao tranh vúái caãnh saát vuä trang, xung àöåt caã buöíi, caã ngaây, nhòn laåi thò chiïën haåm vaâ maáy bay Myä biïët thên àaä ruát khoãi Saâi Goân röìi! Nhûäng nhaâ laâm sûã coá thûâa tû liïåu àïí viïët mêëy trùm trang saách chûáng minh rùçng Saâi Goân laâ thaânh LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 9 phöë cuãa cao traâo quêìn chuáng àêëu tranh bïìn bó suöët thúâi thöëng trõ thûåc dên cuä vaâ múái. Saâi Goân, möåt caái loâ reân àuác nhiïìu anh taâi kiïåt xuêët cho dên töåc. Phong traâo àêëu tranh tû tûúãng chñnh trõ, vuä trang cuãa quêìn chuáng nhên dên chöëng àïë quöëc thûåc dên (tûâ 1859 àïën 1975) úã Viïåt Nam, úã Nam Böå, úã Saâi Goân, àaä laâm nêíy núã laåi thaânh phöë naây möåt söë anh taâi kiïåt xuêët bao göìm nhiïìu ngûúâi nöíi danh trong nûúác vaâ caã ngoaâi nûúác, cuâng nhiïìu anh taâi vö danh maâ sûå nghiïåp cûáu nûúác vêîn laâ hiïín haách, vêîn laâ têëm gûúng saáng àúâi àúâi. Danh nhên àêìu tiïn cuãa Saâi Goân khaáng Phaáp laâ Höì Huêën Nghiïåp, theo lúâi kïí cuãa Nguyïîn Thöng, Nghiïåp vò cha chïët, meå giaâ, nïn khöng ài thi, öng úã nhaâ thúâ cha, nuöi meå, daåy hoåc; nhûng khi quên Phaáp àaánh chiïëm Saâi Goân thò Nghiïåp liïìn theo lúâi kïu goåi cuãa Trûúng Àõnh, nhêån cuãa Bònh Têy àaåi nguyïn soaái chûác tuêìn phuã Bònh Dûúng, laänh àaåo khaáng chiïën úã thaânh phöë. Chùèng may bõ àõch bùæt, Nghiïåp thaâ chõu chïët khöng chõu haâng, trûúác khi ra phaáp trûúâng, Nghiïåp can àaãm ung dung chaãi toác, sûãa aáo, ngêm böën cêu thú àêìy khñ tiïët. Nhûäng võ Chuã tõch khaáng chiïën cuãa Saâi Goân, Nam Böå vïì sau àïìu xûáng àaáng vúái thêìy Höì Huêën Nghiïåp; kyä sû Kha Vaån Cên, luêåt sû Phaåm Vùn Baåch, kiïën truác sû Huyânh Têën Phaát, baác sô Phaåm Ngoåc Thaåch, luêåt sû Nguyïîn Hûäu Thoå... Danh nhên kiïåt xuêët cuãa Saâi Goân coá thïí laâ caác nhaâ àaåi trñ thûác maâ cuäng coá thïí laâ ngûúâi cöng nhên nhû Tön Àûác Thùæng, ngûúâi àaä keáo cúâ phaãn chiïën àïí uãng höå Nga Sö trïn haåm àöåi Phaáp nùm 1919, öng Hùæc Haãi cuäng laâ ngûúâi àaä cuâng haâng ngaân thúå Bason giam haåm àöåi Phaáp laåi suöët thúâi gian khi chuáng trïn àûúâng ài àaân aáp caách maång Trung Quöëc nùm 1925; nhû anh huâng lao àöång Ngö Vùn Nùm coá cöng tûâ Bùæc àûa vïì Nam haâng chuåc taâu vuä khñ trong thúâi kyâ chöëng Myä. Laåi coá thïí laâ nhûäng thanh niïn xem àaåi nghôa cûáu nûúác nùång nhû àaá nuái, maâ xem caái chïët nheå nhû löng höìng. Àiïín hònh laâ Lyá Tûå Troång, Nguyïîn Vùn Tröîi, Lï Vùn Taám. Cuäng coá thïí laâ võ chên tu àùæc àaåo nhû Thñch Quaãng Àûác maâ ngoån lûãa tûå thiïu úã möåt ngaä tû àûúâng phöë laâm chêën àöång dû luêån caã thïë giúái, goáp phêìn àöët chaáy ra tro caã möåt triïìu àònh hoå Ngö tay sai cuãa Myä. Bêy giúâ vaâ sau naây, khi ta nghiïn cûáu vïì tû tûúãng Phêåt giaáo thò khöng thïí naâo quïn sû Thiïån Chiïëu vúái caác luêån vùn sêu sùæc cuãa cuå vïì caác vêën àïì triïët lyá cao siïu, coá hay khöng coá Thûúång àïë saáng taåo muön loaâi ? Coá hay khöng coá linh höìn bêët töí ? Coá hay khöng coá Thiïn àûúâng, Tõnh àöå, LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 10 Têy phûúng cûåc laåc ? Coá hay khöng coá ngoaåi giúái ? Noái vïì söë danh nhên cuãa thaânh phöë Saâi Goân maâ quïn caác nhaâ baáo, nhaâ vùn, nghïå sô thò