Tài liệu Lịch sử khẩn hoang miền nam

LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam SÁn Nam LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 1/1 Nh∫n xæt t‰ng quüt á„ng b±ng s·ng C¯u Long, Mænam v° Irraouaddi l° ba trung tµm s®n xu∂t lÓa g≠o, c‹ dı Ωà xu∂t c®ng, quan tr‡ng nhˆt tr≈n th∆ giËi. ViŒt Nam, Xi≈m, Mi∆n áiŒn g„m Ωa s‚ dµn s‚ng b±ng nghÀ n·ng. Ba qu‚c gia n°y li≈n ranh, n±m trong khu v˙c gi‹ mÔa vËi nh˘ng næt lËn gi‚ng nhau : — L¨nh th‰ phüt triÃn l∑n h„i t˜ B∞c xu‚ng Nam. — Bi∆t l°m ruÊng c∂y Í Ω„ng sµu, nhÈ Ω‹ m° s®n lıÏng Ω≠t mˆc cao so vËi ruÊng t◊a Í Ω∂t kh·. — Mˆc s‚ng th∂p kæm. Nam ti∆n kh·ng ph®i l° m¨nh l˙c huyÀn bœ cða ri≈ng dµn tÊc ViŒt Nam. Nh˘ng dµn tÊc chŸu ®nh hıÍng ∂n ΩÊ vπn Ω≠t ΩıÏc k˛ thu∫t c°y sµu cu‚c bπm kh·ng kæm nıËc ta. ViŒc t·n thÈ r∞n th∑n v° r„ng Ωà c∑u mıa, v°i m·n gi®i trœ nhı th® diÀu, trai güi Ω‚i Ωüp nhau n°o ph®i ch◊ x®y ra Í ViŒt Nam. Dµn ViŒt g¥p dµn Mi≈n v‚n c‹ nÀn vØn h‹a c‰ kœnh khü cao. V°o th∆ k˝ 13, ngıÈi Mi≈n Ω¨ t÷m ra gi‚ng lÓa v° dπn thðy nh∫p ΩiÀn thœch ˆng giÓp h‡ thµu ho≠ch 3 ho¥c 4 vÚ trong mÊt nØm. CuÊc Nam ti∆n cða ngıÈi Xi≈m, ngıÈi Mi∆n áiŒn g¥p ho°n c®nh khü t‚t vÀ ΩŸa l˚, hai con s·ng Mænam v° Irraouaddi thu∫n lÏi cho viŒc th·ng thıÁng, trong khi H„ng H° v° s·ng C¯u Long c‹ nhiÀu thüc Ωü. T˜ h≠ lıu s·ng H„ng, dµn ViŒt len lfii theo m∂y cünh Ω„ng nhfi bæ d‡c theo bÈ biÃn á·ng nhiÀu gi·ng t‚ Ωà l∑n h„i Ω∆n h≠ lıu s·ng á„ng Nai, s·ng C¯u Long. Tuy l° Ω¥t chµn tr≈n Ω∂t Cao Mi≈n nhıng Ω‚i thð Ωüng nà cða ngıÈi ViŒt Ωi kh∏n hoang l≠i l° ngıÈi Xi≈m Ωang nu·i tham v‡ng Ω· hÊ vÔng V≠n TıÏng, Cao Mi≈n v° M¨ Lai. Xi≈m qu‚c lÓc b∂y giÈ Ωang thÈi hıng thŸnh, vËi tıËng gifii, quµn sÿ c‹ kinh nghiŒm vÀ chi∆n Ω∂u ΩıÈng bÊ v° ΩıÈng thðy. NgıÈi ViŒt Ω¨ gi˘ ΩıÏc th∆ chð ΩÊng trong ho°n c®nh gay go. Khi Ω¥t chµn Í Ω„ng b±ng s·ng C¯u Long, nıËc ViŒt bŸ chia c∞t t˜ s·ng Gianh, c·ng tr÷nh kh∏n Ω∂t v° gi˘ Ω∂t lÓc Ω∑u ch◊ do mÊt s‚ dµn t˜ Qu®ng B÷nh trÍ v°o günh vüc. B∂y giÈ, ıu th∆ cða ngıÈi ViŒt khong l° k˛ thu∫t canh tüc cao, nhıng l° ıu th∆ vÀ t‰ chˆc chœnh trŸ v° quµn s˙. BÊ m∂y h°nh chœnh khü ho°n h®o Ω¨ giÓp chÓa NguyÕn theo dfli ΩıÏc t÷nh h÷nh Í nh˘ng ΩŸa phıÁng xa x·i, quµn ΩÊi c‹ thà t∫p trung khü nhanh khi c∑n thi∆t. áÁn vŸ x¨ hÊi nhfi nh∂t l° th·n ∂p Ωð kh® nØng t˙ trŸ, cüc t‰ chˆc Ω„n ΩiÀn c‹ thà t˙ qu®n trŸ vÀ kinh t∆ v° an ninh. Quµn ΩÊi Xi≈m hÔng m≠nh, nhıng Ωi xa th÷ m∂t hiŒu nØng. NıËc Cao Mi≈n b∂y giÈ quü suy nhıÏc, vua chÓa kæm nØng l˙c ch◊ bi∆t c∑u viŒn vËi ngo≠i bang, dµn chÓng th÷ ly tün : ngıÈi Xi≈m thıÈng lÔa b∞t t˜ng lo≠t dµn Cao Mi≈n Ωem vÀ xˆ h‡ Ωà l°m n·ng n· phÚc dŸch. Vua chÓa ViŒt Nam thÓc Ω∏y viŒc kh∏n hoang v÷ nh˘ng l˚ do sau Ωµy : — MÍ rÊng ΩŸa b°n th‚ng trŸ, Ω∂t rÊng, dµn gi°u th÷ kinh Ω· ΩıÏc b®o vŒ chu Ωüo hÁn. — Thu∆ ΩiÀn v° thu∆ Ωinh gia tØng nhanh ch‹ng. — N≠n Ω‹i kæm ΩıÏc gi®m thiÃu, nÁi n°y th∂t mÔa, nÁi kia bÔ l≠i, œt c‹ nguy cÁ nÊi lo≠n. — Dµn s‚ gia tØng, th≈m lœnh trüng, th≈m dµn xµu. BÊ áinh v° bÊ áiÀn ti≈u biÃu cÚ thà cho nhµn l˙c, t°i l˙c. VËi binh sÿ gi˘ g÷n bÈ cfli v° tr∂n üp nÊi lo≠n, vËi tiÀn b≠c v° nhµn c·ng l°m xµu, vua chÓa tha h„ phung phœ, s‚ng xa hoa, xµy Ω∞p cung ΩiŒn lØng t∏m, ıu Ω¨i ngıÈi trong gi›ng h‡, mua chuÊc quan l≠i, Ωà ng·i vŸ ΩıÏc ‰n ΩŸnh, ch‚ng cüc µm mıu ly khai Í ΩŸa phıÁng. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 2/2 VÀ phœa dµn chÓng, kh∏n hoang l° viŒc tœch c˙c, kh·ng ph®i l° hıÍng thÚ, thÚ ΩÊng, chÈ thÈi v∫n. * Ph®i c‹ y∆u t‚ thi≈n nhi≈n tıÁng Ω‚i thu∫n lÏi, Ω∂t quü th∂p th÷ lÓa dÕ bŸ ng∫p, quü cao th÷ g¥p n≠n thi∆u nıËc. T˜ nÁi cı trÓ Ω∆n th¯a ruÊng, ΩıÈng Ωi ph®i g∑n Ωà khfii phœ th÷ giÈ lui tËi, lÓa Ωem vÀ nh° kh·ng m∂t nhiÀu c·ng lao v° phœ t‰n chuy≈n chÍ. * áð nıËc ng‡t Ωà u‚ng, n∂u cÁm v° cho trµu b› u‚ng. * Gia Ω÷nh Ωð v‚n li∆ng, Ωð lÓa g≠o Øn trong khi chÈ lÓa chœn. L≠i c›n qu∑n üo, tu b‰ nh° c¯a, thu‚c u‚ng, tr∑u cau, lÓa g≠o Ωà nu·i heo g°, ghe xu„ng, n·ng cÚ. Th≈m v°o Ω‹, c›n y∆u t‚ x¨ hÊi v÷ l°m ruÊng Ω›i hfii s˙ hÏp qu∑n c∑n thi∆t : — Sˆc mÊt ngıÈi, mÊt gia Ω÷nh ch◊ c‹ giËi h≠n. MÊt kho®nh ruÊng Í gi˘a tı bÀ Ω∂t hoang th÷ hoa m∑u s¡ bŸ chim chuÊt t˜ cüc vÔng lµn c∫n t∫p trung l≠i phü nüt. NØm b®y gia Ω÷nh g‹p sˆc canh tüc li≈n ranh nhau th÷ s˙ t‰n th∂t v÷ chim chuÊt ΩıÏc gi®m thiÃu. — MÔa c∂y tuy l° co gi¨n, x≈ xœch mıÁi ng°y nhıng n±m trong thÈi gian quy ΩŸnh. C∂y quü sËm, thi∆u nıËc, c∂y quü trÕ, cµy lÓa m‡c kh·ng kŸp nıËc mıa. MÂi ngıÈi ch◊ c‹ thà c∂y ch˜ng 4 mπu tµy trong mÊt mÔa m° th·i, Ω°n b° lo c∂y Í nÁi n°y th÷ Ω°n ·ng lo d‡n Ω∂t Í nÁi kia. D‡n Ω∂t c∂y quü sËm, cfi m‡c trÍ l≠i, tr÷ ho¨n th÷ nıËc trong ruÊng l≈n cao, kh·ng d‡n Ω∂t ΩıÏc. LÓa chœn m° g¥t trÕ ch˜ng nØm b®y ng°y l° hı hao. Phüt cfi, c∂y lÓa, g¥t lÓa Ω›i hfii s˙ t∫p trung nhµn c·ng, mıËn ho¥c Ω‰i c·ng, theo lŸch tr÷nh kh·ng ΩıÏc b≈ trÕ. Ph®i nhÈ ngıÈi lµn c∫n ho¥c Í ΩŸa phıÁng khüc Ω∆n. Ngay trong mÊt kho®nh Ω∂t nhfi, m¥t Ω∂t chıa b±ng ph≤ng, nÁi cao nÁi th∂p, viŒc Ω∞p bÈ, tüt nıËc vπn l° c·ng tr÷nh cða nhiÀu ngıÈi. VÔng ΩŸnh cı Ωà kh∏n hoang c∑n li≈n l≠c vËi vÔng phÚ c∫n dÕ d°ng Ωà gi®i quy∆t v∂n ΩÀ nhµn c·ng. Trong mÊt ∂p, nh° n°y kh·ng ΩıÏc Í quü xa nh° kia. G∑n th·n ∂p, ph®i c‹ nÁi bün t≠p h‹a, c‹ ngıÈi cho vay, ngıÈi ti≈u thÚ lÓa. ViŒc sanh Ω¿, cıËi hfii, may chay Ω›i hfii cüc phıÁng tiŒn t‚i thiÃu. Nh° c¯a, tœnh m≠ng ngıÈi dµn ph®i ΩıÏc b®o vŒ, ch‚ng trÊm cıËp, lo≠n l≠c. L≠i c›n nhu c∑u h‡c v∂n, nhu c∑u vÀ tµm linh vËi Ω÷nh, chÔa, miÕu, hüt xıËng. áÁn vŸ t‚i thiÃu vÀ x¨ hÊi vπn l° mÊt l°ng. Kh∏n hoang Ω›i hfii nhiÀu y∆u t‚ cØn b®n. Kh∏n hoang Í Ω„ng b±ng s·ng C¯u Long l° cuÊc v∫n ΩÊng lËn, to°n diŒn vÀ chœnh trŸ, quµn s˙, kinh t∆, vØn h‹a. Vua chÓa quy ΩŸnh chœnh süch ΩiÀn ΩŸa, thu∆ kh‹a, quµn dŸch v° thıÍng ph≠t. TÔy nhu c∑u m° c‹ khi quµn sÿ, lıu dµn v° tÔ nhµn ph®i Ω‹ng Ω„n, l∫p ∂p, c°y c∂y Í nÁi m∂t an ninh. á∂t kæm m∑u mÎ, kh‹ canh tüc nhıng chœnh quyÀn l≠i cıÎng büch Ω∆n ΩŸnh cı. C‹ nh˘ng giai Ωo≠n, nh˘ng khu v˙c m° chœnh phð kiÃm soüt ch¥t ch¡ viŒc kh∏n hoang, nhıng cÒng c‹ lÓc ngıÈi dµn ΩıÏc dÕ d¨i. NhiÀu vÔng Ω∂t tuy ngıÈi Cao Mi≈n chıa chünh thˆc nhıÏng cho ta nhıng dµn ta Ω¨ Ω∆n kh∏n hoang, ho¥c ngıÏc l≠i, Ω¨ nhıÏng t˜ lµu nhıng vπn c›n hoang ph∆. CuÊc v∫n ΩÊng ph‚i hÏp quµn s˙, chœnh trŸ v° k˛ thu∫t n°y c‹ thà chia ra t˜ng thÈi k¸ : 1) T˜ cüc chÓa NguyÕn Ω∆n nh˘ng nØm cu‚i ΩÈi Gia Long : Khai kh∏n vÔng Ω∂t phÔ sa t‚t, Ω∂t gi„ng ven s·ng, Ω∂t cÔ lao theo nhu c∑u phüt triÃn xˆ á°ng Trong, phÚc qu‚c v° cðng c‚ qu‚c gia. C›n l≠i cüc vÔng nıËc ng∫p sµu v°o mÔa mıa, Ω∂t quü phøn, r˜ng Süc. VÔng ngıÈi Mi≈n t∫p trung, tr≈n nguy≈n t∞c th÷ Ωà nguy≈n v¬n (R≠ch Giü, S‹c TrØng, Tr° Vinh, Chµu á‚c). Th°nh l∫p cüc tr∂n Bi≈n H›a, Gia áŸnh, áŸnh TıÈng v° Vÿnh Thanh. 2) T˜ cu‚i ΩÈi Gia Long tËi cu‚i ΩÈi Minh M≠ng : Khai kh∏n phœa h˘u ng≠n H∫u Giang, n‚i qua vÔng Ω„i nÓi Th∂t SÁn, v÷ nhu c∑u xüc ΩŸnh bi≈n giËi ViŒt Mi≈n. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 3/3 Khai kh∏n vÔng Ω„i nÓi, vÔng Ω∂t th∂p, canh tüc nh˘ng lflm Ω∂t nhfi m° cao rüo, gi˘a vÔng nıËc ng∫p lÚt. Th°nh l∫p t◊nh An Giang, tüch ra t˜ tr∂n Vÿnh Thanh. 3) T˜ ΩÈi ThiŒu TrŸ tËi ΩÈi T˙ áˆc : Khai kh∏n nh˘ng ΩiÃm chi∆n lıÏc, nh±m ΩÀ ph›ng nÊi lo≠n Í phœa H∫u Giang, chünh süch Ω„n ΩiÀn ΩıÏc thÓc Ω∏y m≠nh. Th˙c dµn Phüp Ω∆n, nh±m mÚc Ωœch b‹c lÊt nhµn c·ng r¿ tiÀn, v° xu∂t c®ng t°i nguy≈n, Ω¨ th˙c hiŒn ΩıÏc v°i viŒc Ωüng kà : 1) Cho Ω°o kinh Ωà chuy≈n chÍ lÓa g≠o, giÓp giao th·ng v∫n t®i ΩıÏc dÕ d°ng, Ω„ng thÈi rÓt bËt nıËc v°o mÔa lÚt t˜ H∫u Giang ra VŸnh Xi≈m La. VÔng Ω∂t phøn, t≠m g‡i l° phÔ sa mËi, kh·ng c›n bŸ nıËc ng∫p quü cao. ViŒc chuy≈n chÍ s®n ph®m vÀ S°i G›n œt t‚n kæm hÁn trıËc. Th°nh l∫p cüc t◊nh mËi : R≠ch Giü, C∑n ThÁ, S‹c TrØng, B≠c Li≈u, vÔng n°y trÍ th°nh nÁi dı lÓa g≠o, nhÈ dµn œt m° mˆc s®n xu∂t cao. Khai kh∏n r˜ng tr°m v° Ω„ng cfi. 2) ThÓc Ω∏y viŒc l°m ruÊng s≠, nhÈ ch‡n cüc gi‚ng lÓa thœch hÏp hÁn, giÓp vÔng Ω∂t th∂p Í Long Xuy≈n, Chµu á‚c v° á„ng Thüp MıÈi canh tüc ΩıÏc. C›n l≠i l° vÔng r˜ng Süc C∑n GiÈ, r˜ng áıËc C° Mau, vÔng than bÔn U Minh, vÔng Ω∂t quü nhiÀu phøn chung quanh H° Ti≈n v° á„ng Thüp MıÈi. 3) L∫p Ω„n ΩiÀn cao su Í miÀn á·ng. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 4/4 1.1) Nhu c∑u phüt triÃn xˆ Ω°ng trong, phÚc qu‚c v° cðng c‚ qu‚c gia Nh˘ng h°nh ΩÊng quy∆t ΩŸnh T˜ lµu, cüc chÓa NguyÕn Ω¨ bi∆t vÀ vÔng Ω∂t Í á„ng Nai v° C¯u Long, nhıng cÁ hÊi chıa thu∫n lÏi Ωà Ω∏y m≠nh cuÊc phüt triÃn vÀ phœa Nam. NØm 1623, mÊt phüi bÊ cða chÓa NguyÕn Ω∆n Oudong y≈u c∑u ΩıÏc l∫p cÁ sÍ Í Prei Nokor (vÔng S°i G›n) Ωà thu thu∆ h°ng h‹a. NØm 1658, khi c›n b∫n rÊn giao tranh vËi chÓa TrŸnh Í phıÁng B∞c, chÓa HiÀn cho quan Khµm m≠ng Ω∆n Tr∂n Bi≈n dinh (PhÓ Y≈n) Ωem 2000 quµn Ω∆n MÂi Xui (M· Xo°i) Ωà Ωünh phü, b∞t vua N¥c çng Chµn gi®i vÀ Qu®ng B÷nh. Khi ∂y Í MÂi Xui (vÔng B° RŸa ng°y nay) v° Í á„ng Nai, “Ω¨ c‹ lıu dµn cða nıËc ta Ω∆n s‚ng chung lÊn vËi ngıÈi Cao Mi≈n khai kh∏n ruÊng Ω∂t. NgıÈi Cao Mi≈n khµm phÚc oai Ωˆc cða triÀu Ω÷nh Ωem nhıÏng h∆t c® Ω∂t ∂y r„i Ωi lünh ch khüc, kh·ng düm tranh trÍ chuyŒn g÷”. NØm 1672, t÷nh h÷nh v· cÔng thu∫n lÏi cho HiÀn VıÁng, ng°i Ω¨ th∞ng chÓa TrŸnh, l∂y s·ng Gianh l°m ranh giËi. NØm 1764, Cao Mi≈n c‹ lo≠n, th≈m l˚ do Ωà quµn chÓa NguyÕn can thiŒp, l∑n n°y phü lu·n ΩıÏc cüc Ω„n binh Cao Mi≈n Í S°i G›n, G› Bœch v° Nam Vang sau khi th∞ng Í M· Xo°i. B®y nØm sau, 1679, Tr∑n Th∞ng T°i v° DıÁng Ng≠n áŸch Ωem binh biÀn v° gia quyæn hÁn 3000 ngıÈi v° chi∆n thuÀn hÁn nØm chÚc chi∆c Ω∆n g∑n kinh Ω·. HiÀn VıÁng cho phæp b‡n di th∑n nh° Minh v°o Nam. Chi ti∆t Ωüng chÓ ˚ l° Ωo°n chi∆n thuyÀn n°y ΩıÏc Ωıa v°o Nam c‹ ngıÈi hıËng dπn. áµy l° cuÊc hıËng dπn th∑n t÷nh, chˆng tfi thÈi chÓa NguyÕn b®n Ω„ v° khung c®nh Í Ω„ng b±ng s·ng á„ng Nai v° C¯u Long ΩıÏc nghi≈n cˆu khü tıÈng t∫n. ChÓa NguyÕn v° ngıÈi hıËng dπn Ω¨ Ωünh giü ΩÓng mˆc giü trŸ chi∆n lıÏc cða vÔng M˛ Tho v° vÔng Bi≈n H›a — nÁi b‡n di th∑n nh° Minh ΩıÏc phæp Ω∆n ΩŸnh cı — s˙ Ωünh giü ∂y m¨i Ω∆n sau n°y vπn c›n l° ΩÓng. MiÀn Nam vπn c›n hai nÁi quan tr‡ng khüc Í phœa Tµy v° Tµy Nam. NØm 1699, NguyÕn H˘u C®nh Ωem binh l≈n t∫n Nam Vang Ωà can thiŒp vÀ quµn s˙. Chuy∆n vÀ v°o kho®ng thüng tı nØm canh th÷n (1700), ·ng cho quµn sÿ theo d›ng TiÀn Giang, trÓ Ω‹ng t≠i Cüi Sao (vÔng chÏ Thð cða Long Xuy≈n) “Ba quµn bŸ phüt bŸnh dŸch v° ·ng cÒng bŸ nhiÕm bŸnh”. ThÈi gian trÓ quµn Í Ωµy l° hÁn n¯a thüng, binh kæo Ωi hai ng°y sau l° ·ng m∂t. “çng c‹ c·ng d¬p y≈n Cao Mi≈n r„i khai thüc Ω∂t n°y”. Ai tr˙c ti∆p khai thüc ? Ch∞c ch∞n l° s‚ binh sÿ bŸ bŸnh, ho¥c mÊt s‚ t÷nh nguyŒn Í l≠i vÔng Cüi Sao m° khai thüc trıËc khi Ω∂t Ωai n°y ΩıÏc vua Cao Mi≈n nhıÏng cho. B∂y giÈ nh‹m n°y s‚ng cheo leo b≈n kia s·ng TiÀn. h‡ ΩıÏc g‡i l° dµn Hai HuyŒn, tr˙c thuÊc phð Gia áŸnh t˜ xıa. NØm 1705, NguyÕn C¯u Vµn th˜a lŸnh h°nh quµn l≈n Cao Mi≈n Ωà Ωünh quµn Xi≈m, khi trÍ vÀ l≠i cho trÓ quµn Í VÒng GÔ (nay l° Tµn An) l∫p Ω„n ΩiÀn, “l°m thð xıËng cho quµn dµn”, Ω∞p Ω„n v° Ω°o kinh cho r≠ch VÒng GÔ v° r≠ch M˛ Tho Øn th·ng vËi nhau, n‚i liÀn s·ng V°m Cfi Tµy qua TiÀn Giang. VÀ phœa VŸnh Xi≈m La, kho®ng nØm 1680, M≠c C¯u Ω¨ l∫p ∂p r®i rüc t˜ VÒng ThÁm, Trðng Kø, C∑n V‡t, R≠ch Giü, C° Mau. H° Ti≈n trÍ th°nh thıÁng c®ng quan tr‡ng, th·n ∂p ΩŸnh cı n±m süt mæ biÃn, thu∫n tiŒn cho ghe thuyÀn tËi lui, ho¥c Í Ω∂t cao theo Giang th°nh, s·ng Cüi LËn, s·ng G°nh H°o, çng á‚c Ωà canh tüc. Tr∑n Th∞ng T°i (á„ng Nai), DıÁng Ng≠n áŸch (M˛ Tho), NguyÕn H˘u C®nh (TiÀn Giang), NguyÕn C¯u Vµn (V°m Cfi), M¥c C¯u (H° Ti≈n) v° quµn dµn Ω¨ Ωi nh˘ng bıËc ti≈n phong trong thÈi gian ng∞n. Nh‹m di th∑n nh° Minh v° dµn ViŒt th∫t s˙ l°m ruÊng v° ΩŸnh cı nÁi Ω∂t l≠. Bao nhi≈u kh‹ khØn d„n d∫p x®y tËi : cuÊc tranh ch∂p vÀ quµn s˙ vËi ngıÈi Cao Mi≈n, ngıÈi Xi≈m. M¨i Ω∆n 134 nØm sau (1834), vÔng Ω∂t m° ·ng NguyÕn H˘u C®nh LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 5/5 khai süng c›n g¥p chinh chi∆n vËi quµn Xi≈m, m¥c d∑u cuÊc Nam ti∆n ho°n t∂t v°o nØm 1759. L≠i c›n viŒc tranh ch∂p d±ng dai vËi anh em Tµy SÁn, khi∆n viŒc kh∏n hoang bŸ Ω÷nh trŒ ho¥c hı h≠i. ChÓa NguyÕn n∞m nguy≈n t∞c cØn b®n l° phüt triÃn cüc ΩÁn vŸ h°nh chœnh liÀn ranh nhau. Tho≠t ti≈n dinh Tr∂n Bi≈n Ω‹ng Í vÔng PhÓ Y≈n. NØm 1698, chıÍng cÁ NguyÕn H˘u C®nh Ω¥t ra Gia áŸnh phð g„m c‹ : — Xˆ á„ng Nai l°m huyŒn PhıËc Long, d˙ng dinh Tr∂n Bi≈n. — Xˆ S°i G›n l°m huyŒn Tµn B÷nh, d˙ng dinh Phi≈n Tr∂n; R„i l∑n h„i, vÔng Long H„ n‚i v°o Ω∂t Gia áŸnh, vÔng M˛ Tho n‚i v°o Gia áŸnh, vÔng An Giang n‚i v°o Long H„ (Vÿnh Long). LÓc H° Ti≈n quü suy sÚp, nØm 1805 (ΩÈi Gia Long) dinh Vÿnh Tr∂n (Vÿnh Long) cai qu®n t˜ h˘u ng≠n TiÀn Giang Ω∆n R≠ch Giü, C° Mau, tˆc VŸnh Xi≈m la Ωà r„i nØm 1810 tr® l≠i cho tr∂n H° Ti≈n nhı cÒ. T˜ ng°n xıa, dµn ViŒt h‡c ΩıÏc kinh nghiŒm vÀ ΩŸnh cı : miÀn r˜ng nÓi bao giÈ cÒng b∂t lÏi, œt Ω∂t thŸt, nhiÀu sfii Ωü, nhˆt l° bŸnh ræt r˜ng (sÁn lam chıËng khœ) nguy h≠i c‹ thà gµy n≠n diŒt chðng. Nh° c¯a n≈n c∂t nÁi Ω„ng b±ng, nhıng Ω∂t ph®i cao rüo, g∑n s·ng r≠ch c°ng t‚t, trünh nÁi nıËc Ω‡ng ao tÔ. “S·ng sµu nıËc ch®y” l° cuÊc Ω∂t l˚ tıÍng vÀ phong thðy (t°i lÏi d„i d°o) nhıng trong th˙c t∆ l° ng˜a ΩıÏc bŸnh ræt, giao th·ng thu∫n lÏi, c‹ nıËc Ωà l°m ruÊng, c‹ nıËc Ωà u‚ng, n∆u l° nÁi nıËc m¥n g∑n biÃn th÷ tr≈n gi„ng cao vπn Ω°o gi∆ng ΩıÏc. NØm 1698, khi NguyÕn H˘u C®nh Ω¥t hai huyŒn Ω∑u ti≈n, t÷nh h÷nh kh∏n hoang ΩıÏc m· t® nhı sau : — á∂t Ωai mÍ rÊng 1000 d¥m, dµn s‚ ΩıÏc hÁn 40000 hÊ, chi≈u mÊ lıu dµn t˜ B‚ Chünh chµu trÍ vÀ Nam Ω∆n Í kh∞p nÁi, m‡i ngıÈi phµn chi∆m ruÊng Ω∂t, chu∏n ΩŸnh thu∆ Ωinh ΩiÀn v° l∫p hÊ tŸch Ωinh ΩiÀn. T˜ Ω‹ con chüu ngıÈi T°u Í nÁi Tr∂n Bi≈n th÷ l∫p th°nh x¨ Thanh H°, Í nÁi Phi≈n Tr∂n th÷ l∫p th°nh x¨ Minh HıÁng, r„i ghæp v°o s‰ hÊ tŸch. Nh‹m di th∑n nh° Minh Ω∆n Í cÔ lao Ph‚ v° vÔng M˛ Tho g„m 3000 ngıÈi khi ti≈n khÍi. Hai mıÁi nØm sau, con cüi cða h‡ lËn l∑n. MÊt s‚ ngıÈi Trung Hoa khüc l∑n h„i Ω∆n l°m Øn bu·n bün, r„i ΩŸnh cı lu·n. Ta th∂y c›n l≠i tr≈n ba chÚc ng°n gia Ω÷nh ViŒt Nam g„m c‹ : — Nh˘ng ngıÈi l∫p nghiŒp t˜ trıËc Í M· Xo°i (B° RŸa). — Nh˘ng ngıÈi t˜ B‚ Chünh (Qu®ng B÷nh) trÍ v°o Ω∆n l∫p nghiŒp. S‚ ngıÈi n°y s‚ng r®i rüc t˜ B° RŸa Ω∆n cÔ lao Ph‚ (Bi≈n H›a), vÔng S°i G›n, M˛ Tho. áŸa danh Tr∂n Bi≈n bao g„m mÊt vÔng rÊng r¨i t˜ ranh B÷nh Thu∫n Ω∆n t∫n Nh° Bø. Phi≈n Tr∂n bao g„m Tµn B÷nh Ω∆n phœa C∑n GiuÊc, C∑n áıËc, Tµn An. Phð Gia áŸnh thuÍ ∂y Øn Ω∆n t∫n vÔng Cüi Bø (t® ng≠n TiÀn Giang) sau n°y l° chµu áŸnh ViÕn. áµy l° nh˘ng lıu dµn. Nhıng n≈n chÓ ˚ s‚ ngıÈi “c‹ v∫t l˙c” t˜ miÀn Trung Ω∆n. Kh·ng v‚n li∆ng th÷ kh·ng l°m ruÊng ΩıÏc, ngıÈi c‹ chÓt œt v‚n n∆u chŸu mang v°o “Ω∂t mËi” s¡ dÕ trÍ th°nh ΩiÀn chð, phÓ h°o. Lˇ sÍ thıÈng Ω¥t Í nh˘ng nÁi quan tr‡ng, dµn Ω·ng, kinh t∆ d„i d°o, thu∫n lÏi cho viŒc thıÁng m¨i v° l° vŸ trœ c‹ giü trŸ chi∆n lıÏc quµn s˙. Í lıu v˙c s·ng á„ng Nai v° C¯u Long, dµn ta thi∆t l∫p ΩıÏc : VÔng cÔ lao Ph‚ : n›ng c‚t cða Bi≈n H›a áµy l° vŸ trœ xˆng danh ®i ΩŸa Ω∑u (Tr∂n Bi≈n) vËi ΩıÈng bÊ ΩıÈng thðy n‚i liÀn vÀ miÀn Trung, ΩıÈng bÊ l≈n Cao Mi≈n v° ΩıÈng thðy Øn xu‚ng S°i G›n. Nh‹m dµn Trung Hoa theo chµn Tr∑n Th∞ng T°i gµy cÁ sÍ lËn Í cÔ lao Ph‚, ch‡n vŸ trœ thu∫n lÏi, süt mæ s·ng. NØm nØm sau khi ΩŸnh cı, chÔa Quan á∆ d˙ng l≈n. Tr∑n Th∞ng T°i chi≈u n≠p ΩıÏc ngıÈi bu·n nıËc T°u, xµy d˙ng ΩıÈng ph‚, l∑u quü Ω·i t˜ng r˙c rÎ tr≈n bÈ s·ng, li≈n l≠c nØm d¥m v° phµn ho≠ch ra ba nhai lÊ, nhai lËn gi˘a ph‚ LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 6/6 lüt Ωü tr∞ng, nhai ngang lüt Ωü ong, nhai nhfi lüt Ωü xanh, ΩıÈng rÊng, b±ng ph≤ng, ngıÈi bu·n tÚ t∫p Ω·ng ΩÓc, t°u biÃn, ghe s·ng Ω∆n Ω∫u chen l∂n nhau, c›n nh˘ng nh° bu·n to Í Ωµy th÷ nhiÀu hÁn h∆t, l∫p th°nh mÊt Ω≠i Ω· hÊi. “á≠i Ph‚” b∂y giÈ l° ΩŒ nhˆt thıÁng c®ng Í miÀn Nam, ph„n thŸnh nhÈ l˚ do sau Ωµy : — ViŒc thıÁng m¨i t‰ chˆc khæo læo, Tr∑n ThıÏng Xuy≈n chi≈u t∫p ngıÈi bu·n nıËc T°u Ω∆n ki∆n thi∆t, Ωµy l° b‡n thıÁng bu·n chuy≈n nghiŒp, c‹ v‚n to v° gi°u kinh nghiŒm, Ω∆n sau chË kh·ng ph®i l° ngıÈi Ωi theo Tr∑n ThıÏng Xuy≈n trong ΩÏt ti≈n phong (s‚ ngıÈi Ωi Ω∑u g„m Ωa s‚ l° quµn sÿ, tˆc l° n·ng dµn nghøo, kh·ng v‚n). — S·ng sµu c‹ ch thu∫n lÏi cho t°u biÃn Ω∫u (Ωµy l° v˙c sµu g∑n ΩÀn thÈ ·ng NguyÕn H˘u C®nh). — ViŒc t„n tr˘ v° phµn ph‚i h°ng h‹a ΩıÏc ΩiÀu h°nh hÏp l˚. Nh° l∑u, ph‚ xü b≈n cüc nhai lÊ lüt Ωü l° kho h°ng v° cÒng l° nÁi ngh◊ gi®i trœ cða chð t°u v° thðy thð. T°u ch≠y bu„m g¥p gi‹ thu∫n th÷ mËi Ω∆n ho¥c Ωi ΩıÏc. “Xıa nay thuyÀn bu·n Ω∆n h≠ neo xong l° l≈n bÈ thu≈ ph‚ Í, r„i Ω∆n nh° chð mua h°ng, l≠i Ω∂y k≈ khai nh˘ng h°ng h‹a trong thuyÀn v° khuµn c∂t l≈n, thıÁng lıÏng giü c®, chð mua h°ng ΩŸnh giü mua bao t∂t c® h°ng h‹a t‚t x∂u kh·ng bfi s‹t l≠i thˆ g÷. á∆n ng°y trıÁng bu„m trÍ vÀ g‡i l° “h„i ΩıÈng”, chð thuyÀn c‹ y≈u c∑u mua giÓp v∫t g÷ th÷ ngıÈi chð bu·n ∂y cÒng chi∆u y ıËc ΩÁn mua dÔm