seä laâ thiïëu soát. Saâi Goân laâ núi coá "nhûåt trònh" súám nhêët úã nûúác ta; Saâi Goân laåi laâ núi maâ trong thúâi thûåc dên thöëng trõ, ngûúâi cêìm buát coá möåt söë àiïìu kiïån tûúng àöëi dïî daäi hún úã Haâ Nöåi, Huïë àïí noái lïn möåt phêìn tû tûúãng tiïën böå cuãa mònh. Cho nïn, tûâ rêët súám möåt söë khöng nhoã nhûäng ngûúâi laâm vùn, laâm baáo úã Bùæc, Trung keã trûúác ngûúâi sau vaâo àêët Saâi Goân thi thöë taâi nùng, Trêìn Huy Liïåu, Haãi Triïìu... Nöíi nhêët trong laâng baáo Saâi Goân trong thúâi gian giûäa hai cuöåc thïë chiïën laâ Nguyïîn An Ninh, Nguyïîn Vùn Taåo, caác anh vûâa laâ nhaâ baáo, vûâa laâ chñnh khaách viïët hay, noái gioãi, lúâi vùn vaâ nhên caách thûác tónh muön ngûúâi. Saâi Goân laâ àêët duång voä cuãa nhûäng nhaâ huâng biïån. Phaãi àûúåc nghe Nguyïîn An Ninh, Nguyïîn Vùn Taåo, Huyânh Têën Phaát, Mai Vùn Böå, Àùång Ngoåc Töët, v.v..., múái tin rùçng tiïëng meå àeã cuãa chuáng ta khöng chó àùåc sùæc ïm dõu nhû ru, maâ khi cêìn cuäng thûâa sûác kñch àöång tinh thêìn nhû àaåi phaáp úã chiïën trûúâng. Trong phong traâo nhên dên chöëng àïë quöëc, nhiïìu nghõ sô Saâi Goân nöíi lïn nhû chiïën sô: nhaåc cuãa Lûu Hûäu Phûúác àem laåi sûác maånh nhû nhûäng binh àoaân; Trêìn Hûäu Trang, Nùm Chêu, Baãy Phuâng Haá vaâ bao nhiïu nghïå nhên nûäa laâ chiïën sô àaánh giùåc bùçng baãn kõch lúâi ca. Kïí bao danh nhên saãn sinh tûâ nhên dên anh huâng cuãa àêët Saâi Goân naây cuäng khöng hïët. Haäy nhúá trûúác hïët vaâ cuöëi cuâng tïn tuöíi cuãa caác nhaâ laänh àaåo caách maång àaä bõ àïë quöëc vaâ beâ luä tay sai cuãa chuáng giïët chïët taåi thaânh phöë naây: Trêìn Phuá, Haâ Huy Têåp, Nguyïîn Vùn Cûâ, ba võ Töíng Bñ thû taâi cao cuãa Àaãng Cöång saãn vaâ biïët bao caác chiïën sô caách maång khaác nûäa, caác àöìng chñ àïën àêy tûâ khùæp tónh thaânh cuãa Töí quöëc, yïn giêëc ngaân thu bïn caånh Höì Huêën Nghiïåp ngaây trûúác, Lï Thõ Riïng ngaây nay, goáp phêìn xêy dûång truyïìn thöëng anh huâng cuãa nhên dên Thaânh phöë Saâi Goân - Thaânh phöë Höì Chñ Minh. (300 nùm Saâi Goân - TP.Höì Chñ Minh - NXB Chñnh trõ Quöëc gia) LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 11 THÏË THÛÁ CAÁC TRIÏÌU CHUÁA NGUYÏÎN 1 - Nguyïîn Hoaâng (1558 - 1613) Con thûá hai cuãa Nguyïîn Kim (ngûúâi coá cöng dûång ra Nam triïìu, sau àûúåc truy tön laâ Triïåu Töí Tônh Hoaâng Àïë). Thên mêîu ngûúâi hoå Nguyïîn (con gaái cuãa quan Àùåc Tiïën Phuå quöëc thûúång tûúáng quên, thûå vïå sûå triïìu Lï), sau àûúåc truy tön laâ Tônh hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 8 nùm êët Dêåu (1525). Vaâo trêën thuã Thuêån Hoáa thaáng 10 nùm Mêåu Ngoå (1558) vaâ àïën thaáng 11 nùm Canh Ngoå (1570) thò kiïm quaãn caã xûá Quaãng Nam (thay cho Nguyïîn Baá Quyánh). Thaáng 5 nùm Quyá Tõ (1593) àûúåc phong laâm Thaái uáy, Àoan Quöëc Cöng. ÚÃ ngöi chuáa 55 nùm, dên thûúâng goåi laâ chuáa Tiïn, mêët vaâo thaáng 6 nùm Quyá Sûãu (1613), thoå 88 tuöíi. Sau àûúåc suy tön laâm Thaái Töí Gia Duå Hoaâng Àïë. Trong thúâi gian úã ngöi, Nguyïîn Hoaâng àaä cho quên àaánh Chiïm Thaânh, múã röång biïn cûúng àïën khu vûåc tónh Phuá Yïn ngaây nay. Trêån àaánh naây xaãy ra nùm Tên Húåi (1611). 2 - Nguyïîn Phuác Nguyïn (1613 - 1635) Con thûá 6 cuãa vua Nguyïîn Hoaâng, (böën ngûúâi con àêìu cuãa Nguyïîn Hoaâng àïìu mêët súám, ngûúâi con thûá 5 thò phaãi laâm con tin úã Àaâng Ngoaâi). Thên mêîu ngûúâi hoå Nguyïîn, sau àûúåc truy tön laâ Gia Duå hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 7 nùm Quyá Húåi (1563). Nùm Nhêm Dêìn (1602) àûúåc laâm trêën phuã Quaãng Nam. Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 6 nùm Quyá Sûãu (1613), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi binh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái baão, tûúác Thuåy Quêån Cöng. ÚÃ ngöi chuáa 22 nùm, dên thûúâng goåi laâ chuáa Phêåt hay chuáa Saäi, mêët vaâo thaáng 10 nùm êët Húåi (1635), thoå 72 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Hy Töng Hiïëu Vùn Hoaâng Àïë. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 12 3 - Nguyïîn Phuác Lan (1635 - 1648) Con thûá hai cuãa Nguyïîn Phuác Nguyïn, thên mêîu ngûúâi hoå Nguyïîn, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Vùn hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 7 nùm Tên Sûãu (1601). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 10 nùm êët Húåi (1635), dên thûúâng goåi laâ chuáa Thûúång, úã ngöi chuáa 13 nùm, mêët vaâo thaáng 2 nùm Mêåu Tñ (1648), thoå 47 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thêìn Töng Hiïëu Chiïu Hoaâng Àïë. 4 - Nguyïîn Phuác Têìn (1648 - 1687) Con thûá hai cuãa Nguyïîn Phuác Lan, thên mêîu ngûúâi hoå Àoaân, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Chiïu hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 6 nùm Canh Thên (1620). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 2 nùm Mêåu Tñ (1648), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái Baão, tûúác Duäng Quöëc Cöng, dên thûúâng goåi laâ chuáa Hiïìn. ÚÃ ngöi chuáa 39 nùm, mêët vaâo thaáng 3 nùm Àinh Maäo (1687), thoå 67 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thaái Töng Hiïëu Triïët Hoaâng Àïë. 5 - Nguyïîn Phuác Trùn (1687 - 1691) Con thûá hai cuãa Nguyïîn Phuác Têìn, thên mêîu ngûúâi hoå Töëng, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Triïët hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 12 nùm Ki Sûãu (1649). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 3 nùm Àinh Maäo (1687), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái phoá, tûúác Hoaâng Quöëc Cöng, dên thûúâng goåi laâ chuáa Nghôa. ÚÃ ngöi chuáa 4 nùm, mêët vaâo thaáng 1 nùm Tên Muâi (1691), thoå 42 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thaái Töng Hiïëu Nghôa Hoaâng Àïë. 6 - Nguyïîn Phuác Chu (1691 - 1725) Con trûúãng cuãa Nguyïîn Phuác Trùn, thên mêîu ngûúâi hoå Töëng, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Nghôa hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 5 nùm êët Maäo (1675). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 1 nùm Tên Muâi (1691), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái baão, tûúác Töå Quêån Cöng, dên thûúâng goåi laâ Quöëc chuáa. ÚÃ ngöi chuáa 34 nùm, mêët vaâo thaáng 4 nùm êët Tõ (1725), thoå 50 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Hiïín Töng Hiïëu Minh Hoaâng Àïë. Trong LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 13 thúâi gian úã ngöi chuáa, Nguyïîn Phuác Chu coá ba lêìn múã röång laänh thöí vïì phña Nam. 7 - Nguyïîn Phuác Chuã (1725 - 1738) Con trûúãng cuãa Nguyïîn Phuác Chu, thên mêîu ngûúâi hoå Töëng, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Minh hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 12 nùm Bñnh Tñ (1696). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 4 nùm êët Tõ (1725), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái phoá, tûúác Àónh Quöëc Cöng, dên thûúâng goåi laâ Ninh Vûúng. ÚÃ ngöi chuáa 13 nùm, mêët vaâo thaáng 4 nùm Mêåu Ngoå (1738), thoå 42 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thuác Töng Hiïëu Ninh Hoaâng Àïë. 8 - Nguyïîn Phuác Khoaát (1738 - 1765) Con trûúãng cuãa Nguyïîn Phuác Chuá, thên mêîu ngûúâi hoå Trûúng, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Ninh hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 8 nùm Giaáp Ngoå (1714). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 4 nùm Mêåu Ngoå (1738), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái baão, tûúác Hiïíu Quêån Cöng, dên thûúâng goåi laâ Voä Vûúng. ÚÃ ngöi chuáa 27 nùm, mêët vaâo thaáng 4 nùm ÊËt Dêåu (1765), thoå 51 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thïë Töng Hiïëu Voä Hoaâng Àïë. 9 - Nguyïîn Phuác Thuêìn (1765 - 1777) Con thûá 16 cuãa Nguyïîn Phuác Khoaát, thên mêîu ngûúâi hoå Nguyïîn, sau ài tu, àûúåc truy tön laâ Tuïå Tônh Thaánh Mêîu Nguyïn Sû. Sinh vaâo thaáng 11 nùm Giaáp Tuêët (1754). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 5 nùm êët Dêåu (1765), úã ngöi chuáa 12 nùm, mêët vaâo thaáng 9 nùm Àinh Dêåu (1777), khi bõ Têy Sún àaánh àuöíi úã Gia Àõnh. Dên thûúâng goåi laâ Àõnh Vûúng. Sau àûúåc truy tön laâ Duïå Töng Hiïëu Àõnh Hoaâng Àïë. (Trñch "Thïë Thûá caác Triïìu Vua Viïåt Nam" cuãa Nguyïîn Khùæc Thuêìn) LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 14 LÕCH SÛÃ HÒNH THAÂNH VUÂNG ÀÊËT SAÂI GOÂN Nùm 1698, Nguyïîn Phûúác Chu - tûác chuáa Minh - sai Thöëng suêët Nguyïîn Hûäu Kñnh (thûúâng àoåc Caãnh) vaâo Nam kinh lyá vaâ lêåp phuã Gia Àõnh. Nhûng trûúác àoá, coá leä haâng thïë kyã, nhiïìu sûã liïåu cho thêëy ngûúâi Viïåt Nam àaä túái buön baán vaâ khêín hoang lêåp àêëp raãi raác trong àöìng bùçng söng Mï Köng úã chêu thöí miïìn Nam vaâ söng Mï Nam bïn Xiïm röìi. Biïn niïn sûã Khú Me cheáp: Nùm 1618, vua Chey Chettha II lïn ngöi. Ngaâi liïìn cho xêy cung àiïån nguy nga taåi U Àöng, röìi cûã haânh lïî cûúái troång thïí vúái möåt cöng chuáa Viïåt Nam rêët xinh àeåp con chuáa Nguyïîn (ngûúâi ta phoãng àoaán àoá laâ cöng nûä Ngoåc Vaån con chuáa Saäi, Nguyïîn Phûúác Nguyïn). Hoaâng hêåu Sam Àaát Viïåt Nam cho àem nhiïìu ngûúâi àöìng hûúng túái Campuchia, coá ngûúâi àûúåc laâm quan lúán trong triïìu, coá ngûúâi laâm caác nghïì thu cöng vaâ coá ngûúâi buön baán hay vêån chuyïín haâng hoáa. Nùm 1623, chuáa Nguyïîn sai möåt phaái böå túái yïu cêìu vua Chey Chettha II cho lêåp àöìn thu thuïë taåi Prei Nokor (Saâi Goân) vaâ Kas Krobei (Bïën Ngheá). Àêy laâ vuâng rûâng rêåm hoang vùæng nhûng cuäng laâ àõa àiïím qua laåi vaâ nghó ngúi cuãa thûúng nhên Viïåt Nam ài Campuchia vaâ Xiïm La. Chùèng bao lêu, hai àöìn thu thuïë trúã thaânh thõ tûá trïn bïën dûúái quyïìn, cöng nghiïåp vaâ thûúng nghiïåp sêìm uêët. Giaáo sô Yyá tïn Christoforo Boni söëng taåi thõ trêën Nûúác Mùån gêìn Qui Nhún tûâ nùm 