chÍ Ω∆n trıËc k¸ giao h¬n, hai b≈n chð khüch chi∆u tœnh h‹a ΩÁn thanh toün r„i cÔng nhau ΩÈn ca vui chÁi, Ω¨ ΩıÏc nıËc ng‡t t∞m r¯a s≠ch s¡ l≠i kh·ng lo s˙ trÔng h° Øn lðng vün thuyÀn, khi vÀ l≠i chÍ Ω∑y thˆ h°ng khüc r∂t l° thu∫n lÏi”. Chıa th∂y t°i liŒu cÚ thà vÀ cüc s®n ph∏m mua bün lÓc ∂y, nhıng ta Ωoün l° thıÁng gia Hu≈ kiøu n∞m ΩÊc quyÀn vÀ xu∂t nh∫p c®ng t˜ khi b∞t Ω∑u kh∏n hoang, ngo°i nh˘ng s®n ph∏m Ω∂t á„ng Nai nhı g≠o, cü kh·, c›n mÊt s‚ s®n ph∏m t˜ Cao Mi≈n Ωem xu‚ng : cüc lo≠i th®o dıÏc, ng° voi. S®n ph∏m nh∫p c®ng g„m tÁ lÚa, v®i b·, dıÏc ph∏m cho Ω∆n nh˘ng xa xœ ph∏m. NgıÈi T°u thœch dÔng Ω„ b≈n T°u : g≠ch ng‹i, Ωü xµy cÊt chÔa, nhang Ωøn, gi∂y tiÀn v°ng b≠c. H‡ cıËi vÏ ViŒt Nam, b°y ra nh˘ng th‹i Øn x°i, phung phœ v°o dŸp T∆t. Nh˘ng ΩŸa ΩiÃm ΩŸnh cı lÓc ban Ω∑u l° vÔng B° RŸa, á„ng M·n, Long Khünh, Tµn Uy≈n, nh˘ng cünh Ω„ng Í hai b≈n bÈ s·ng á„ng Nai g∑n cÔ lao Ph‚. á∂t Tr∂n Bi≈n lÓc b∂y giÈ Øn Ω∆n Thð áˆc, Gi„ng çng T‚, vÔng Thð Thi≈m, Nh° Bø; phœa Tµy th÷ Øn qua vÔng Thð D∑u MÊt, Lüi Thi≈u. VÔng B∆n Nghæ S°i G›n : n›ng c‚t cða Gia áŸnh áµy l° vÔng Ω∂t gi„ng Í s·ng S°i G›n, r≠ch ThŸ Nghø l≈n H‚c M·n, G› V∂p; vÔng ChÏ LËn ng°y nay Øn xu‚ng B÷nh áiÀn, B÷nh Chünh; G› áen, n‚i liÀn Ω∆n C∑n áıËc, C∑n GiuÊc, nh˘ng gi„ng thu∫n lÏi Ωà l°m ruÊng v° l°m r∏y. N∆u vÔng cÔ lao Ph‚ ΩıÏc ıu th∆ l° c‹ nıËc ng‡t quanh nØm, th÷ vÔng S°i G›n l≠i bŸ ®nh hıÍng nıËc m¥n t˜ biÃn tr°n v°o, gi„ng cao rüo, Ω°o gi∆ng c‹ thà g¥p m≠ch nıËc ng‡t, ph∑n c›n l≠i l° Ω∂t quü th∂p. VÔng S°i G›n l° Prei Nokor (chÔa Cµy Mai ΩıÏc g‡i l° Vat Prei Nokor) n±m tr≈n gi„ng, phœa ChÏ LËn ng°y nay. NØm 1739, Ω„n Dinh Ω‹ng Í th·n Tµn M˛, c‹ t°i liŒu ghi l° Tµn Thu∫n, ph®i chØng v÷ quµn sÿ mu‚n Í g∑n bÈ s·ng lËn (g∑n Nh° Bø) Ωà dÕ di chuyÃn v° kiÃm soüt an ninh ? Tho≠t ti≈n t˜ cÔ lao Ph‚ Ω∆n B∆n Nghæ — S°i G›n ch◊ dÔng ΩıÈng thðy, chÏ Nh° Bø th°nh h÷nh, ˆng dÚng v°o nhu c∑u nhı mÊt chÏ n‰i Í gi˘a ng¨ ba. Hanh Th·ng x¨ (G› V∂p) trÍ th°nh ΩÁn vŸ h°nh chünh t˜ nØm 1698, PhÓ Th‡ nØm 1747, Tµn SÁn Nhˆt nØm 1749. Ngay t˜ nØm 1698, ngıÈi Hoa kiÀu l∫p x¨ Minh HıÁng Í vÔng S°i G›n, nÁi Ωµy h‡ cÒng n∞m viŒc thıÁng m¨i. NØm 1770, s¯ chæp chuyŒn ·ng TØng Ñn Ωünh c‡p t≠i chÏ Tµn KiÃng (Tµn C®nh), nØm 1774 chÔa Giüc Lµm d˙ng l≈n, tr≈n g› Ω∂t cao rüo (do ngıÈi Minh HıÁng l° L˚ ThÚy Long quy≈n tiÀn), chÔa Kim ChıÁng l∫p nØm 1775. PhÓ Lµm, vÔng B÷nh áiÀn l° Ω∂t gi„ng. Nhıng nÁi thu∫n tiŒn cho viŒc canh tüc ph®i kà l° vÔng C∑n GiuÊc, LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 7/7 C∑n áıËc. “G≠o C∑n áıËc nıËc á„ng Nai” n‰i danh l° ngon v° trong müt. VÔng ven biÃn Nam k¸ (tr˜ ra r˜ng Süc — C∑n GiÈ v° r˜ng áıËc mÒi C° Mau) c›n nhiÀu Ω∂t r∂t t‚t. B≈n kia C∑n áıËc l° G› C·ng vËi nhiÀu gi„ng v° Ω∂t phÔ sa Í bÈ C¯a á≠i, Ba Lai (trÍ th°nh v˙a lÓa quan tr‡ng ΩÈi Gia Long). á∂t Ω¨ t‚t l≠i Í ven biÃn, lıu dµn c‹ thà Ωi ghe b∑u t˜ miÀn Trung v°o v°m m° l∫p nghiŒp, ngo°i hu≈ lÏi ruÊng nıÁng c›n hu≈ lÏi cü t·m. áünh lıËi ngo°i biÃn v‚n l° sÍ trıÈng cða dµn ViŒt. L°m ruÊng Í nh˘ng nÁi xa lˇ sÍ th÷ dÕ tr‚n thu∆, tha h„ ch‡n l˙a Ω∂t t‚t. NhÈ ΩıÈng biÃn, viŒc li≈n l≠c vÀ qu≈ xˆ miÀn Trung ΩıÏc thu∫n lÏi. Tr∂n Bi≈n v° Phi≈n Tr∂n khi mËi kh∏n hoang tuy Ω∂t kh·ng t‚t b±ng phœa C¯u Long nhıng vπn l° ph÷ nhi≈u so vËi vÔng B÷nh Thu∫n. V÷ Í g∑n lˇ sÍ, g∑n thıÁng c®ng n≈n lÓa g≠o bün c‹ giü. VÀ m¥t an ninh v÷ xa s·ng TiÀn s·ng H∫u n≈n khfii sÏ n≠n chinh chi∆n khi chÓa NguyÕn v° Xi≈m La gµy h∂n. VÔng Ba Gi„ng : n›ng c‚t cða áŸnh TıÈng S·ng C¯u Long khüc hÁn s·ng á„ng Nai v° s·ng V°m Cfi. H±ng nØm, C¯u Long c‹ nÁi nıËc lÚt tr°n bÈ. á∂t gi„ng ven bÈ s·ng, Ω∂t cÔ lao Í C¯u Long khüc hÁn m∂y g› Í g∑n á„ng Nai. VÔng C¯u Long Ω∂t th∂p, Ω°o xu‚ng v°i lËp xu‰ng l° g¥p nıËc, viŒc tr„ng cµy Øn trüi l≠i dÕ d°ng, khfii tıËi. MÓc nıËc gi∆ng, hay günh nıËc t˜ mæ r≠ch l≈n nh°, l≈n rπy l≠i œt t‚n c·ng. BÈ C¯u Long thıÈng c‹ b¨i bÔn, b„i Ω∞p nhanh ch‹ng, Ω∂t cÔ lao lan ra trong v°i nØm l° th∂y cuÊc biÃn dµu. ViŒc v∫n t®i, giao th·ng dÔng ghe xu„ng thay v÷ dÔng xe b› ho¥c Ωi bÊ, khi≈ng günh. K˛ thu∫t c°y b˜a cÔng l° ng°y thüng c∂y hüi ph®i thay Ω‰i cho thœch ˆng vËi ho°n c®nh mËi. DıÁng Ng≠n áŸch “Ωem binh lœnh ghe thuyÀn ch≠y v°o c¯a Soi R≠p v° á≠i TiÃu h®i kh∏u r„i l≈n Ω„n trÓ Í xˆ M˛ Tho”. áµy l° cuÊc ΩŸnh cı c‹ s∞p Ω¥t, “xü sai VØn Trinh v° tıËng th∑n l≠i VØn Chi≈u Ωıa dÚ vØn sang Cao Mi≈n b®o Thu VıÁng chia Ω∂t Ωà cho b‡n DıÁng Ng≠n áŸch Í. Thüng 5, VØn Trinh dπn c® binh biÀn Long M·n v° Ωıa ghe thuyÀn Ω∆n Ω‹ng dinh tr≠i Í ΩŸa phıÁng M˛ Tho r„i d˙ng nh° c¯a, tÚ t∫p ngıÈi Kinh, ngıÈi ThıÏng (ngıÈi Mi≈n) k∆t th°nh ch›m x‹m”, “sau n°y mËi l∫p dinh tr∂n, ΩÀu l° tÔy thÈi dÈi Ω‰i, ho¥c hıËng Nam, ho¥c hıËng B∞c, ho¥c Ωem tËi, ho¥c rÓt lui cÒng ch≤ng ngo°i ΩŸa cuÊc ∂y”. Tr≈n 1000 binh sÿ cða DıÁng Ng≠n áŸch l°m Øn t≠i Ωµu ? H‡ kh·ng rÈi khfii “ΩŸa cuÊc” t‚t ch‡n l˙a lÓc ban Ω∑u nhı t°i liŒu tr≈n cho bi∆t. ChÓng ta c‹ thà xüc nh∫n l° gi„ng Cai Y∆n Øn Ω∆n vÔng Ba Gi„ng, khÍi Ω∑u l° Tµn HiŒp (nay c›n g‡i l° gi„ng Tr∂n áŸnh) Ω∆n ThuÊc Nhi≈u, Cai L∫y, gi˘a TiÀn giang v° á„ng Thüp MıÈi. LÓc mËi kh∏n hoang, hai lˇ sÍ chœnh l° Bi≈n H›a v° Phi≈n An Í g∑n nhau phœa á„ng Nai. Cüc quan th÷ mu‚n cho dµn chÓng phµn tün ra chi∆m cˆ Ω∂t phœa Tµy Nam n≈n Ω¥t quy ch∆ rÊng r¨i, kh·ng cµu thÓc. VÀ nguy≈n t∞c, ngıÈi kh∏n hoang Í VÒng GÔ (Tµn An, s·ng V°m Cfi) ho¥c M˛ Tho, ΩÀu l° dµn cða hai huyŒn PhıËc Long v° Tµn B÷nh. áà khfii chuy≈n chÍ ΩıÈng xa khi Ω‹ng thu∆ b±ng lÓa v° b±ng tiÀn m¥t, h‡ c‹ thà n≠p t≠i cüc kho thu∆ Í ΩŸa phıÁng, v˜a thu∫n lÏi cho dµn, cho cüc quan cÒng khfii lo sÏ n≠n th∂t thµu. MÊt s‚ ngıÈi l°m nghÀ r˜ng, nghÀ biÃn hıÍng quy ch∆ ri≈ng khfii l∫p th·n ∂p, ch◊ c∑n Ω·i ngıÈi thay m¥t Ωˆng ra chŸu trüch nhiŒm Ωà k∆t h‡p th°nh trang tr≠i, man, thuÊc, n∫u. H‡ s‚ng ΩŸnh cı ho¥c lıu ΩÊng, vËi ngıÈi cai tr≠i ho¥c ngıÈi bÊ trıÍng, ngıÈi Ω∑u n∫u c∑m Ω∑u. Chœn kho thµu thu∆ (c¯u kh‚ trıÈng) d°nh cho cüc tr≠i, cüc n∫u, mang t≈n sau Ωµy (Ω¥t ra t˜ nØm 1741) : — Quy An — Quy H‹a — C®nh DıÁng — Thi≈n MÚ LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 8/8 — Gian Th®o — Ho°ng L≠p — Tam LŸch — B® Canh — Tµn Th≠nh Ba kho Tµn Th≠nh, C®nh DıÁng, Thi≈n MÚ, l°m ch cho dinh Tr∂n Bi≈n trıng thµu t· thu∆ Ωà n≠p t®i vÀ Kinh, ΩÀu Í phœa b∞c H∫u giang tˆc l° s·ng Cüt, phœa Ω·ng cÔ lao Ph‚. Kho Tam L≠ch (Tam LŸch) Í vÔng M˛ Tho (theo cha Jean de Jæsus th÷ Tam L≠ch l° nÁi m° quµn á·ng SÁn khÍi s˙ xıng danh tünh), ta hiÃu l° vÔng Ba Gi„ng. Kho B® Canh Í vÔng Cao L¨nh ng°y nay. Kho Gian Th®o Í cüch phœa nam th°nh Gia áŸnh 4 d¥m rıÎi, sau s¯a l≠i g‡i l° kho B‚n Tr∂n. Kho Ho°ng L≠p Í huyŒn PhıËc Long (Bi≈n H›a). Ph®i chØng kho n°y dÔng Ωà thµu süp ong v° lµm s®n do thÏ r˜ng phœa bi≈n giËi ViŒt Mi≈n Ω‹ng g‹p ? Kho Quy An v° Quy H‹a Í Ωµu ? C‹ n≈n suy lu∫n l° vÔng An H‹a Í c¯a á≠i ng°y nay, l∂y hai ti∆ng sau ch‹t nh∫p l≠i ? NguyÕn Khoa Thuy≈n ghi r±ng Í Quy An c‹ hÁn 100 th·n, t≈n Quy An ΩıÏc nh∞c tËi theo thˆ t˙ sau Tam L≠ch v° Tµn B÷nh. B® Canh ΩıÏc NguyÕn Khoa Thuy≈n ghi l≠i nhı l° mÊt tr≠i, cÔng vËi hai tr≠i khüc l° Ba Lai v° R≠ch Ki∆n. Tr≈n b®n Ω„, ta th∂y c‹ Ω∆n 4 kho t∫p trung Í cÔ lao Ph‚ v° B∆n Nghæ Ωà thu∫n ΩıÈng chÍ chuy≈n vÀ kinh Ω· Hu∆ v° cüc t◊nh miÀn Trung khi chÓa NguyÕn c›n n∞m chð quyÀn. M∂y kho kia Í Ba Gi„ng (Tam L≠ch), Cao L¨nh (B® Canh), Qui An c‹ l¡ g∑n mÊt v°m s·ng nhünh cða C¯u Long, ho¥c Ba Lai, ho¥c c¯a á≠i. áÈi vua HiÃn T·n (1691—1725), l∫p phð trŸ Í phœa b∞c chÏ. NØm 1772 l∫p TrıÈng á„n Ω≠o, nØm 1779, l∂y ph∑n Ω∂t n±m gi˘a tr∂n Bi≈n, Phi≈n tr∂n v° Long H„ Ω¥t l°m TrıÈng á„n dinh c‹ Lıu thð, K˚ lÚc v° Cai bÊ coi viŒc quµn s˙, h°nh chünh, thu∆ vÚ v° b¨i bfi cüc kho tr≈n. TrıÈng á„n dinh Ω‹ng Í gi„ng Cai Y∆n (gi„ng n°y b∞t Ω∑u t˜ vÔng Khünh H∫u thuÊc Tµn An ng°y nay), r„i l≠i Ω‰i t≈n l° Tr∂n áŸnh, Ω‹ng Í Tµn HiŒp. Hai ti∆ng áŸnh TıÈng ch◊ xu∂t hiŒn t˜ nØm Gia Long thˆ 7 (1808). VÔng Long H„ : n›ng c‚t cða Vÿnh Long, An Giang KiÃm soüt s·ng TiÀn, s·ng H∫u l° v∂n ΩÀ m° cüc chÓa NguyÕn quan tµm nhˆt, vÀ m¥t quµn s˙ v° vÀ canh tüc. Mu‚n dÔng binh l≈n Cao mi≈n, ph®i cho chi∆n thuyÀn Ωi ngıÏc d›ng TiÀn giang Ωà Ω∆n Ba Nam r„i Nam Vang. TiÀn giang l° s·ng nhiÀu nhünh, g∑n v°m biÃn mÂi nhünh khü rÊng vËi bÈ Ω∂t phÔ sa cao rüo, thu∫n lÏi Ωà tr„ng Ω∫u, tr„ng khoai, Ω¥c biŒt l° tr„ng dµu nu·i t±m, tr„ng cau, tr„ng tr∑u, tr„ng d˜a, cüc lo≠i cµy Øn trüi. á∂t c›n l≠i l° ruÊng t‚t. áµy l° cuÊc Ω∂t l˚ tıÍng “s·ng sµu nıËc ch®y”. Tho≠t ti≈n, hai ti∆ng Long H„ phüt xu∂t t˜ t® ng≠n TiÀn giang. NØm 1732 chÓa NguyÕn sai quan kh‰n sÓy Gia áŸnh chia ph∑n Ω∂t cða Gia áŸnh (sau n°y l° cða áŸnh TıÈng) l∫p chµu áŸnh ViÕn, d˙ng dinh Long H„ t≠i Cüi Bø, g‡i l° Cüi Bø dinh. NØm 1756 v° 1757, cuÊc Nam ti∆n ho°n t∂t vÀ m¥t chœnh trŸ. TrıËc m¥t dinh Cüi Bø — Í v°m r≠ch Cüi Bø ph÷ nhi≈u, b≈n c≠nh r≠ch Cüi Thia nhiÀu phÔ sa — l° nh˘ng cÔ lao lËn gi˘a cüc s·ng Ba Lai, H°m Lu·ng v° C‰ Chi≈n, chıa kà Ω∆n m∂y cÔ lao tuy nhfi nhıng quan tr‡ng Í gi˘a TiÀn giang. B≈n kia TiÀn giang l° nÁi t∫p trung nhiÀu s‚c Mi≈n, vÔng Tr° Vinh. C‹ thà l° trıËc khi süp nh∫p v°o l¨nh th‰ ViŒt Nam, lıu dµn Ω¨ Ω∆n l°m Øn r®i rüc nhıng cuÊc kh∏n hoang ΩıÏc xÓc ti∆n quy m· hÁn t˜ khi trÍ th°nh l¨nh th‰ ViŒt Nam, danh chünh ng·n thu∫n. Hai ΩŸa danh cÔ lao B®o, cÔ lao Minh xu∂t hiŒn sau n°y, xˆng danh l° trüi chµu cða C¯u Long. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 9/9 Phœa cÔ lao B®o c‹ tüm gi„ng, phœa cÔ lao Minh c‹ 11 gi„ng. á¥c ΩiÃm cða nh˘ng gi„ng n°y l° chŸu ®nh hıÍng nıËc lËn nıËc r›ng do thðy triÀu, nhıng kh·ng bao giÈ bŸ ng∫p v°o mÔa lÚt cða s·ng C¯u Long. NguyÕn Cı Trinh v° TrıÁng PhÓc Du xin dÈi dinh Long H„ t˜ Cüi Bø qua Ω∂t T∑m B°o, tˆc l° vÔng chÏ Vÿnh Long ng°y nay, Ω„ng thÈi Ω¥t nh˘ng Ω„n Í Tµy Ninh, H„ng Ng˙, cÔ lao Gi≈ng, Sa áæc, Chµu á‚c. Dinh Long H„ kiÃm soüt TiÀn giang v° hai b≈n bÈ H∫u giang. á„ng thÈi dinh n°y cÒng bao trÔm lu·n vÔng bi≈n VŸnh Xi≈m La vËi Long Xuy≈n Ω≠o (C° Mau), Ki≈n Giang Ω≠o (R≠ch Giü). Ri≈ng vÀ vÔng Ba Th∞c (S‹c TrØng) nÁi ngıÈi Mi≈n s‚ng quü t∫p trung th÷ viŒc cai trŸ vπn thuÊc vÀ h‡. DÚng ˚ cða chÓa NguyÕn l° dÔng nÁi n°y Ωà kh‚ng ch∆ Cao Mi≈n. S·ng C¯u Long l° bi≈n giËi ViŒt Nam Í miÀn ba bi≈n giËi. NØm 1779, chÓa NguyÕn duyŒt xem b®n Ω„, nµng vÔng M˛ Tho l°m dinh (TıÈng á„n dinh) Ω„ng thÈi cÒng th¯ b°y mÊt chuy∆n phi≈u lıu : dÈi dinh Long H„ Ω∆n cÔ lao Ho±ng Tr∂n, Í gi˘a H∫u giang. “áıÁng thÈi c‹ ngıÈi b°n r±ng ΩŸa th∆ H∫u giang rÊng lËn, r˜ng nÓi mÔ mŸt, vÔng Ba Th∞c, C∑n ThÁ, Tr° Vinh c‹ nhiÀu s‚c cða Cao Mi≈n m° cüch xa dinh Long H„, n≈n Ω¥t mÊt Ωai tr∂n Ωà kh‚ng ch∆, mÊ dµn Ω∆n khai kh∏n ruÊng Ω∂t”. Dinh Long H„ dÈi Ω∆n Ho±ng Tr∂n nØm trıËc l° nØm sau (1780) l≠i lui vÀ ch cÒ (tˆc l° vÔng chÏ Vÿnh Long), Ω‰i t≈n l° Vÿnh Tr∂n dinh. Kinh nghiŒm cho th∂y r±ng con ΩıÈng t˜ H∫u giang l≈n Cao Mi≈n quü xa, kh·ng thu∫n b±ng ΩıÈng TiÀn giang, phœa Vÿnh Long. CÔ lao Ho±ng Tr∂n Í H∫u giang ΩıÏc khai thüc sËm, c›n mang t≈n l° cÔ lao Tµn Dinh, gÏi l≠i h÷nh ®nh cða dinh Long H„ ng°y trıËc. Gi˘a TiÀn giang v° H∫u giang, c‹ s≥n nhiÀu s·ng r≠ch lËn nhfi liÀn l≠c nhau l≠i c›n nhiÀu gi„ng Ω∂t t‚t, quanh nØm nıËc ng‡t, mÔa nıËc lÚt kh·ng ng∫p (vÔng Sa áæc). Nh˘ng cÔ lao tr≈n s·ng TiÀn, s·ng H∫u ΩÀu Ωüng giü, nhiÀu cÔ lao v˜a rÊng v˜a d°i, Ω∂t biÀn chung quanh cÔ lao r∂t m°u mÎ, nØng xu∂t cao : cÔ lao Dung, cÔ lao Trµu, cÔ lao D°i, cÔ lao Gi≈ng, cÔ lao Mµy, c„n B÷nh Thðy, cÔ lao NØng GÔ. So vËi s·ng VÒng GÔ (V°m Cfi Tµy) lu·n c® s·ng á„ng Nai th÷ TiÀn giang v° H∫u giang Ω∂t t‚t hÁn, khœ h∫u khü l°nh. Dµn cı c›n thıa thËt, Ω›i hfii nhiÀu ΩÏt lıu dµn Ω∆n khai thüc. Duy c‹ ΩiÀu b∂t lÏi l° xa Gia áŸnh, ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung t≠i nhiÀu vÔng lËn rÊng c‹ thà khu∂y r‚i an ninh ; vÔng Th∂t SÁn chıa thüm hiÃm ΩıÏc, l≠i c›n cünh Ω„ng büt ngüt (R≠ch Giü, C∑n ThÁ) n±m gi˘a h˘u ng≠n H∫u giang v° vŸnh Xi≈m la. NıËc Xi≈m Ωang h„i hØng sˆc, c‹ thà ΩÊt nh∫p miÀn bi≈n giËi — mÊt bi≈n giËi chıa rfl rŒt, kh‹ ΩŸnh cı v÷ nıËc ng∫p quü sµu, kh·ng thœch hÏp vËi l‚i c°y c∂y ΩıÁng thÈi (Ω„ng Chµu á‚c, Lüng Linh, Thüp MıÈi). Nh˘ng chuy∆n Ωi vÀ “t∏u qu‚c v° phÚc qu‚c” cða vua Gia Long ΩıÏc th˙c hiŒn dÕ d°ng l° nhÈ ng°i am hiÃu ΩŸa th∆ cða vÔng Ω∂t rÊng ∂y hÁn quµn Tµy SÁn. N°o l° s·ng Mµn Thœt n‚i ngang Ba Kø tËi vÔng Tr° çn, nÁi nhiÀu ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung. N°o vÔng NıËc Xoüy t∂n th‚i dÕ d°ng, l≠i c›n vÔng C∑n ThÁ vËi r≠ch C∑n ThÁ Øn th·ng qua s·ng Cüi Bø r„i s·ng Cüi LËn vËi vÔng U Minh. S·ng G°nh H°o, s·ng çng á‚c Í t∫n mÒi C° Mau. ThÈi th≠nh trŸ cða h‡ M≠c quü phÔ du v÷ kh·ng Ωð dµn v° kh·ng Ωð quµn Ωà kiÃm soüt mÊt vÔng H∫u giang quü rÊng m° tr≈n danh nghÿa th÷ h‡ M≠c ΩıÏc chÓa NguyÕn giao cho cai qu®n. SÁ k∆t th°nh qu® : ThıÁng c®ng S°i G›n th°nh h÷nh v° phüt triÃn NgıÈi Hoa kiÀu n∞m nÊi v° ngo≠i thıÁng ngay t˜ bu‰i Ω∑u, h‡ l≠i c‹ th∆ l˙c quµn s˙. Í cÔ lao Ph‚, Tr∑n Th∞ng T°i s‚ng thu∫n h›a vËi chÓa NguyÕn, nØm 1700, ·ng cÔng quµn sÿ tÔy tÔng tham gia tr∫n Ωünh quy∆t ΩŸnh, chi∆n th∞ng t≠i Nam Vang. Con Tr∑n Th∞ng T°i l° Tr∑n á≠i áŸnh cıËi con güi M≠c C¯u, tˆc l° em güi cða M≠c Thi≈n Tˆ (vÏ M≠c C¯u l° ngıÈi LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 10/10 ViŒt Nam, qu≈ Í á„ng M·n, thuÊc Bi≈n H›a), vÀ sau Tr∑n á≠i áŸnh v÷ bŸ hiÃu l∑m n≈n bu„n tði, ch∆t trong ngÚc. DıÁng Ng≠n áŸch ch∆t v÷ ph‹ tıËng l° Ho°ng T∂n l°m ph®n, Ho°ng T∂n l≠i bŸ quµn sÿ ViŒt Nam tr˜ng trŸ. H‡ M≠c Í H° Ti≈n ΩıÏc chÓa NguyÕn cho hıÍng quy ch∆ t˙ trŸ. D›ng h‡ n°y trung th°nh vËi chÓa NguyÕn nhıng l≠i bŸ Xi≈m VıÁng l° Phi Nh¨ Tµn qu∂y r‚i (·ng vua Xi≈m n°y g‚c ngıÈi TriÀu Chµu). MÊt vi≈n tıËng TriÀu Chµu t≈n l° Tr∑n Li≈n Ω¨ Ωem binh qua Ω‚t phü H° Ti≈n, quy∆t sanh t¯ vËi M≠c Thi≈n T¯. Hai t≈n cıËp TriÀu Chµu khüc l° Ho∞c Nhi≈n v° Tr∑n Thüi cÒng gµy khü nhiÀu r∞c r‚i cho h‡ M≠c Í H° Ti≈n. C‹ ngıÈi cho r±ng ngıÈi Trung Hoa h®i ngo°i thıÈng t˙ t·n, ·m ∂p gi∂c mÁ l°m bü chð mÊt cfli. N∆u c‹ th∫t v∫y, th÷ nh˘ng gi∂c mÁ ∂y kh·ng bao giÈ th˙c hiŒn ΩıÏc Í Ω∂t á„ng Nai, œt ra l° vÀ m¥t chünh trŸ v° quµn s˙. Ch◊ mÊt l∑n h„i nØm 1747 khi c‹ thıÁng gia ngıÈi PhıËc Ki∆n l° L˚ VØn Quang Ω∆n cı ngÚ t≠i cÔ lao Ph‚, nhµn th∂y viŒc ph›ng bŸ lÁ l° n≈n c∂u k∆t vËi hÁn 300 bø Ω®ng, xıng l° Ω≠i vıÁng. CuÊc khÍi lo≠n bŸ d∫p t∞t, L˚ VØn Quang v° Ω„ng b‡n bŸ üp gi®i vÀ PhıËc Ki∆n (b∂y giÈ, ta ng≠i r∞c r‚i vÀ ngo≠i giao vËi nh° Thanh). NØm 1772, chÓa NguyÕn suy y∆u, TrıÁng PhÓc Loan lÊng quyÀn nhıng quµn sÿ á°ng Trong vπn c›n m≠nh, 10000 quµn Í dinh B÷nh KhıÁng, B÷nh Thu∫n cÔng 300 chi∆n thuyÀn hÏp vËi quµn Í dinh Long H„ kæo l≈n Cao Mi≈n Ωünh th∞ng mÊt tr∫n lËn Ωà cˆu v¨n t÷nh th∆ nguy ng∫p Í H° Ti≈n, cˆu M≠c Thi≈n Tˆ khi quµn Xi≈m chi∆m cˆ th°nh n°y ; T÷nh th∆ Í á°ng Trong trÍ n≈n bi Ωüt khi anh em Tµy SÁn khÍi nghÿa. Thüng hai nØm 1776, NguyÕn L˘ læo v°o Ω∂t Gia áŸnh. Thüng nØm nØm ∂y, NguyÕn L˘ rÓt lui sau khi cıËp l∂y lÓa kho, chÍ hÁn 200 thuyÀn ch≠y vÀ Quy NhÁn. Con s‚ n°y giÓp chÓng ta th∂y ph∑n n°o th°nh qu® cða viŒc kh∏n hoang Í á„ng Nai v° C¯u Long. MÊt vi≈n cai bÊ Í phð Gia áŸnh l° Hi∆n Ωˆc h∑u NguyÕn Khoa Thuy≈n büo cüo l≠i nh˘ng con s‚ cÚ thà vÀ l˙c lıÏng quµn s˙ v° t÷nh h÷nh chünh trŸ, kinh t∆. Sau Ωµy l° v°i chi ti∆t vÀ xˆ á„ng Nai : — HuyŒn PhıËc Long (vÔng Tr∂n Bi≈n) c‹ hÁn 200 th·n, dµn s‚ 8000 ngıÈi, lŒ thu∆ ruÊng hÁn 2000 hÊc. Cüc thuÊc C®nh DıÁng, Thi≈n MÚ, Ho°ng L≠p c‹ phfing 40 th·n n∫u, dµn s‚ 1000 ngıÈi ph®i n≠p thu∆. ThuÊc ç T∂t g„m phfing 30 n∫u, dµn s‚ ıËc 500. — HuyŒn Tµn B÷nh c‹ hÁn 350 th·n, s‚ dµn hÁn 15000 dinh, thu∆ ruÊng hÁn 3000 hÊc. Quy An c‹ hÁn 100 th·n, s‚ dµn 3000 Ωinh, ruÊng hÁn 5000 th¯a. Tam L≠ch c‹ hÁn 100 th·n, s‚ dµn 4000 Ωinh, ruÊng hÁn 5000 th¯a. Cüc tr≠i B® Canh, Ba Lai, R≠ch Ki∆n, c‹ 100 th·n, dµn 4000 Ωinh, ruÊng hÁn 4000 th¯a. — Chµu áŸnh ViÕn c‹ l‚i 350 th·n, dµn 7000 Ωinh, ruÊng 7000 th¯a. Nh÷n con s‚ tr≈n, ta th∂y C¯u Kh‚ (c›n g‡i 9 trıÈng biŒt n≠p), d°nh cho vÔng Ω∂t Í xa Tr∂n Bi≈n v° Phi≈n Tr∂n (sau n°y l° Tr∂n áŸnh, trÍ th°nh M˛ Tho), g„m cüc thuÊc : C®nh DıÁng, Thi≈n MÚ, Ho°ng L≠p, ç T∂t (Ω‹ng thu∆ vÀ PhıËc Long). Tam L≠ch, Quy An, B® Canh, Ba Lai, R≠ch Ki∆n (Ω‹ng thu∆ vÀ huyŒn Tµn B÷nh, vÔng S°i G›n). T°i liŒu cða NguyÕn Khoa Thuy≈n cÒng n≈u rfl quµn s‚, cüc nÁi trÓ quµn cða chÓa NguyÕn. NhiÀu thð ng˙ Ω¥t Í TiÀn giang v° H∫u giang g∑n v°m r≠ch m° ta tin r±ng Í vÔng phÚ c∫n c‹ th·n x‹m khü sung tÓc : v°m çng ChıÍng, Tµn Chµu, chÏ Thð, Sa áæc, VÒng Li≈m, Lüng Thæ, L∂p V›, Tr° çn, C∑n Chung (C∑n Chong nay l° TiÃu C∑n), cÔ lao Tµn Dinh, B∞c TrØng (thuÊc Tr° Vinh). LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 11/11 Th°nh tœch n°y khü lËn lao : nh˘ng vÔng Ω∂t phÔ sa ven s·ng r≠ch, nh˘ng cÔ lao thu∫n lÏi cho viŒc canh tüc c‰ truyÀn (ruÊng c°y, mÂi nØm mÊt mÔa g¥t) ΩÀu c‹ ngıÈi chÓ ˚ Ω∆n, kh·ng bfi s‹t. á„ng b±ng C¯u Long hÁn Ω„ng b±ng á„ng Nai rfl rŒt vÀ m¥t canh tüc, s®n xu∂t lÓa g≠o, vËi nhiÀu triÃn v‡ng tıÁi süng hÁn. TrıËc 1776, thıÁng c®ng lËn nh∂t cða miÀn Nam l° cÔ lao Ph‚. NØm 1776 v° 1777 quµn Tµy SÁn tr°n v°o Gia áŸnh, Ωünh cÔ lao Ph‚ “chi∆m dÎ l∂y ph›ng ‚c, g≠ch Ωü, t°i v∫t chÍ vÀ Quy NhÁn”. N·ng N≠i á≠i Ph‚ tˆc l° thıÁng c®ng cÔ lao Ph‚ suy sÚp lu·n, thıÁng gia Hoa kiÀu bøn kæo nhau xu‚ng vÔng ChÏ LËn ng°y nay Ωà l∫p chÏ S°i G›n, süt vËi chÏ Tµn KiÃng th°nh h÷nh t˜ trıËc 1770. ThıÁng c®ng S°i G›n (n≈n hiÃu l° ChÏ LËn ng°y nay) th°nh h÷nh v° phüt triÃn nhanh t˜ nØm 1778. “T˜ khi Tµy SÁn n‰i l≈n, quan quµn hÊi c® Í tr∂n Phi≈n An, thuyÀn bu·n cÒng dÈi Ω∫u Í s·ng Tµn B÷nh (s·ng S°i G›n)”. Nhıng 4 nØm sau, nØm 1782, NguyÕn Nh≠c tËi 18 th·n VıÈn Tr∑u, bŸ phÚc kœch thua th®m b≠i, hÊ giü Ng≠n cða Tµy SÁn t¯ tr∫n. Nh≠c nh∫n ra b‡n phÚc kœch l° Ω≠o binh H›a Nghÿa g„m nhiÀu ngıÈi T°u theo giÓp NguyÕn ünh. “Nh≠c bøn gi∫n lµy, ph°m ngıÈi T°u kh·ng kà mËi cÒ ΩÀu gi∆t c® hÁn 10000 ngıÈi. T˜ B∆n Nghæ Ω∆n s·ng S°i G›n, t¯ thi quØng bfi xu‚ng s·ng l°m nıËc kh·ng ch®y ΩıÏc n˘a. Cüch 2, 3 thüng ngıÈi ta kh·ng düm Øn cü t·m dıËi s·ng. C›n nhı s·, lÚa, chø, thu‚c, hıÁng, gi∂y, nh∂t thi∆t cüc Ω„ T°u m° nh° ai Ω¨ dÔng cÒng ΩÀu Ωem quØng xu‚ng s·ng, ch≤ng ai düm l∂y. Qua nØm sau, thˆ tr° x∂u mÊt cµn giü bün l≈n Ω∆n 8 quan, 1 cµy kim bün 1 quan tiÀn, c›n cüc lo≠i v∫t khüc cÒng ΩÀu cao giü, nhµn dµn c˙c k¸ kh‰ sÍ”. Ngo°i viŒc tr® thÔ ri≈ng ngıÈi T°u, NguyÕn Nh≠c c›n c‹ dÚng tµm ti≈u diŒt Ω∑u n¨o kinh t∆ cða miÀn Nam, nÁi chÓa NguyÕn n∞m ΩıÏc nhµn tµm t˜ lµu. Su‚t thÈi gian t∏u qu‚c v° phÚc qu‚c, S°i G›n ΩıÏc xem l° kinh Ω· cða NguyÕn ünh (1779—1801). S°i G›n ΩıÏc ıu th∆ l° g∑n vÔng M˛ Tho v° Long H„. ViŒc chuy≈n chÍ lÓa g≠o v° s®n ph∏m t˜ TiÀn giang tuy kh‹ khØn nhıng lÓc b∂y giÈ kinh r≠ch vπn tıÁng Ω‚i thu∫n lÏi cho lo≠i ghe c‹ sˆc tr‡ng t®i nh¬. Nh÷n tr≈n b®n Ω„, ta th∂y s·ng r≠ch ch±ng chŸt ; v°o mÔa mıa nıËc s·ng tr°n Ω∑y, nhıng mÔa n∞ng th÷ nhiÀu khÓc kh·ng lıu th·ng ΩıÏc, ho¥c lıu th·ng kh‹ khØn ph®i sang qua ghe nhfi, kæo b±ng sˆc ngıÈi ho¥c sˆc trµu, s·ng r≠ch l≠i quanh co, kh·ng Ωð nhµn c·ng Ωà væt. C·ng tr÷nh Ω°o kinh khÍi Ω∑u vËi süng ki∆n cða NguyÕn C¯u Vµn Ωà c‚ g∞ng n‚i liÀn s·ng VÒ GÔ (V°m Cfi Tµy) qua s·ng M˛ Tho tˆc l° V°m Cfi Tµy qua TiÀn giang, sau l≠i Ω°o sµu th≈m. Tuy nhi≈n, v÷ c‹ giüp nıËc khi∆n phÔ sa hai Ω∑u d„n v°o n≈n bŸ c≠n, thuyÀn to ph®i chÈ khi nıËc lËn mËi qua l≠i ΩıÏc. ᨠc‹ t≠m ΩıÈng th·ng thıÁng t˜ M˛ Tho qua VÒng GÔ. VÒng GÔ th·ng qua V°m Cfi á·ng Ω∆n B∆n Lˆc, theo ΩıÈng nıËc Ω∆n Ba CÚm r„i theo s·ng B÷nh áiÀn Ω∆n ChÏ LËn. NØm 1772, NguyÕn C¯u á°m (con cða NguyÕn C¯u Vµn) Ω°o kinh RuÊt Ng˙a, n‚i liÀn R≠ch Cüt Ω∆n kinh L› G‚m m° trıËc kia ghe thuyÀn kh·ng qua l≠i ΩıÏc, ch◊ c‹ “mÊt ΩıÈng nıËc Ω‡ng m‹ng trµu”. Phœa G› C·ng, C∑n GiuÊc cÒng c‹ ΩıÈng thðy l≈n R≠ch Cüt. Phœa H∫u giang, khi tranh ch∂p b±ng quµn s˙ vËi Tµy SÁn, NguyÕn ünh vπn t∂n th‚i theo ΩıÈng s·ng t˜ S°i G›n Gia áŸnh Ω∆n t∫n Sa áæc, C∑n ThÁ, C° Mau, R≠ch Giü. DÈi Ω∆n S°i G›n th÷ thà thˆc phµn ph‚i v° tœch tr˘ h°ng h‹a kh·ng ΩıÏc thu∫n lÏi nhı lÓc Í cÔ lao Ph‚ : “Khi thuyÀn c¥p b∆n, kh·ng c‹ chð lËn bao tr˘ n≈n ph®i günh Ω∆n cüc chÏ bün l¿ linh tinh, kŸp khi mu‚n mua th‰ h‹a Ωem vÀ, th÷ Ωi t÷m Ω·ng hfii tµy r∂t nh‡c sˆc. L≠i c‹ b‡n th‰ c·n gi® d≠ng l°m ngıÈi gi°u c‹ n‹i d‚i, mua xong r„i t÷m nÁi tr‚n trünh, n∆u m∂t s‚ v‚n mÊt œt th÷ c›n g∞ng chŸu m° vÀ, th®ng ho¥c m∂t v‚n quü nhiÀu th÷ ph®i c∑m ghe l∂y tiÀn Í Ω∆n mÔa Ω·ng Ωà truy t∑m b‡n ∂y, l°m cho k¿ viÕn thıÁng ng°y c°ng c˙c kh‰”. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 12/12 TŒ Ωoan x®y ra v÷ ΩŸa b°n ho≠t ΩÊng cða S°i G›n rÊng hÁn cÔ lao Ph‚, nhıng ch◊ l° lÓc giao thÈi. VÀ sau, cÒng chœnh thıÁng gia Hu≈ kiÀu Ωˆng ra t‰ chˆc hŒ th‚ng mua bün ho°n h®o hÁn. Í v°m H∫u giang, t˜ lµu ngıÈi Mi≈n s‚ng t∫p trung t≠i vÔng Ba Th∞c (S‹c TrØng) tr≈n Ω∂t gi„ng cao rüo, l°m ruÊng khæo læo, g≠o n‰i ti∆ng l° ngon. Thay v÷ chÍ l≈n S°i G›n, thıÁng gia ΩŸa phıÁng Ωˆng ra chŸu m‚i vËi cüc ghe bu·n t˜ nıËc ngo°i Ω∆n. MÊt thıÁng c®ng th°nh h÷nh t˜ xıa, phfing Ωoün l° Í vÔng B¨i X°u (M˛ Xuy≈n ng°y nay) nÁi s·ng Ba Xuy≈n Øn th·ng ra H∫u giang. Theo nh˙t k˚ cða c‚ Ω≠o Levavasseur v°o nØm 1768, th÷ thıÁng c®ng n°y mang t≈n l° Bassac th°nh l∫p Í mæ s·ng, nÁi Ω∂t th∂p vËi nh° lÏp lü. Í Ωµy dÔng tiÀn quan (quan 600 Ω„ng cða ViŒt Nam) ; mÊt Ω„ng b≠c Con ‹ trŸ giü 5 quan tˆc l° 3000 Ω„ng. ChÏ bün g≠o, nhiÀu lo≠i trüi cµy, rau, g° vŸt, heo. Ph®i chÈ nıËc lËn ghe thuyÀn mËi v°o ΩıÏc. ThuyÀn chð to°n l° Trung Hoa, dµn Í chÏ Ωa s‚ l° ngıÈi Trung Hoa, quan cai trŸ l° ngıÈi Cao Mi≈n. ThuyÀn bu·n ΩÀu cða ngıÈi Trung Hoa, Ω∫u san süt t˜ 100 Ω∆n 150 chi∆c Ωà mua g≠o v° mua ΩıÈng. Kh·ng hiÃu h‡ Ωem tËi Ωµy bün nh˘ng m‹n g÷. N≈n nh∞c Ω∆n thıÁng c®ng H° Ti≈n m° cüc thıÁng gia ngo≠i qu‚c thıÈng ΩÀ c∫p tËi, ΩıÏc ph„n thŸnh mÊt thÈi nhÈ xu∂t c®ng s®n ph∏m cða Cao Mi≈n ph∑n lËn, khi M≠c C¯u v° M≠c Thi≈n T¯ c›n hıng thÈi. ViŒc t‰ng ΩÊng vi≈n nØm 1789 CuÊc tranh ch∂p b±ng vfl l˙c gi˘a Tµy SÁn v° NguyÕn ünh l°m nguy h≠i cho n·ng nghiŒp. N‹i chung th÷ quµn Tµy SÁn kh·ng thµu phÚc ΩıÏc nhµn tµm, tr˜ mÊt trıÈng hÏp l° cuÊc chi∆n th∞ng quµn Xi≈m Í r≠ch G∑m, Xo°i HÊt v°o nØm 1874. Quµn Xi≈m do hai tıËng Chi≈u TØng v° Chi≈u SıÁng vËi l˙c lıÏng hÔng h∫u kæo Ω∆n nhıng TrŸnh Ho°i áˆc, ngıÈi vi∆t s¯ thi≈n vŸ rfl rŒt vÀ phe NguyÕn ünh cÒng Ω¨ thÓ nh∫n : “Binh Ti≈m Ω∆n Ωµu ΩÀu cıËp b‹c kh‹ bÀ h≠n ch∆ n≈n vua (NguyÕn ünh) l∂y l°m lo. ᨠv∫y m° binh Ti≈m l≠i ki≈u h¨nh, l›ng dµn b∂t phÚc”. Í tr∂n Vÿnh Thanh, trong lÓc Tµy SÁn v°o chi∆m cˆ th÷ dµn chÓng “ΩÀu ch·n c∂t cða c®i kh·ng düm phÁi b°y ra, cho n≈n b‡n cıÈng Ω≠o kh·ng cıËp l∂y ΩıÏc v∫t g÷”. “ChÏ ph‚ lËn M˛ Tho, nh° ng‹i cÊt ch°m, Ω÷nh cao chÔa rÊng, ghe thuyÀn Í cüc ng® s·ng biÃn Ω∆n Ω∫u Ω·ng ΩÓc l°m mÊt Ω≠i Ω· hÊi r∂t ph„n hoa huy≈n nüo. T˜ khi Tµy SÁn chi∆m cˆ, Ω‰i l°m chi∆n trıÈng, Ω‚t phü g∑n h∆t, t˜ nØm 1788 trÍ l≠i Ωµy, ngıÈi ta l∑n trÍ vÀ, tuy n‹i trÔ m∫t nhıng Ω‚i vËi lÓc xıa chıa ΩıÏc phµn n¯a”. Chünh süch cða Tµy SÁn Í miÀn Nam l° phü cØn cˆ ΩŸa, ch∫n cüc ΩıÈng thðy t˜ S°i G›n, C∑n GiÈ Ω∆n vÔng v°m s·ng C¯u Long, ch∫n cüc vŸ trœ chi∆n lıÏc n‚i TiÀn giang qua H∫u giang, H∫u giang Ω∆n vŸnh Xi≈m La, t˜ vÔng Long Xuy≈n (C° Mau) ra PhÓ Qu‚c, qua Xi≈m. Thðy quµn cða Tµy SÁn Ω„n trÓ ho¥c tu∑n tiÃu tËi lui vÔng BØng Cung, Ba Th∞c, PhÓ Qu‚c, v°m s·ng Mµn Thœt, Tr° çn, Sa áæc, s·ng Ba Lai. Khi chi∆m Ω‹ng, chœnh süch kinh t∆ v° viŒc t‰ chˆc h°nh chœnh thay Ω‰i nhı th∆ n°o ? NguyÕn HuŒ chŸu trüch nhiŒm t˜ Hu∆ ra B∞c ph∑n. NguyÕn L˘, ph› m¨ TrıÁng VØn áa, lıu thð H‹a Í Ω∂t Gia áŸnh khong biÃu dıÁng ΩıÏc t°i nØng g÷ l≠ ngo°i nh˘ng h°ng ΩÊng quµn s˙. Quµn Tµy SÁn bŸ c· l∫p Í Ω∂t Gia áŸnh v÷ nh˘ng l˚ do sau Ωµy : — Dµn kh∏n hoang mang Án cüc chÓa NguyÕn, h‡ ΩıÏc khü gi® hÁn lÓc Í miÀn Trung, Ω∂t t‚t c›n nhiÀu, chıa c∑n mÊt chünh süch ΩiÀn ΩŸa mËi, ho¥c mÊt s˙ thay tr°o Ω‰i chÓa. — Quµn Tµy SÁn kh·ng thµu phÚc ΩıÏc ngıÈi Hu≈ kiÀu (Ω‚t chÏ cÔ lao Ph‚, Ω‚t chÏ S°i G›n, ChÏ LËn, phü chÏ M˛ Tho), l° h∫u thuπn kinh t∆ cho NguyÕn ünh. — NgıÈi Cao Mi≈n Í Tr° çn, ngıÈi á„ B° (Ch° Chµu giang) ΩÀu c‹ c®m t÷nh v° tœch c˙c ðng hÊ NguyÕn ünh, nhÈ ΩıÈng l‚i chœnh trŸ mÀm d¡o. LÓc b∂y giÈ quµn Tµy SÁn n¥ng lo nh˘ng v∂n ΩÀ Í B∞c h° (c˙u th∑n nh° L≈) v° c›n lo Ω‚i ph‹ vËi quµn nh° Thanh. Quµn Tµy SÁn Ωünh giü quü th∂p sˆc chŸu Ω˙ng cða NguyÕn ünh, nhˆt l° chuyŒn NguyÕn ünh c∑u LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 13/13 viŒn vËi nıËc Phüp. Phüp qu‚c lÓc b∂y giÈ Ωang nu·i nhiÀu tham v‡ng, viŒc t‰ chˆc quµn ΩÊi cða Phüp Ω≠t k˛ thu∫t cao, vËi h®i quµn m≠nh v° vfl khœ t‚t. H°nh ΩÊng cða Bü áa LÊc tuy phi≈u lıu nhıng gµy nhiÀu h∫u qu® tr∑m tr‡ng. Thüng 9 nØm 1788, chi∆n thuyÀn v° sÿ quan Phüp Ω∆n trong khi NguyÕn HuŒ lo ˆng ph‹ vËi T·n Sÿ NghŸ Í ThØng Long. Thüng 8 nØm 1788, NguyÕn ünh thµu phÚc th°nh Gia áŸnh. T≠i Gia áŸnh nØm ∂y l∫p ra kho B‚n Tr∂n l°m kho chung cho c® b‚n tr∂n Phi≈n An, Bi≈n H›a, Vÿnh Thanh v° áŸnh TıÈng Ωà thµu tr˘ thu∆ kh‹a, chi c∂p b‰ng hıËng. Thüng süu nØm 1789, NguyÕn ünh Ωıa ra chünh süch rfl rŒt, l∂y viŒc tØng gia s®n xu∂t l°m tr‡ng, Ω¥t ra cüc ΩiÀn toün g„m 12 ngıÈi (trong Ω‹ c‹ TrŸnh Ho°i áˆc, L≈ Quang áŸnh, Ng· TÔng Chµu, Ho°ng Minh Khünh) Ωi kh∞p b‚n dinh Phi≈n Tr∂n, Tr∂n Bi≈n, Tr∂n Vÿnh, Tr∂n áŸnh Ωà Ω‚c xu∂t dµn chØm l°m viŒc ruÊng. Ai kh·ng l°m ruÊng ph®i Ωi lœnh. Ai l°m ruÊng Ω∂t t‚t ΩıÏc 100 thÓng lÓa, ho¥c l°m ruÊng Ω∂t x∂u ΩıÏc 70 thÓng lÓa trÍ l≈n th÷ ΩıÏc tıÍng thıÍng, n∆u l° phð binh (binh lœnh phÚc vÚ t≠i cüc c·ng sÍ) ΩıÏc miÕn mÊt nØm khfii l°m viŒc quan (l°m xµu). Nh˘ng ngıÈi dµn l∫u (kh·ng v· s‰ bÊ) c‹ thà l°m ruÊng dıËi quyÀn chØm s‹c cða cüc quan ΩiÀn toün, xem nhı l° lœnh, n∆u thi∆u v‚n th÷ ΩıÏc vay trıËc, sau s¡ tr®. V°o thüng 10 nØm 1890, ng°i Ω¥t th≈m sÍ á„n áiÀn nh±m khuy∆n khœch quµn sÿ t≠i ngÒ tœch c˙c c°y c∂y, b∂y lµu v÷ chi∆n tranh nhiÀu vÔng Ω∂t ph®i bfi hoang. Binh sÿ thuÊc dinh Trung quµn v° quµn cüc vŒ thuyÀn Ω∆n kh∏n ruÊng t≠i Thüo MÊc Cµu (s·ng V°m Cfi) g‡i l° tr≠i á„n áiÀn, nh° nıËc c∂p ngıu canh ΩiÀn khœ v° lÓa gi‚ng, Ω∫u, b∞p gi‚ng, hÕ c∞t hüi xong r„i Ωem n≠p v°o kho, chünh cÁ NguyÕn B÷nh coi viŒc ∂y. Cüc quan ΩŸa phıÁng ph®i l∫p ΩÊi Ω„n ΩiÀn, mÂi nØm mÊt ngıÈi trong Ω„n ΩiÀn n≠p 6 hÊc lÓa, ai mÊ ΩıÏc 10 ngıÈi trÍ l≈n cho l°m qu®n tr≠i, tr˜ t≈n trong s‰ l°ng (khfii Ωi lœnh). VÀ m¥t quµn s˙, ng°i sai l˙a quµn chi∆n tµm, tˆc l° quµn tinh nhuŒ, h∆t l›ng Ωünh gi¥c, t∫p luyŒn k˛ c°ng ΩıÏc c∂p lıÁng v° tiÀn r∂t h∫u. áà tœch tr˘ th≈m lÓa g≠o ph›ng khi h°nh quµn tüi chi∆m cüc th°nh Í miÀn Trung, ng°i Ω¥t ra lÓa thŸ tÓc, thŸ n≠p, tˆc l° thˆ thu∆ phÚ thu (ngo°i thu∆ ΩiÀn). — NØm 1792, mÂi ngıÈi nÊp thu∆ thŸ tÓc t˜ 1 Ω∆n 5 phıÁng. — NØm 1799, vÔng B÷nh áŸnh, PhÓ Y≈n mÂi mπu ruÊng nÊp 17 thØng g≠o. — NØm 1800 Í Gia áŸnh, mÂi ngıÈi n≠p 2 phıÁng, ngıÈi gi° t°n t∫t nÊp phµn n¯a. RuÊng mÊt mπu nÊp mÊt phıÁng g≠o; mÊt phıÁng g≠o b∂y giÈ trŸ giü 7 tiÀn 30 Ω„ng. Nh˘ng nØm dÔng binh, s‚ thu∆ v° s‚ thŸ tÓc phÚ thu vπn kh·ng Ωð Ωà chi ti≈u, nh° nıËc thu trıËc thu∆ nØm tËi. VÀ thu∆ ruÊng, mÂi nØm nh° vua thµu hai k¸. Nh° nıËc gi˘ ΩÊc quyÀn mua nh˘ng h‹a h≠ng li≈n hŒ tËi nhu c∑u quµn s˙ nhı k¡m, s∞t, Ω„ Ω„ng, di≈m, lıu ho°ng. NØm 1791, Ω¥t th≈m lŒ vÀ viŒc kh∏n hoang : sau khi kh∏n, 3 nØm mËi thµu thu∆, ai mu‚n kh∏n th÷ nÊp ΩÁn trong thÈi h≠n ng∞n l° 20 ng°y, quü thÈi gian ∂y, Ω∂t hoang s¡ giao cho quµn sÿ c°y c∂y, dµn kh·ng ΩıÏc gi°nh n˘a. LÓa g≠o Ω∂t Gia áŸnh tœch c˙c g‹p ph∑n v°o viŒc ph®n c·ng cða NguyÕn ünh. nØm 1795 v° 1796, chÍ tiÀn g≠o Í Gia áŸnh ra tr˘ t≠i th°nh Di≈n Khünh. NØm 1799 lÓc ng°i ra Quy NhÁn, quµn lœnh l≠i chÍ th≈m quµn lıÁng, “ch≤ng hÀ thi∆u th‚n”. NØm 1802, s¯ chæp l° Gia áŸnh Ω‹i l∞m, ng°i sai quan tr∂n phüt g≠o kho cho dµn mıÏn, cÔng ra lŸnh gi®m thu∆ ruÊng cho t◊nh Gia áŸnh. Ph®i chØng v÷ lÓa g≠o dÔng v°o viŒc quµn quü nhiÀu ? Thüng 2/1790, NguyÕn ünh cho xµy th°nh S°i G›n, theo h÷nh büt quüi (c›n c‹ t≈n l° Quy Th°nh) kiÃu th°nh Vauban cða Phüp (do Olivier de Puymanel v¡ kiÃu v° coi xµy c∂t). áµy l° Gia áŸnh kinh, NguyÕn ünh xem nhı kinh Ω· cða m÷nh, vËi thüi ΩÊ t˙ tin. T˜ th°nh n°y c‹ Ω∞p quan lÊ l≈n Bi≈n H›a, v° quan lÊ xu‚ng Tr∂n áŸnh (M˛ Tho) Ω∆n Cai L∫y, ΩıÈng rÊng 6 t∑m, hai b≈n ΩıÈng c‹ tr„ng cµy mÔ u v° cµy mœt l° thˆ cµy th‰ nghi. NguyÕn ünh t˙ tin l° ph®i. B∂y giÈ lÓa g≠o Gia áŸnh c‹ nhiÀu, quµn sÿ Ωang th˜a th∞ng, mÊt s‚ sÿ quan Phüp l≠i tr˙c ti∆p giÓp ΩÎ. Ng°i ra lŸnh t∂n c·ng Quy NhÁn l∑n thˆ LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 14/14 nh∂t (1790). NguyÕn HuŒ bØng h°, l≠i c‹ cuÊc t∂n c·ng l∑n thˆ hai, l∑n thˆ ba Ωà r„i nØm 1801, Ω∆n Hu∆. VÀ sau, nØm 1814, vua Gia Long c›n nh∞c nhÍ : “Gia áŸnh l° nÁi trung hıng, ng°y xıa ch◊ c‹ mÊt Ωüm Ω∂t v° mÊt toün quµn m° kh·i phÚc Ω∂t cÒ”. N≈n n‹i th≈m r±ng Ω‹ l° “Ωüm Ω∂t” tuy diŒn tœch nhfi h¬p nhıng t‚t, g„m Ω∂t gi„ng v° Ω∂t cÔ lao cða á„ng Nai v° C¯u Long, v° toün quµn kh·ng quü Ω·ng Ω®o nhıng g„m to°n nh˘ng n·ng phu Ω¨ chŸu c˙c kh∏n hoang, Ω∆n khi Ωi lœnh c∑m gıÁm r„i m° c›n ph®i c°y c∂y, ph®i Ω‹ng thu∆. á‹ l° h÷nh ®nh cða Vfl Tünh vËi 10000 quµn Í v˙a lÓa G› C·ng xin theo chµn ng°i. NguyÕn ünh vÿnh viÕn rÈi Ω∂t á„ng Nai Ωà vÀ Hu∆ Ω·, nhıng Ω∂t á„ng Nai, Gia áŸnh vπn c›n gi˘ vai tr› cÒ : vai tr› v˙a lÓa, vai tr› tiÀn Ω„n cða nıËc ViŒt. Vua Cao Mi≈n v° vua Xi≈m c°ng thøm thu„ng vÔng Ω∂t ph÷ nhi≈u n°y. Nh˘ng nØm thüi b÷nh ΩÈi Gia Long Gia Long xıng Ho°ng Ω∆ Í Hu∆, vÔng Gia áŸnh dˆt n≠n binh Ωao trong kho®ng thÈi gian ng∞n, nhıng l° khü d°i so vËi thÈi chÓa NguyÕn v° cüc tr°o vua k∆ ti∆p. T˜ B÷nh Thu∫n trÍ v°o, vÀ m¥t h°nh chünh Ω¥t ra Gia áŸnh th°nh vËi quan T‰ng tr∂n c∑m Ω∑u, n∞m khü nhiÀu quyÀn h≠n, l¨nh coi cüc viŒc binh dµn, xµu thu∆ v° h÷nh ph≠t cða nØm tr∂n : Phi≈n An, Bi≈n H›a, áŸnh TıÈng, Vÿnh Thanh v° H° Ti≈n. L≠i coi lu·n tr∂n B÷nh Thu∫n vÀ m¥t quµn s˙. Dµn s‚ l∑n h„i Ω·ng ΩÓc, cüc t‰ng trıËc kia Ωa s‚ ΩÀu thØng l°m huyŒn, huyŒn thØng l°m phð. ViŒc ph„n thŸnh cða thıÁng c®ng S°i G›n v° lˇ sÍ cða cüc tr∂n ΩıÏc ghi khü Ω∑y Ωð qua Gia áŸnh th°nh Th·ng chœ do TrŸnh Ho°i áˆc, ngıÈi ΩıÁng thÈi bi≈n so≠n. áıÈng giao th·ng v∫n t®i n∞m ıu th∆ vπn l° ΩıÈng thðy. Du khüch Hoa K¸ l° John White nØm 1819 c‹ Ω∆n S°i G›n, ghi l≠i trong quyÃn s‰ tay nhı sau : — Th°nh lÒy S°i G›n xµy b±ng Ωü ong, k∆ b≈n mÊt cÁ thðy tr≠i, g∑n Ω‹ l° x‹m nh° cða dµn cı g„m nh˘ng lÀu lÚp xÚp, th∂p h¬p. X‹m bu·n bün Í vÀ hıËng á·ng. Khi Ωˆc Gia Long d¬p y≈n gi¥c Tµy SÁn th÷ dµn chÓng tÚ vÀ th°nh r∂t Ω·ng. H‡ s¯a sang nh° c¯a l≠i mËi, mÊt ph∑n lËn cüc gia Ω÷nh n°y d„n vÀ hıËng Tµy cða th°nh lÒy nh° vua”. ... “ThÈi bu‰i ∂y, d‡c theo hai b≈n bÈ s·ng v° bÈ kinh r≠ch c‹ v°i ch Ω¨ ΩıÏc c∏n Ωü hay xµy g≠ch k˛ c°ng, ch≠y n‚i d°i non ng°n thıËc tµy. VÀ c·ng lÊ, c‹ ΩıÈng Ω¨ l‹t Ωü nguy≈n mi∆ng lËn dÕ coi, nhıng ph∑n nhiÀu vπn quanh co u‚n khÓc v° kh·ng ΩıÏc sØn s‹c tu b‰ n≈n kh·ng ΩıÏc s≠ch”. VÀ nhµn s‚ th÷ th°nh S°i G›n phfing ΩÊ l‚i : — 180 000 dµn b‰n th‰ — 10 000 ngıÈi Trung qu‚c. NØm 1822 “l≠i c‹ mÊt thÓ y sÿ qu˚ danh l° ·ng Finlayson thüp tÔng phüi Ωo°n Crawfurd cÒng c‹ Ω∆n vi∆ng S°i G›n. Finlayson vi∆t : S°i G›n g„m hai th°nh ph‚, mÂi cüi ΩÀu rÊng lËn b±ng kinh Ω· nıËc Xi≈m La, ∂y l° : — S°i G›n. — Pingeh. N≈n hiÃu Pingeh l° B∆n Nghæ (S°i G›n ng°y nay), c›n S°i G›n l° ChÏ LËn ng°y nay. Mˆc s®n xu∂t lÓa g≠o lÓc b∂y giÈ gia tØng nhı th∆ n°o ? ChÓng ta kh·ng c‹ con s‚ cÚ thÃ. Ch◊ bi∆t l° nØm 1804, vua Gia Long sai cüc quan ΩŸa phıÁng tr˘ lÓa thu∆ v°o kho cho nhiÀu. Kho á„n áiÀn cða Gia áŸnh th°nh d˙ng nØm 1805 g„m hai d¨y kho ng‹i, mÂi d¨y g„m süu gian, tr˘ s‚ lÓa Ω„n ΩiÀn Ωà l°m s‚ lıu tr˘, c›n dı th÷ tr˘ theo kho Í cüc tr∂n. NØm 1804, nıËc L˘ T‚ng (Phi Lu∫t Tµn) Ω‹i, xin Ωong g≠o Gia áŸnh, vua cho Ωong 500000 cµn g≠o, nØm 1817 vÔng Long H„, Sa áæc Ωð sˆc bün cho Cao Mi≈n, nhµn n≠n Ω‹i Ω∆n 10000 hÊc lÓa. NØm 1816, c‹ lŸnh c∂m thuyÀn bu·n kh·ng ΩıÏc chÍ lÓa g≠o ra nıËc LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 15/15 ngo°i. áıÈng thðy cÒng ΩıÏc tu ch◊nh l≠i, nh±m chuy≈n chÍ lÓa g≠o t˜ s·ng C¯u Long l≈n S°i G›n : nØm 1819, s¯a l≠i cho rÊng v° cho sµu con kinh n‚i liÀn t˜ VÒng GÔ (Tµn An) Ω∆n r≠ch M˛ Tho m° NguyÕn C¯u Vµn Ω¨ cho Ω°o t˜ nØm 1705, dÔng non 10000 dµn phu trong tr∂n áŸnh TıÈng. á°o xong, vua Ω¥t t≈n l° B®o áŸnh H°. CÒng nØm 1819, sai Hu¸nh C·ng L˚ Ω‚c xu∂t dµn phu Ω°o con kinh n‚i liÀn t˜ c∑u B° Thu·ng (ThŸ Th·ng) Ω∆n kinh RuÊt Ng˙a (kinh RuÊt Ng˙a Ω°o t˜ nØm 1772), vua Ω¥t t≈n l° An Th·ng H° v˜a rÊng, v˜a sµu, hai b≈n bÈ Ωà Ω∂t tr‚ng, Ωıa s®n ph∏m t˜ TiÀn giang l≈n S°i G›n “d›ng s·ng sµu rÊng, ghe thuyÀn Ω∫u d°i 10 d¥m, theo hai con nıËc l≈n, nıËc r›ng, thuyÀn bø qua l≠i chøo ch‚ng ca hüt, ng°y Ω≈m t∂p n∫p, l°m ch Ω· hÊi lıu th·ng kh∞p ng®, th∫t l° tiŒn lÏi”. HıÁng binh ΩıÏc b¨i cho vÀ c°y ruÊng (1810). LÓc chi∆n tranh, nhiÀu cıÈng h°o lÏi dÚng thÈi cÁ, chi∆m Ω∂t cða dµn n≈n vua ΩŸnh lŒ quµn c∂p c·ng ΩiÀn c·ng th‰ (1804), v° c·ng ΩiÀn c·ng th‰ kh·ng ΩıÏc bün v÷ b∂t cˆ l˚ do g÷. Ai l°m ruÊng ∏n l∫u, kh·ng khai büo Ωà Ω‹ng thu∆ th÷ c‹ thà m∂t Ω∂t, Ω∂t giao cho ngıÈi t‚ giüc. V∂n ΩÀ cho vay ΩıÏc Ω¥t ra, tr≈n nguy≈n t∞c mÊt v‚n mÊt lÈi (tˆc b∂t quü b‰n), ngıÈi cho vay trüi phæp v° con nÏ lıÈng g≠t ΩÀu c‹ tÊi. T˜ nØm 1806, khi m∂t mÔa v÷ thi≈n tai, h≠n hün, lÚt lÊi th÷ c‹ lŒ l° chð ruÊng ph®i khai büo trıËc khi g¥t Ωà ΩıÏc miÕn thu∆. Khai büo gian ho¥c quan l≠i m° gi∂u kh·ng chŸu khai büo th÷ tÊi Ω„ng nhau. Khi thµu thu∆ c‹ ngıÈi Ωüng tin c∫y ng„i coi, ΩÀ ph›ng n≠n ngıÈi coi kho l°m kh‹ dµn, ch≈ lÓa x∂u t‚t, Ωong œt Ωong nhiÀu Ωà Øn h‚i lÊ. TrŸnh Ho°i áˆc ghi chæp r±ng ngıÈi ΩŸa phıÁng œt dÔng nh˘ng ΩŸa danh vÀ h°nh chünh. H‡ dÔng t≈n cða “nh˘ng lˇ sÍ ho¥c ch nh‹m h‡p Ω·ng lËn, ho¥c ch ΩŸa