1681 àïën nùm 1622, viïët höìi kyá "Chuáa Nguyïîn phaãi chuyïn lo viïåc têåp trêån vaâ gúãi quên sang giuáp vua Campuchia cuäng laâ chaâng rïí lêëy con gaái hoang (fille batarde) cuãa chuáa! Chuáa viïån trúå cho vua caã taâu thuyïìn lêîn binh lñnh àïí chöëng laåi vua Xiïm". Borri cuäng taã khaá tó mó vïì sûá böå cuãa chuáa Nguyïîn ài Campuchia höìi 1620: "Sûá thêìn laâ ngûúâi sinh trûúãng taåi Nûúác Mùån, möåt nhên vêåt quan LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 15 troång àûáng sau chûác töíng trêën. Trûúác khi lïn àûúâng, öng àaä àïí nhiïìu ngaây giúâ baân baåc vaâ nhêån lïånh cuãa chuáa. Sûá böå göìm khaá àöng ngûúâi, caã quan lêîn lñnh, vûâa nam vûâa nûä, chuyïn chúã trïn nhûäng chiïëc thuyïìn lúán coá trang bõ vuä khñ vaâ baâi trñ löång lêîy. Khi sûá böå túái kinh U Àöng, thò dên chuáng Khú Me, thûúng nhên Böì Àaâo Nha, Nhêåt Baãn vaâ Trung Hoa àaä tuå höåi àöng àaão àïí àoán tiïëp vaâ hoan nghïnh. Vò sûá thêìn àêy laâ ngûúâi quan thuöåc, àaä lui túái nhiïìu lêìn, tûâng laâm àaåi diïån thûúâng truá tûâ lêu, chûa khöng phaãi sûá giaã múái àúái lêìn àêìu. Borri coân cho biïët toâa sûá böå khaá quan troång vaâ àöng àuác, naâo laâ thï thiïëp, ngûúâi hêìu keã haå cuãa sûá thêìn, naâo binh sô giûä an ninh vaâ phuåc dõch sûá böå. Möåt giaáo sô khaác ngûúâi Phaáp tïn laâ Chevreuil túái thùm Colompeá (tûác Pnom Penh, Nam Vang) höìi 1665 àaä thêëy "hai laâng An Nam nùçm bïn kia söng, cöång söë ngûúâi àûúåc àöå 500 maâ keã theo àaåo Cöng giaáo chó coá 4 hay 5 chuåc ngûúâi". Ngoaâi Nam Vang, taåi caác núi khaác cuäng coá nhiïìu ngûúâi Viïåt Nam sinh söëng, úã thön quï thò laâm ruöång, gêìn phöë thò buön baán, laâm thuã cöng hay chuyïn chúã ghe thuyïìn, kïí haâng mêëy ngaân ngûúâi. Nhû úã Àêët Àoã, Baâ Rõa, Bïën Caá, Cuâ lao Phöúã, Myä Tho, Haâ Tiïn, v.v... Ngoaâi àöìng bùçng söng Mï Köng, ngûúâi Viïåt Nam coân àïën laâm ùn vaâ àõnh cû raãi raác trong àöìng bùçng söng Mï Nam. Lõch sûã cho biïët: dên töåc Thaái múái lêåp quöëc tûâ thïë kyã VII sau cöng nguyïn úã giûäa baán àaão Àöng Dûúng vaâ chuã yïëu trïn lûu vûåc söng Mï Nam. Nûúác naây goåi laâ Xiïm hay Xiïm La (Siam), àïën nùm 1939 múái àöíi tïn laâ Thaái Lan. Kinh àö Xiïm xûa úã Ayuthia, xêy dûång thûâ nùm 150 trïn möåt khuác quanh cuãa söng Mï Nam caách biïín gêìn 100 km. Theo baãn àöì Loubeâre veä nùm 1687, thò kinh àö Ayuthia nùçm trong möåt hoân àaão lúán, giûäa hai nhaánh söng Mï Nam. Àûúâng saá, cêìu cöëng, phöë chúå, lêu àaâi... àûúåc ghi khaá roä raâng. laåi coá thïm chuá chñch minh baåch nhû: A=Thaânh phöë, B=cung àiïån, C=bïën caãng, D=xûúãng thuãy haãi quên, E=xûúãng thuãy ghe thuyïìn, F=phöë thõ, G=chuãng viïån... Chung quanh hoân àaão chñnh coá nhûäng khu vûåc daânh riïng cho dên Xiïm hay ngûúâi nûúác ngoaâi cû truá: ngûúâi Xiïm úã phña Bùæc vaâ Têy Bùæc, ngûúâi Hoa úã phña Àöng, ngûúâi Viïåt Nam, Maä Lai, Nhêåt Baãn, Hoâa Lan, Böì Àaâo Nha úã phña Nam. Núi ngûúâi Viïåt úã cuäng laâ möåt cuâ lao khaá röång, qua söng laâ túái phöë thõ kinh àö, viïåc ài laåi giao dõch rêët thuêån lúåi. Nhòn caách böë trñ thön traåi chung quanh Ayuthia, ta coá thïí phoãng àoaán cöång àöìng ngûúâi Viïåt úã àêy khaá àöng vaâ laâ möåt trong mêëy nhoám ngoaåi quöëc túái lêåp nghiïåp súám nhêët. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 16 Trïn baãn àöì coá ghi roä chûä Cochinchinois núi thön traåi Viïåt. Àûúng thúâi, àõa danh naây chó ngûúâi Àaâng Trong vaâ cuäng coá thïí chó chung ngûúâi VIïåt Nam, vò trûúác àoá - trong thúâi gian chûa coá phên ranh Trõnh Nguyïîn, Têy phûúng duâng àõa danh êëy, biïën daång búãi Giao Chó - Cauchi -Cauchinchina - Cochinchine àïí goåi chung Viïåt Nam. Àa söë ngûúâi Viïåt úã àêy laâ ngûúâi Àaâng Trong, song cuäng coá ngûúâi Àaâng Ngoaâi. Hoå túái àõnh cû vaâ lêåp nghiïåp coá leä tûâ thïë kyã XVI hay àêìu thïë kyã XVII töìi, nghôa laâ tûâ thúâi nhaâ Maåc khi trong nûúác rêët xaáo tröån laâ loaåi ly. Theo kyá sûå cuãa Vachet thò caã nam nûä giaâ treã. Ngoaâi Ayuthia, ngûúâi Viïåt coân túái laâm ùn àõnh cû taåi Chên Bön (Chantaburi) vaâ Bangkok laâ nhûäng thûúng àiïëm trung chuyïín tûâ Haâ Tiïn túái kinh tö Xiïm. Sûã Viïåt Nam vaâ sûã Khú Me cuâng nhêët trñ ghi sûå kiïån: Nùm 1674, Nùåc Ong Àaâi àaánh àuöíi vua Nùåc Ong Nöån. Nöån chaåy sang cêìu cûáu chuáa Nguyïîn. Chuáa liïìn sai thöëng suêët Nguyïîn Dûúng Lêm àem bñnh ài tiïën thaão, thêu phuåc luön 3 luäy Saâi Goân, Goâ Bñch vaâ Nam Vang (trong sûã ta, àõa danh Saâi Goân xuêët hiïån tûâ 1674 vêåy). Àaâi thua chaåy röìi tûã trêån. Chuáa Nguyïîn phong cho Nùåc Ong Thu laâm Cao Miïn quöëc vûúng àoáng àö úã U Àöng, cho Nùåc Ong Nöån laâm phoá vûúng. Sûã ta coân ghi roä: nùm 1679, chuáa Nguyïîn Phûúác Têìn tûác Hiïìn Vûúng cho "nhoám ngûúâi Hoa" muöën "phuåc minh chöëng Thanh" laâ Dûúng Ngaån Àõch túái myä Tho, Trêìn Thûúång Xuyïn túái Biïn Hoâa vaâ Saâi Goân àïí laánh naån vaâ laâm ùn sinh söëng. Nhûäng núi àoá àaä coá ngûúâi Viïåt túái sinh cú lêåp nghiïåp tûâ lêu. Nhû Trõnh Hoaâi Àûác àaä cheáp: caác chuáa Nguyïîn "chûa raãnh mûu tñnh viïåc úã xa nïn phaãi taåm àïí àêët êëy cho cû dên baãn àõa úã, nöëi àúâi laâm phiïn thuöåc úã miïìn Nam, cöëng hiïën luön luön". Nhûng nùm 1658, "Nùåc Ong Chên phaåm biïn caãnh", Hiïìn Vûúng liïìn sai "phoá tûúáng Tön Thêët Yïn àem ngaân binh ài 2 tuêìn àïën thaânh Mö Xoaâi (Baâ Rõa), àaánh phaá kinh thaânh vaâ bùæt àûúåc vua nûúác êëy". Sau àûúåc tha töåi vaâ àûúåc phong laâm Cao Miïn quöëc vûúng "giûä àaåo phiïn thêìn, lo bïì cöëng hiïën, khöng xêm nhiïîu dên sûå úã ngoaâi biïn cûúng. Khi êëy àõa àêìu Gia Àõnh laâ Mö Xoaâi vaâ Àöìng Nai àaä coá lûu dên cuãa nûúác ta àïn úã chung löån vúái ngûúâi Cao Miïn khai lhêín ruöång àêët". Nhû vêåy laâ tûâ trûúác 1658, Mö Xoaâi vaâ Àöìng Nai àaä thuöåc "biïn caãnh" cuãa Viïåt Nam. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 17 Böën mûúi nùm sau (tûác 1698), chuáa Nguyïîn múái sai Nguyïîn Hûäu Kñnh vaâo "kinh lyá" miïìn Nam. Àoá laâ cuöåc kinh lyá miïìn biïn caãnh - khi êëy "àêët àai àaä múã röång khùæp miïìn àöng Nam Böå nay. Trïn cú súã lûu dên Viïåt Nam tûå phaát túái "khêín hoang lêåp êëp", Nguyïîn Hûäu Kñnh àaä lêåp phuã Gia Àõnh vaâ 2 huyïån Phûúác Long, Tên Bònh (möåt phêìn nay laâ TPHCM). Àuáng laâ dên laâng ài trûúác, nhaâ nûúác àïën sau. Vaâ miïìn biïn caãnh Nam Böå saáp nhêåp vaâo cûúng vûåc Viïåt Nam möåt caách thêåt ïm thùæm vaâ hoâa húåp dên töåc vêåy. (Saâi Goân - Tp. Höì Chñ Minh: 300 nùm àõa chñnh) LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 18 PHAÁP CHIÏËM SAÂI GOÂN VAÂ TIÏËN HAÂNH CÖNG CUÖÅC XÊM LÛÚÅC VIÏÅT NAM Thaáng 4-1857, Napoleáon III quyïët àõnh thaânh lêåp möåt uãy ban nghiïn cûáu vïì Viïåt Nam (Commission de la Cochinchine) do hêìu tûúác Brenier àûáng àêìu vaâ 4 uãy viïn Pierre Cintrat, Phoá Àïì àöëc Fourichon, Àaåi taá haãi quên Jameâs, àaåi diïån Böå Thûúng maåi Fleury vaâ thû kyá De Mofras. Qua 7 phiïn hoåp (tûâ 28-4 àïën 18-5-1859), UÃy ban àaä thaão luêån 4 vêën àïì chñnh: phaáp lyá, kinh tïë, chñnh trõ vaâ quên sûå vaâ cuöëi cuâng àaä kïët luêån: Phaáp cêìn xêm chiïëm Viïåt Nam. Trung tûúáng Rigault de Genouilly àûúåc giao nhiïåm vuå "chiïëm Tourane" (Àaâ Nùéng) vaâ giûä vûäng úã àoá. Ngaây 1-9-1858, liïn quên Phaáp - Têy Ban Nha dûúái sûå chó huy cuãa Rigault de Genouilly têën cöng Àaâ Nùéng múã àêìu cuöåc xêm lûúåc. Nhûng chiïën luäy Liïn Trò, chiïën thuêåt vûúân khöng nhaâ tröëng vaâ khñ hêåu khùæc nghiïåt àaä khiïën cho Rigault de Genouilly thêët baåi trong chiïën lûúåc àaánh nhanh thùæng nhanh. Cuöëi cuâng, y quyïët àõnh choån muåc tiïu thûá hai laâ Saâi Goân... QUÊN PHAÁP ÀAÁNH CHIÏËM SAÂI GOÂN Vaâo giûäa thïë kyã XIX, lõch sûã Viïåt Nam bùæt àêìu nhûäng trang àen töëi khaác. Vúái daä têm xêm lûúåc. Phaáp àaä can thiïåp quên sûå vaâo Viïåt Nam bùçng caách àaánh chiïëm Nam Kyâ röìi Bùæc vaâ Trung Kyâ, aáp àùåt chïë àöå àö höå trïn toaân böå laänh thöí nûúác ta. Caác nûúác chêu Êu, àûáng àêìu laâ hai àaåi àïë quöëc Anh vaâ Phaáp àang tranh giaânh raáo riïët caác thuöåc àõa maâu múä úã chêu Phi, chêu AÁ, vûâa àïí àöåc quyïìn khai thaác caác taâi nguyïn phong phuá, vûâa múã röång thõ trûúâng tiïu thuå caác saãn phêím cöng nghiïåp cuãa mònh. Riïng àöëi vúái Viïåt Nam, caác nûúác phûúng Têy àaä nhiïìu lêìn ngoã yá muöën thiïët lêåp LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 19 bang giao, nhêët laâ Phaáp, do möëi quan hïå àaä coá tûâ khi Nguyïîn Phuác AÁnh chûa thiïët lêåp vûúng quyïìn nhaâ Nguyïîn. Yyá àöì cuãa Phaáp laâ thûåc hiïån chiïën lûúåc baânh trûúáng àïë quöëc thuöåc àõa taåi chêu AÁ, sau khi bõ ngûúâi Anh gaåt ra khoãi ÊËn Àöå. Cho nïn ngûúâi Phaáp rêët muöën triïìu àònh Huïë daânh cho hoå àùåc quyïìn buön baán úã Viïåt Nam. Khi bõ triïìu àònh Huïë nhiïìu lêìn tûâ chöëi (giai àoaån 1817-1831) Phaáp liïìn àûa quên àïën xêm lûúåc nûúác ta. Àïën 1850, Àïå nhõ àïë chñnh úã Phaáp àûúåc thiïët lêåp. Tònh hònh nöåi böå Phaáp àaä öín àõnh. Lúåi duång viïåc cêëm àaåo cuãa caác vua nhaâ Nguyïîn, vaâ taác àöång cuãa Hoaâng Hêåu Eugenie Marie De Montixo De Guzman ngûúâi rêët àûúåc triïìu àònh Têy Ban Nha uãng höå, Phaáp hoaâng Napoleáon III quay laåi chñnh saách can thiïåp trûúác àêy, vúái tû caách laâ ngûúâi baão vïå quyïìn truyïìn giaáo cuãa Höåi truyïìn giaáo haãi ngoaåi Paris, ngûúâi baão vïå quyïìn lúåi cuãa Àïå nhõ àïë chñnh Phaáp. Ngoaâi ra, sûå can thiïåp bùçng vuä lûåc cuãa Phaáp vaâo Viïåt Nam coân laâ möåt thuã àoaån chñnh trõ hïët sûác tinh vi cuãa Napoleáon III nhùçm vö hiïåu hoáa sûå chöëng àöëi cuãa quên àöåi, giúái thûúng nhên vaâ nhêët laâ cuãa giaáo höåi Thiïn chuáa giaáo vúái tham voång àöåc quyïìn giaáo taåi Viïåt Nam. Hoaâng àïë Phaáp Napoleáon III quyïët àõnh cho tiïën haânh "Chñnh saách ngoaåi giao phaáo haåm" àöëi vúái nûúác ta. Nùm 1855, triïìu àònh Phaáp cûã àùåc sûá De Montigni àïën caác nûúác chêu AÁ thaão luêån kyá hiïåp ûúác thöng thûúng. Trong khi võ àùåc sûá naây coân àang thûúng thuyïët úã Cao Miïn thò ba höå töëng haåm Phaáp àaä àïën Viïåt Nam trûúác. Ngaây 17-9-1856 höå töëng haåm Catinat cêåp bïën Àaâ Nùéng gùåp phaãi sûå àoán tiïëp cùng thùèng, haåm trûúãng Haãi quên Trung taá Le Lieur àaä cho nöí suáng bùæn phaá caác phaáo àaâi phoâng thuã cûãa biïín Àaâ Nùéng. Thaái àöå thuâ àõch cuãa lûåc lûúång haãi quên Phaáp taåi Àaâ Nùéng laâm cho caác àïì nghõ thûúng thaão sau naây cuãa àùåc sûá Montigni khöng àûúåc triïìu àònh Huïë chêëp nhêån. Giaám muåc Pellerin vöåi vaä lïn àûúâng vïì Phaáp, vêån àöång triïìu àònh Phaáp can thiïåp vuä lûåc vaâo Viïåt Nam. Napoleáon III cho lêåp ngay "UÃy ban Nam Kyâ" (Commission de la Cochinchine). Trong phiïn hoåp thaáng 4-1857. UÃy ban Nam Kyâ khuyïën caáo chñnh phuã Phaáp phaãi chiïëm giûä ba thûúng caãng chñnh cuãa Viïåt Nam maâ caác thûúng nhên Phaáp thûúâng lui túái laâ: Keã Chúå, Àaâ Nùéng vaâ Saâi Goân. Viïåc chiïëm cûá naây seä coá lúåi cho Phaáp trïn caã ba LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 20 phûúng diïån: Chñnh trõ, thûúng maåi vaâ uy tñn cuãa àïë quöëc Phaáp. Napoleáon III chêëp thuêån àïì nghõ cuãa UÃy ban vaâ ra lïånh cho võ Tû lïånh haåm àöåi Phaáp úã Viïîn Àöng, Phoá Àö àöëc Haãi quên Rigault de Genouilly ngaây 25-11-1857 phaãi àûa chiïën haåm àïën chiïëm Àaâ Nùéng. Nhûng maäi àïën 1-9-1858 haåm àöåi Phaáp göìm 14 chiïën haåm, 3000 quên múái àïën núi. Quên Phaáp vúái sûå höî trúå lûåc cuãa möåt àún võ böå binh Têy Ban Nha do Àaåi taá Lanzarotte chó huy àaä cuâng tiïën àaánh caãng Àaâ Nùéng. Sau khi chiïëm hai àöìn phoâng thuã cuãa Àaâ Nùéng, Phoá Àö àöëc Rigault De Genouilly nhêån thêëy khöng thïí duâng Àaâ Nùéng laâm cùn cûá àûúåc, vò tònh hònh chiïën sûå trúã nïn phûác taåp, quên triïìu àònh Huïë khaáng cûå maänh liïåt, khöng giöëng nhû caác baáo caáo cuãa caác giaáo sô Phaáp àaä gûãi cho Böå haãi quên vaâ thuöåc àõa, do àoá öng buöåc phaãi thay àöíi phûúng aán chiïëm àoáng. Àêìu nùm 1859, thay vò àem caã haåm àöåi ra võnh Bùæc Kyâ theo àuáng kïë hoaåch dûå kiïën, De Genouilly quyïët àõnh àem quên vaâo àaánh Nam Kyâ, giao cho Àaåi taá Toyon chó huy möåt àún võ nhoã, giûä caác cûá àiïím chiïëm àûúåc úã Àaâ Nùéng. Viïåc thay àöíi quyïët àõnh cuãa De Genouilly àûúåc lyá giaãi búãi caác yïëu töë sau: Nam Kyâ (La Basse Cochinchine) laâ vûåa luáa nuöi caã quên àöåi nhaâ Nguyïîn vaâ kinh àö Huïë. Võ trñ Saâi Goân coá nhûäng àiïìu kiïån tûå nhiïn rêët thuêån lúåi vïì mùåt giao thöng haâng haãi, thûúng maåi àaä àûúåc caác nûúác phûúng Têy chuá yá ngay tûâ nhûäng nùm àêìu thïë kyã XIX. Thúâi àiïím bêëy giúâ àang muâa gioá Àöng Bùæc thuêån lúåi cho viïåc haåm àöåi Phaáp xuöi Nam. Haåm àöåi haãi quên göìm caác chiïën haåm Phleágeáton, Primauguet, caác phaáo haåm L'Alarme, L'Avalanche, La Dragonne, caác vêån chuyïín haåm La Durance, La Meurthe, La Saöne vaâ thöng baáo haåm maáy húi nûúác El Cano. Têët caã rúâi Àaâ Nùéng ngaây 2-2-1859, àïën ngaây 9-2 thò têåp kïët taåi cûãa söng Saâi Goân. Saáng ngaây 10-2 chiïën haåm Phaáp phaáo kñch phaá huãy 2 phaáo àaâi phoâng vïå trïn búâ biïín Vuäng Taâu. Ngaây 11-22 chiïën haåm Phaáp Phleágeáton phaáo kñch phaá huãy àöìn Cêìn Giúâ.