Ω∑u” m° g‡i Ω≠i khüi, t‰ng quüt. Trong dµn gian g‡i tr∂n Bi≈n H›a l° á„ng Nai B° RŸa, tr∂n Phi≈n An l° B∆n Nghæ S°i G›n, tr∂n áŸnh TıÈng l° Vÿnh GÔ M˛ Tho, tr∂n Vÿnh Thanh l° Long H„ Sa áæc, tr∂n H° Ti≈n l° C° Mau R≠ch Giü. Trong mÊt tr∂n t≠i sao ch◊ ch‡n l˙a hai vŸ trœ, v° t≠i sao l˙a vŸ trœ n°y m° kh·ng l˙a vŸ trœ khüc ? Dµn gian n‹i th°nh th‹i quen ∞t c‹ l˚ do ri≈ng. Theo chÓng t·i nghÿ Ω‹ l° h‡ mu‚n xüc nh∫n nÁi l°m Øn sung tÓc, “l°m Øn“ c‹ nghÿa l° mua bün, c°y c∂y. S°i G›n l° th°nh ph‚ cða ngıÈi Trung Hoa d˙ng l≈n lÓc ban Ω∑u, n¥ng vÀ bün s◊, trong khi th°nh ph‚ B∆n Nghæ do ngıÈi ViŒt xµy d˙ng vÀ sau, n¥ng vÀ bün l¿ v° l° khu h°nh chœnh. VÒng GÔ tˆc l° chÏ Tµn An ng°y nay, tuy kh·ng c‹ chÏ lËn nhıng Ωüng chÓ ˚ nhÈ kh∏n hoang lµu ΩÈi, Ω∂t khü t‚t. Sa áæc n±m trong tr∂n Vÿnh Thanh, l° nÁi sung tÓc dµn cı trÔ m∫t, s‚ng nhÈ hu≈ lÏi ruÊng t‚t v° vıÈn cµy Øn trüi. Tr∂n H° Ti≈n, vËi lˇ sÍ n‰i danh l° Ω¬p nhıng nghøo, kh·ng thà s®n xu∂t Ωð lÓa g≠o, cü m∞m, ch◊ c‹ vÔng chung quanh chÏ C° Mau v° chÏ R≠ch Giü l° dÕ Ωünh lıËi v° l°m ruÊng dÕ trÓng mÔa, t°u bu„m H®i Nam ra v°o chÍ cü kh·, g≠o. Gia áŸnh th°nh Th·ng chœ (trong mÚc CıÁng V˙c Chœ) Ω¨ n≈u rfl danh süch cüc huyŒn, t‰ng, th·n Í to°n cfli Gia áŸnh th°nh h„i ΩÈi Gia Long. VÔng n°o t∫p trung nhiÀu l°ng x¨ tr≈n diŒn tœch nhfi th÷ nhˆt ΩŸnh l° Ω∂t t‚t, kh∏n hoang c‹ k∆t qu®. VÔng n°o c‹ quü œt l°ng x¨ tr≈n diŒn tœch quü rÊng th÷ Ω∂t x∂u. Nguy≈n t∞c l∫p l°ng x¨ l° c‹ ngıÈi, tˆc l° dµn bÊ. Dµn bÊ ph®i nhiÀu Ω∆n mˆc n°o Ω‹ (thıÈng l° 10 ngıÈi) mËi l∫p ΩıÏc mÊt l°ng. MÚc CıÁng V˙c Chœ giÓp ta th∂y h÷nh ®nh khü rfl rŒt vÀ t÷nh h÷nh kh∏n hoang lÓc b∂y giÈ. MÊt thœ dÚ cÚ thà l° vÔng Ki∆n H›a ng°y nay (tˆc l° khüi quüt vÔng cÔ lao B®o v° cÔ lao Minh cða B∆n Tre thÈi Phüp thuÊc) tuy diŒn tœch nhfi nhıng l° mÊt huyŒn, l∂y t≈n l° huyŒn Tµn An vËi hai t‰ng Tµn Minh 72 th·n v° An B®o 63 th·n. Ri≈ng t‰ng H›a B÷nh (vÔng G› C·ng, ChÏ G≠o v° An H‹a) c‹ Ω∆n 86 th·n, kh·ng kæm vÔng Ω·ng dµn S°i G›n, ChÏ LËn. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 16/16 Trong khi ∂y, mÊt huyŒn Í vÔng kh‹ kh∏n hoang vËi diŒn tœch to rÊng ch◊ c‹ 37 th·n : huyŒn Vÿnh áŸnh, bao g„m phœa h˘u ng≠n H∫u giang, t˜ bi≈n giËi Chµu á‚c Ω∆n v°m Ba Th∞c Í biÃn Nam H®i v° chıa phµn ra th°nh t‰ng nhı Í miŒt tr≈n; MÊt nÁi khüc, Ω∂t phøn v° nıËc m¥n l° mÒi C° Mau (nay l° An Xuy≈n v° mÊt ph∑n cða B≠c Li≈u) ch◊ c‹ 40 x¨ th·n. VÔng R≠ch Giü (Ki≈n Giang ng°y nay, tr˜ H° Ti≈n) g„m mÊt huyŒn vËi 2 t‰ng, t‰ng thˆ nhˆt l° Ki≈n áŸnh c‹ 7 th·n, t‰ng thˆ nh÷ l° Thanh Giang c‹ 4 th·n. Trong s‚ n°y l≠i c‹ nh˘ng n∫u, nh˘ng thuÊc, tˆc l° x¨ th·n chıa th°nh h÷nh Ω∑y Ωð. á„ng ruÊng Í S°i G›n g„m dµn s‚ Ω·ng ΩÓc, lÓa bün cao giü, hoa m°u phÚ dÕ khai thüc: H‹c M·n, B° áiÃm, G› V∂p, ho¥c phœa PhÓ Lµm, B÷nh Ti≈n, B÷nh Tµy, B÷nh á·ng. Nh˘ng con s‚ tr≈n ch◊ ghi nh˘ng th·n x¨ do ngıÈi ViŒt Nam th°nh l∫p. Phœa H∫u giang, ruÊng nıÁng chıa Ω∆n Ω‰i œt oi, dµn s‚ kh·ng quü thıa thËt, ch◊ v÷ ph∑n CıÁng V˙c Chœ kh·ng ghi l≠i nhµn s‚, diŒn tœch cüc s‚c Cao Mi≈n, t∫p trung Í vÔng Tr° Vinh, R≠ch Giü, B≠c Li≈u, C∑n ThÁ, S‹c TrØng. Ri≈ng vÀ vÔng g∑n chÏ H° Ti≈n ghi 6 ph‚, sÍ cða ngıÈi T°u, 26 s‚c Cao Mi≈n v° 19 x¨ th·n ViŒt Nam (trong s‚ n°y c‹ 12 th·n Í Ω®o PhÓ Qu‚c). “HuyŒn Ki∆n H›a Ω∂t ruÊng ph÷ nhi≈u, m≈nh m·ng büt ngüt. NhiÀu ngıÈi lo viŒc canh n·ng l°m g‚c, trong nh° c‹ chˆa v˙a lÓa g≠o Ω∑y d∏y”. MÚc Phong TÚc Chœ cða TrŸnh Ho°i áˆc ca ngÏi trıÈng hÏp huyŒn Ki∆n H›a (tr∂n áŸnh TıÈng). áŸnh TıÈng lÓc b∂y giÈ khü rÊng r¨i, huyŒn Ki∆n H›a n‹i tr≈n bao g„m tr‡n vÔng G› C·ng, vÔng ChÏ G≠o, lu·n c® vÔng Ω∂t gi˘a s·ng Ba Lai v° C¯a á≠i (tˆc l° An H‹a ng°y nay). VÔng G› C·ng n‰i danh Ω∂t t‚t, g≠o ngon. á∂t Í bÈ C¯a TiÃu v° C¯a á≠i l° phÔ sa cao rüo. N‹i ri≈ng vÀ t˜ng tr∂n, áŸnh TıÈng (vËi G› C·ng l°m n›ng c‚t) l° v˙a lÓa quan tr‡ng nh∂t cða xˆ Gia áŸnh. VÀ Ω∂t ruÊng, Í nÁi c‹ nÓi Ω„i v° c‹ Ω„ng b±ng nhı miÀn Trung, theo lŒ t˜ lµu, cˆ phµn chia ra sÁn ΩiÀn v° th®o ΩiÀn. SÁn ΩiÀn c‹ nØng xu∂t kæm, th®o ΩiÀn nØng xu∂t cao, v÷ v∫y m° trong viŒc quy ΩŸnh thu∆ ΩiÀn, lu·n lu·n th®o ΩiÀn chŸu thu∆ cao hÁn. Í vÔng Ω„ng b±ng C¯u Long, Ωà tiŒn viŒc thu∆ kh‹a, nÁi n°o Ω∂t mËi trıng kh∏n th÷ khai l° sÁn ΩiÀn (m¥c d∑u kh·ng c‹ nÓi) Ωà chŸu thu∆ nh¬, v°i nØm sau khi Ω∂t Ω¨ th°nh thÚc (trÍ th°nh Ω∂t thuÊc) th÷ nµng l≈n l°m th®o ΩiÀn. RuÊng Í Ω„ng b±ng á„ng Nai v° C¯u Long chia ra hai lo≠i, Ωˆng vÀ m¥t k˛ thu∫t c°y b˜a m° xæt (s˙ phµn biŒt n°y qua thÈi Phüp thuÊc vπn c›n) : — á∂t c°y — á∂t phüt RuÊng Ω∂t c°y thıÈng l° tıÁng Ω‚i cao, chÈ mıa mËi c°y, thıÈng l° khai thüc lµu nØm, n∆u kh·ng c°y th÷ m¥t Ω∂t quü c±n cÂi thi∆u ch∂t m°u mÎ, c°y Ωà trÊn Ω∂t l≈n. VÔng Phi≈n An, Bi≈n H›a g„m lo≠i ruÊng c°y. RuÊng Ω∂t phüt l° Ω∂t th∂p, c›n mËi, œt khai thüc, m¥t Ω∂t c›n nhiÀu cfi v° phµn, n∆u c°y th÷ Ω∂t phøn phœa dıËi l≠i tr„i l≈n l°m hı lÓa (TrŸnh Ho°i áˆc ghi l° “tr≠ch ΩiÀn” Ωà ch◊ lo≠i Ω∂t phüt n°y). Mu‚n l°m ruÊng Ω∂t phüt, khi sa mıa, nıËc l≈n cÎ ba t∂c tµy th÷ phüt cfi (TrŸnh Ho°i áˆc dÔng ch˘ tr®m ph≠t, nhıng kh·ng n‹i rfl l° phüt b±ng thˆ dÚng cÚ g÷). Theo ˚ ki∆n chÓng t·i, n·ng dµn thÈi ∂y dÔng cµy ph¨ng m° ngıÈi Mi≈n Ω¨ dÔng t˜ trıËc. Ph¨ng gi‚ng nhı cµy m¨ t∂u, cün ph¨ng u‚n l≠i theo g‹c thıËc thÏ, lıÎi ph¨ng d°i cÎ b®y, tüm t∂c tµy. NgıÈi phüt cˆ Ωˆng nghi≈ng m÷nh m° chæm, dÔng cµy cÔ nøo g≠t cfi qua mÊt b≈n r„i chæm ti∆p. Phüt cfi xong xu·i, dÔng cµy b˜a c°o thˆ to m° d‡n cho Ω∂t tr‚ng tr®i, sau Ω‹ l° c∂y vËi cµy n‡c (Ω∂t kh·ng c°y n∆u dÔng tay m° c∂y th÷ kh·ng t°i n°o khoæt l Ωà nhæt cµy m≠ ΩıÏc). RuÊng Ω∂t phüt (tr≠ch ΩiÀn) Í Vÿnh Thanh mÊt hÊc gi‚ng thµu ΩıÏc 300 hÊc, trong khi ruÊng c°y Í Phi≈n An, Bi≈n H›a mÊt hÊc lÓa gi‚ng ch◊ Ωem l≠i 100 hÊc. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 17/17 Gi‚ng lÓa s≠ (l≈n cao theo nıËc lÚt) tuyŒt nhi≈n kh·ng th∂y nh∞c tËi. LÓc b∂y giÈ, viŒc mua bün, li≈n l≠c vËi Cao Mi≈n cÒng khü thıÈng xuy≈n. LÓa s≠ c‹ nhiÀu Í Cao Mi≈n, t≠i sao ta kh·ng cho du nh∫p Ωà gi®i quy∆t viŒc tr„ng t◊a Í ph∑n Ω∂t rÊng m≈nh m·ng phœa á„ng Thüp MıÈi v° phœa Chµu á‚c ? Theo thiÃn ˚ chÓng t·i, b∂y giÈ Ω∂t gi„ng Í bÈ s·ng c›n nhiÀu, chıa c∑n khai thüc quü xa t∫n vÔng Chµu á‚c v° á„ng Thüp. V® l≠i, lÓa s≠ kh·ng ngon cÁm, bün th∂p giü tr≈n thŸ trıÈng. Trong Gia áŸnh th°nh Th·ng Chœ, kh·ng lÈi l¡ n°o ΩÀ c∫p Ω∆n l‚i canh tüc mÊt nØm hai mÔa ruÊng (khi ngıÈi Phüp chi∆m nıËc ta h„i cu‚i th∆ k˝ 19, Í Nam k¸ vπn chıa l°m mÊt nØm hai mÔa). RuÊng hai mÔa Ω›i hfii Ω∂t cao rüo, Ωà c‹ thà Ω∞p bÈ m° gi˘ nıËc ho¥t tüt nıËc v°o ruÊng c≠n. á∞p bÈ v° tüt nıËc Ω›i hfii nhµn c·ng, cüc th¯a ruÊng ph®i liÀn l≠c, g∑n nhau. NgıÈi n·ng phu lÓc b∂y giÈ v÷ Ω∂t c›n t‚t v° rÊng n≈n chıa nghÿ Ω∆n cüch khai thüc thµm canh ∂y. LÓc r®nh rÂi, h‡ tr„ng Ω∫u, b∞p khao dÕ sinh lÏi v° œt t‚n c·ng hÁn. Do¨n U∏n t˜ng l° th˙ ün süt t◊nh Vÿnh Long v°o nØm 1833 (sau l°m Ω∆n T‰ng Ω‚c An H°) ghi l≠i v°i chi ti∆t vÀ cüch l°m ruÊng : “ViŒc tr„ng lÓa th÷ cˆ phüt r≠p lau s∫y, b˜a cfi hai ba l∑n r„i c∂y, kh·ng phœ sˆc nhiÀu. Nhı Ω¨ c∂y r„i th÷ kh·ng c∑n tr·ng nom tËi, cÒng khfii ph®i lo nıËc h≠n. V°o nh˘ng thüng 7, 8, 9 lÚc tÚc c°y c∂y, Ω∆n nh˘ng thüng 11, thüng ch≠p mËi l∑n lıÏt g¥t hüi, r„i gom nh‹m l≠i Ωà ngay ngo°i ruÊng, tËi ra gi≈ng l‚i thüng 2, thüng 3 mËi cho trµu Ω≠p l∂y lÓa hÊt”. “C‰ nhµn n‹i : Xuµn canh, h≠ vµn, thu thµu, Ω·ng t°ng xæt ra kh·ng thà ho°n to°n ΩÓng vËi m‡i vÔng, ho¥c th‰ ngÁi kh·ng ΩiÀu hÏp, th‰ tÚc th÷ theo th‹i quen m° l°m, ho¥c gi® khœ h∫u c‹ sËm c‹ t‚i khüc nhau, ri≈ng t·i cÒng chıa th∂u Ω≠t ΩıÏc v∫y. CÒng nhı n‹i vÀ hoa qu®, t≠i nhiÀu t◊nh dıa ΩÀu Ω≠i khüi chœn v°o mÔa h≠, m° Nam K¸ l≠i chœn v°o Ω·ng xuµn. T≠i B∞c k¸, sen nÍ mÔa h≠, m° Kinh k¸ (Hu∆) l≠i tr b·ng v°o gi˘a thÈi gian giao mÔa Ω·ng xuµn, c›n Nam k¸ th÷ b‚n mÔa sen ΩÀu c‹ hoa c®”. VÀ phong tÚc Í miÀn Nam lÓc b∂y giÈ, TrŸnh Ho°i áˆc ghi l≠i khü nhiÀu chi ti∆t, xin lıÏc k≈ v°i Ωo≠n, chˆng tfi viŒc kh∏n hoang Ωem l≠i mˆc s‚ng sung tÓc : “Í Gia áŸnh, c‹ khüch Ω∆n nh° Ω∑u ti≈n gia chð dµng tr∑u cau, sau dµng ti∆p cÁm bünh, ti∆p Ω¨i tr‡ng h∫u, kh·ng kà ngıÈi thµn sÁ, quen l≠, t·ng tœch Í Ωµu, ∞t ΩÀu thµu n≠p kho®n Ω¨i, cho n≈n ngıÈi Ωi chÁi kh·ng c∑n Ωem tiÀn g≠o theo, m° l≠i c‹ nhiÀu ngıÈi l∫u xµu, tr‚n thu∆ Ωi Ω∆n xˆ n°y ∏n nÓp, bÍi v÷ c‹ ch dung dıÎng v∫y”. “á∂t Gia áŸnh nhiÀu s·ng, kinh, cÔ lao, b¨i cüt n≈n trong 10 ngıÈi Ω¨ c‹ 9 ngıÈi bi∆t nghÀ bÁi lÊi, chøo thuyÀn, l≠i ıa Øn m∞m, ng°y Øn ba b˘a cÁm m° œt khi Øn chüo”. L≠i c‹ th‹i ΩÔa cÏt, b±ng cüch thüch Ω‚ nhau Øn ho¥c u‚ng th∫t nhiÀu. Do¨n U∏n chæp : “CÒng c‹ k¿ nghøo ph®i Ωi Øn xin, nhıng mÂi thüng h‡ ch◊ Ωi xin mÊt l∑n cÒng Ωð s‚ng r„i. H‡ thıÈng t˙u nhau nÁi Ω÷nh mi∆u, mÂi ngıÈi ΩÀu c‹ mÔng m°n ri≈ng. TrÊm c∞p cÒng œt x®y ra, trµu th÷ c‹ chu„ng nh‚t ngo°i Ω„ng”. H‡ r∂t thœch ca hüt, kh·ng ng°y n°o l° kh·ng c‹ mÓa hüt. NgıÈi T°u c›n khai thüc ruÊng mu‚i Í vÔng biÃn S‹c TrØng (Ba Th∞c). Bi≈n H›a n‰i danh vËi nghÀ tr„ng mœa, l°m ΩıÈng. R˜ng Tµy Ninh s®n xu∂t nhiÀu g t‚t, Ω¥c biŒt l° d∑u rüi Ωà træt ghe, l°m Ωu‚c. LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 18/18 1.2) Nhu c∑u xüc ΩŸnh vÔng bi≈n giËi ViŒt Mi≈n áÈi Gia Long, v∂n ΩÀ bi≈n giËi Í Gia áŸnh th°nh ΩıÏc t≠m ‰n ΩŸnh. Cüc h®i Ω®o quan tr‡ng ΩÀu c‹ ngıÈi ViŒt Ω∆n khai thüc. T≠i Ω®o C·n L·n lÓa, b∞p, khoai, Ω∫u tuy kh·ng Ωð dÔng nhıng dµn Í Ω®o k∆t Ωo°n l°m binh sÿ, g„m 3 ΩÊi, khai thüc h®i s®n, tr„ng cau. Gi¥c cıËp M¨ Lai ch◊ Ω∆n khu∂y r‚i t≠m thÈi. á®o PhÓ Qu‚c phœa vŸnh Xi≈m La ΩıÏc b‚ trœ ph›ng thð c∏n th∫n, dµn PhÓ Qu‚c Ω¨ t˜ng h∆t l›ng ðng hÊ lÓc Gia Long t∏u qu‚c, g„m 12 th·n x¨ v° thuÊc. H›n SÁn Rüi c‹ dµn, l∫p th°nh mÊt th·n. Ri≈ng vÀ H° Ti≈n th÷ kh·ng c›n quan tr‡ng, t˜ khi bŸ gi¥c Xi≈m Ω‚t phü nØm 1771. H∫u duŒ cða h‡ M≠c tuy ΩıÏc Gia Long chi∆u c‚ nhıng thi∆u t°i kinh bang t∆ th∆, v® l≠i, tr‡ng tµm viŒc thıÁng m¨i Ω¨ nghi≈ng h≤n vÀ phœa S°i G›n, á° N≥ng ; viŒc mua bün vËi Cao Mi≈n th÷ Ω¨ c‹ Sa áæc, Cüi Bø. Vua Gia Long cho cüc t°u bu·n v° ghe bu·n Í h≠t H° Ti≈n ΩıÏc miÕn thu∆ (1810), Ω„ng thÈi di chuyÃn mÊt s‚ quan l≠i, vi≈n chˆc Í b‚n tr∂n miÀn tr≈n Ω∆n tØng cıÈng cho tr∂n H° Ti≈n, gia tØng binh sÿ Ωà lo viŒc tu∑n ph›ng gi¥c biÃn. NØm sau (1811) vua cho TrıÁng PhıËc Giüo v° BÔi áˆc Mµn Ω∆n H° Ti≈n Ωà tu ch◊nh th°nh ph‚, chi≈u dÚ lıu dµn : ngıÈi Trung Hoa, ngıÈi Cao Mi≈n, ngıÈiCh° (g‡i l° ch° Chµu Giang), ΩÀu c‹ d°nh khu v˙c cı trÓ ri≈ng, khü phµn minh. Tuy nhi≈n, thıÁng c®ng H° Ti≈n kh·ng sao hıng thŸnh ΩıÏc nhı trıËc. Vua Gia Long Ω¥t quan b®o hÊ Í Cao Mi≈n, nhıng nhı Ω¨ n‹i, Ω‚i thð cða dµn ViŒt Nam vπn l° vua Xi≈m vËi chœnh süch hung hØng Ωang t÷m cüch mÍ rÊng bi≈n giËi. T˜ nØm 1795, Xi≈m chi∆m cˆ lu·n vÔng Battambang v° Siemrap cða Cao Mi≈n. NØm 1814, l∂n lu·n vÔng Mælouprey v° Stungtreng thuÊc t® ng≠n s·ng C¯u Long, th‡c sµu gi˘a l¨nh th‰ L°o v° Mi≈n. Vua Xi≈m c›n c‹ tham v‡ng “Nam ti∆n” xu‚ng bün Ω®o M¨ Lai. VÀ m¥t nÊi an, t˜ lÓc t∏u qu‚c, Gia Long n∞m ΩıÏc t÷nh th∆ Ω‚i vËi cüc vÔng t∫p trung s‚c Mi≈n. NØm 1780, ngıÈi Mi≈n Í Tr° Vinh l°m lo≠n, nhıng tıËng á Thanh Nhµn d¬p ΩıÏc vËi chi∆n thu∫t khü tinh vi. NØm 1757, nhÈ l¨nh tÚ Mi≈n l° NguyÕn VØn T„n theo chÓa NguyÕn n≈n vÔng Tr° çn s‚ng y≈n l°nh, ch≤ng c‹ m∑m m‚ng ph®n lo≠n. NgıÈi Mi≈n trÍ th°nh dµn binh gi˘ an ninh, Ω‹ng Ω„n t≠i ΩŸa phıÁng, h‡ hıÍng ch∆ ΩÊ t˙ trŸ khü rÊng r¨i, nhÈ Ω‹ m° “nh˘ng ch g› hoang Ω∂t tr‚ng Ω¨ ΩıÏc khai kh∏n th°nh ruÊng vıÈn tr„ng t◊a”. Vua Gia Long cÒng ra lŸnh cho quµn v° dµn trong Ω∂t Gia áŸnh tr® l≠i nh˘ng ph∑n ruÊng Ω∂t chi∆m cða ngıÈi Cao Mi≈n v° kh·ng tün th°nh viŒc dÔng ngıÈi Mi≈n l°m Ω∑y tË (1816). ViŒc b®o vŒ bi≈n giËi ViŒt Mi≈n áŸa th∆ Chµu á‚c, H° Ti≈n kh·ng kæm B∞c th°nh. Vua Gia Long Ω¨ quan niŒm rfl rŒt nhı th∆. B∞c th°nh Ωà ngØn ng˜a n≠n xµm lØng cða Trung Hoa; H° Ti≈n, Chµu á‚c Ωà ngØn ng˜a gi¥c Xi≈m v° gi¥c Cao Mi≈n. Gi˘a ta v° Cao Mi≈n, bi≈n giËi c‹ ph∑n giüp v°o tr∂n Phi≈n An v° á„ng Thüp MıÈi, nhıng con ΩıÈng chi∆n lıÏc b∂y lµu vπn l° s·ng C¯u Long, cÚ thà l° TiÀn giang, nÁi Ω‚i phıÁng c‹ thà t˜ Nam Vang Ω‰ xu‚ng nhanh ch‹ng r„i th‡c v°o áŸnh TıÈng. VÀ phœa vŸnh Xi≈m La, c›n R≠ch Giü, H° Ti≈n Í süt mæ biÃn. á„n lÒy Í H° Ti≈n v° Chµu á‚c Ω¨ c‹ t˜ lµu, kà c® Ω„n Tµn Chµu, Ω„n Sa áæc. L±n ranh bi≈n giËi gi˘a ta v° Cao Mi≈n khi Cao Mi≈n dµng Ω∂t T∑m Phong Long l° vÔng ngıÈi Mi≈n g‡i l° Mæat Chruk (tˆc l° mfl cða con heo, ta µm l≠i l° Ng‡c Lu∫t, M∫t Lu∫t), Ω≠i khüi l∂y s·ng Chµu á‚c l°m ranh giËi. á„n Chµu á‚c Í phœa tµy s·ng Chµu á‚c, thð sÍ phð M∫t Lu∫t Cao Mi≈n Í bÈ phœa Ω·ng s·ng Chµu á‚c, ∂y l° ΩŸa Ω∑u quan ®i tr∂n Vÿnh Thanh v° nıËc Cao Mi≈n. Vua Gia Long Ω¥t t≈n vÔng Chµu á‚c l° Chµu á‚c Tµn LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 19/19 CıÁng, Ω¥t chˆc Qu®n Ω≠o. T˜ Ω„n Chµu á‚c Ω∆n vŸnh Xi≈m La, ΩıÈng ranh giËi quü mÁ h„ : V°m s·ng Chµu á‚c (ngıÏc vÀ phœa b∞c) ti∆p Ω∆n vÔng Th∂t SÁn v° r≠ch Giang Th°nh. NØm thˆ 14 (1815), Gia Long ra lŸnh cho tr∂n thð Vÿnh Thanh l° Lıu PhıËc TıÈng Ωem dµn binh trong tr∂n h≠t 3000 ngıÈi Ωà xµy Ω„n, chung quanh c‹ h°o th·ng vËi s·ng cüi, xµy v°o thüng ch≠p. Ng°i gi®i thœch vËi vua Cao Mi≈n r±ng Ω∞p Ω„n Chµu á‚c l° Ωà gi˘ y≈n tr∂n H° Ti≈n, l°m nÁi ti∆p ˆng cho th°nh Nam Vang. Ng°i mu‚n n‹i Ω∆n viŒc quµn Xi≈m s¡ can thiŒp v°o Cao Mi≈n. Ng°i ra lŸnh xµy Ω„n cho nhanh k¿o b∫n rÊn Ω∆n viŒc c°y c∂y cða Ωüm ngıÈi Ωi l°m xµu. á„n Chµu á‚c v˜a xµy xong, vua Gia Long xem ΩŸa Ω„, n≈u ˚ ki∆n : “Xˆ n°y n∆u mÍ ΩıÈng thðy th·ng vËi H° Ti≈n thÈi n·ng thıÁng ΩÀu lÏi c®, ng°y sau dµn Í c°ng Ω·ng, Ω∂t mÍ c°ng rÊng, s¡ th°nh mÊt tr∂n to”. Nhıng NguyÕn VØn Nhµn tµu can n≈n ng°i bfi ˚ ki∆n ∂y. Tuy nhi≈n Ω‹ ch◊ l° bfi t≠m thÈi. Ng°i mu‚n l∫p mÊt tr∂n mËi, tüch ra khfii tr∂n Vÿnh Thanh quü d°i (tr∂n Vÿnh Thanh Øn t˜ bi≈n giËi Cao Mi≈n Ω∆n biÃn Nam H®i). Ng°i mu‚n cho lıu dµn quy tÚ Ωà mÍ Ω∂t. MÊt ngıÈi T°u l°m quan cho ta b≈n Cao Mi≈n t≈n l° DiŒp HÊi ΩıÏc g‡i vÀ, b∂y lµu DiŒp HÊi ΩıÏc ti∆ng l° mπn cün “x¯ viŒc g÷ dµn cÒng b±ng l›ng”. DiŒp HÊi ΩıÏc c¯ l°m CÁi phð Chµu á‚c, khi∆n chi≈u t∫p ngıÈi ta, ngıÈi Th‰ v° ngıÈi T°u v°o Ω‹ cho Ω·ng, hÕ c‹ bi∆t nghÀ tr„ng cµy, nu·i sÓc v∫t, bu·n bün hay l°m nghÀ g‚m, cho tÔy nghÀ nghiŒp l°m Øn, ngıÈi n°o thi∆u v‚n th÷ nh° nıËc cho vay. L≠i truyÀn dÚ quan T‰ng tr∂n Gia áŸnh r±ng : dµn mËi phð t∫p, n≈n d≠y l°m cüc viŒc lÏi œch khi∆n dµn ΩıÏc an cı l≠c nghiŒp, chÈ cüc viŒc th°nh r„i s¡ tµu l≈n. Vua Gia Long hiÃu rfl t÷nh h÷nh vÔng bi≈n giËi Chµu á‚c ; xˆ n°y c‹ Ω„i nÓi, chØn nu·i sÓc v∫t dÕ d°ng ; t˜ xıa, ngıÈi Mi≈n gifii vÀ nghÀ l°m Ω„ g‚m, n≈n th¯ c®i ti∆n l≠i. R∂t ti∆t l° Ω∂t Í vÔng Th∂t SÁn quü x∂u, ch◊ c‹ thà l°m n„i, c° r°n, g≠ch ng‹i, chË kh·ng l°m t· chæn ΩıÏc. ViŒc quy dµn l∫p ∂p lÓc b∂y giÈ cÒng kh‹ v÷ dµn ViŒt thıa thËt ; Í phœa nam, g∑n C∑n ThÁ v° g∑n Vÿnh Long c›n nhiÀu Ω∂t t‚t chıa kh∏n h∆t, Ωi l°m Øn Í t∫n bi≈n giËi Chµu á‚c l° chuyŒn phi≈u lıu. NgıÈi T°u, ngıÈi Cao Mi≈n vËi nghÀ l°m Ω„ g‚m, nghÀ chØn nu·i, tr„ng cµy ΩıÏc nh∞c tËi l° ph®i. TrıËc khi mu‚n khÁi ΩÊng sinh ho≠t kinh t∆ cho vÔng Chµu á‚c, ng°i ra lŸnh cho NguyÕn VØn Tho≠i (Tho≠i Ng‡c H∑u) Ω°o con kinh sau n°y g‡i l° Tho≠i H° (g‡i n·m na l° kinh NÓi S∫p) trong nØm 1817, v°o thüng 11, dÔng 1500 dµn xµu g„m ngıÈi ViŒt v° ngıÈi Cao Mi≈n, Ω°o hÁn mÊt thüng mËi xong. áµy l° con ΩıÈng m° trıËc kia dµn gian thıÈng Ωi, nhıng ch∫t h¬p, nay Ω°o nËi rÊng th≈m. Tho≠i H° Ω¨ c‹ s≥n Í khÓc Ω∑u v° Ωo≠n ch‹t, ch◊ væt l≠i ph∑n gi˘ Ωà n‚i liÀn t˜ H∫u giang qua R≠ch Giü b≈n bÈ vŸnh Xi≈m La (ng‡n cða R≠ch Giü l° r≠ch S‚c Su·ng, ΩŸa danh Mi≈n, s¯ ghi l° Khe Song). MÚc Ωœch trıËc ti≈n cða viŒc Ω°o kinh vπn l° quµn s˙. Ng°i nghÿ : ch ∂y g∑n Chµn L≠p, ΩŸa th∆ r∫m r≠p l∞m, Ω°ng thðy Ωi qua Ki≈n Giang th÷ l∞m bÔn v° cfi. Ng°i ra lŸnh c∞m dµn kh·ng ΩıÏc ch¥t cµy tr≈n nÓi S∫p, nÁi con kinh n°y Ωi ngang qua, ch∞c v÷ mu‚n gi˘ phong thðy. Nhıng viŒc Ω°o kinh n‚i liÀn Chµu á‚c qua H° Ti≈n Í bi≈n giËi vπn l° m‚i b∫n tµm cða ng°i. Kinh Tho≠i H° Ω°o xong Í phœa Nam cÒng nhı con kinh Vÿnh T∆ s∞p Ω°o Í phœa B∞c vπn nh±m mÚc Ωœch Ωıa thðy quµn cða ta t˜ H∫u giang ra vŸnh Xi≈m La th∫t nhanh, Ωà gi˘ Ki≈n Giang v° chÏ H° Ti≈n, ng˜a quµn Xi≈m Ωem binh Ω∆n th÷nh l÷nh. Khi v vÀ v° ΩÊng vi≈n dµn trong tr∂n Vÿnh Thanh, ng°i n‹i th≤ng l° “c·ng tr÷nh Ω°o s·ng ∂y (n‚i Chµu á‚c qua H° Ti≈n) r∂t kh‹. ViŒc nh° nıËc v° cüch ph›ng gi˘ bÈ cfli quan hŒ r∂t lËn. B‡n ngıÁi tuy l° kh‹ nh‡c mÊt l∑n m° œch lÏi cho mu·n ΩÈi vÀ sau, ph®i b®o nhau bi∆t, chË n≈n sÏ nh‡c”. TrıËc khi Ω°o kinh, ng°i cÒng tr∂n an sˆ gi® cða Cao Mi≈n. Kinh Vÿnh T∆ Ω°o nØm nØm mËi xong, ngıng r„i l≠i ti∆p tÚc. C‹ Ωo≠n dÕ Ω°o v÷ nh±m nÁi Ω∂t ruÊng, s÷nh l∑y (khÓc kinh n°y qua vÔng B∆n á‰i), nhıng c‹ khÓc Í Ω∂t cˆng, c‹ Ωü, süt chµn nÓi. MÔa n∞ng ph®i ngıng l≠i v÷ thi∆u nıËc u‚ng cho dµn phu. Vua Minh M≠ng LŸch S¯ Kh∏n Hoang MiÀn Nam — Trang 20/20