Tài liệu Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ở việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN VIẾT LONG KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU QUA BIÊN GIỚI THEO PHÁP LUẬT HẢI QUAN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN VIẾT LONG KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU QUA BIÊN GIỚI THEO PHÁP LUẬT HẢI QUAN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Luật kinh tế Mã số: 9380107 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ THƢƠNG HUYỀN HÀ NỘI - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan các thông tin được trình bày trong luận án là công trình của cá nhân tác giả. Thông tin, tài liệu được trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng. Các kết luận khoa học về nội dung công trình chưa được công bố trên bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Luận án Trần Viết Long MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................................................ 8 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ...................................................................... 8 1.2. Đánh giá tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án 18 1.3. Những nội dung luận án cần tiếp tục nghiên cứu .......................................... 21 1.4. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu ............................................................................ 23 Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU QUA BIÊN GIỚI THEO PHÁP LUẬT HẢI QUAN ........................................... 28 2.1. Những vấn đề lý luận cơ bản về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới ... 28 2.2. Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ......... 41 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU QUA BIÊN GIỚI THEO PHÁP LUẬT HẢI QUAN VIỆT NAM HIỆN NAY .......... 68 3.1. Thực trạng các quy định của pháp luật hải quan Việt Nam về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới ........................................................................ 68 3.2. Thực tiễn thực hiện nội dung kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan Việt Nam ........................................................................ 93 3.3. Nguyên nhân của những hạn chế, tồn tại và một số vấn đề đặt ra qua thực tiễn kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan Việt Nam hiện nay ............................................................................................................... 116 Chƣơng 4: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU QUA BIÊN GIỚI THEO PHÁP LUẬT HẢI QUAN VIỆT NAM ............................................................................................................ 125 4.1. Quan điểm nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới ở Việt Nam hiện nay ........................................................................................... 125 4.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan Việt Nam ...................................................................... 127 4.3. Một số giải pháp khác .................................................................................. 139 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 149 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ ................................................................................................. 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 152 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ASEAN : Hiệp hội các nước Đông Nam Á BTC : Bộ tài chính DN : Doanh nghiệp EU : Liên minh Châu Âu EVFTA : Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - EU GATT : Hiệp định chung về thuế quan và thương mại GTGT : Giá trị gia tăng HS : Mã số hàng hóa KSRR : Kiểm soát rủi ro KTSTQ : Kiểm tra sau thông quan MFN : Nguyên tắc đối xử tối huệ quốc NCS : Nghiên cứu sinh NHNN : Ngân hàng nhà nước NK : Nhập khẩu NQ : Nghị quyết NSNN : Ngân sách nhà nước QĐ : Quyết định QLRR : Quản lý rủi ro SHTT : Sở hữu trí tuệ TNHH : Trách nhiệm hữu hạn TRIPS : Hiệp định về các khía cạnh thương mại của quyền sở hữu trí tuệ TTHQĐT : Thủ tục hải quan điện tử TW : Trung ương USD : Đô la Mỹ VNACCS/VCIS : Hệ thống thông quan tự động và Cơ chế một cửa quốc gia VPCP : Văn phòng chính phủ WCO : Tổ chức hải quan thế giới WTO : Tổ chức thương mại thế giới XNK : Xuất nhập khẩu HQCK : : Hải quan cửa khẩu MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong xu thế toàn cầu hóa, giao thương giữa các quốc gia trên thế giới đã được thiết lập một cách mạnh mẽ thông qua việc gia nhập, ký kết các điều ước quốc tế về thương mại. Ở Việt Nam, hoạt động hợp tác thương mại đã mang lại nhiều lớn ích to lớn cho sự phát triển kinh tế quốc gia, đặc biệt sau khi gia nhập WTO quan hệ thương mại ghi nhận những “dấu mốc” ấn tượng, kinh tế có nhiều sự thay đổi vượt bậc, góp phần thúc đẩy công cuộc xây dựng, phát triển đất nước. Để đạt được những mục tiêu đó, nhà nước kịp thời đưa ra các chính sách, chủ trương nhất quán có tính ổn định trong quản lý kinh tế. Các văn bản pháp lý làm cơ sở nền tảng cho việc định hướng, thực thi pháp luật thương mại, hợp tác quốc tế được đưa ra phù hợp. Cụ thể, ngày 27/11/2001 Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 07-NQ/TW về hội nhập kinh tế quốc tế [4]. Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 về yêu cầu hoàn thiện pháp luật trong hội nhập kinh tế quốc tế; Kết luận số 01-KL/TW ngày 04/4/2016 về việc đẩy mạnh việc thực hiện Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 như yêu cầu tăng cường việc hoàn thiện pháp luật phải hài hòa các lợi ích quốc gia, tăng cường hài hòa hóa và nội luật hóa các cam kết quốc tế mà Việt Nam là thành viên; Nghị quyết 22/NQ/TW ngày 10/4/2013 về hội nhập quốc tế. Trong sự phát triển mạnh mẽ về thương mại đó, hải quan đóng một vai trò quan trọng đối với việc thực thi các chính sách, pháp luật xuất nhập khẩu qua biên giới. Chính phủ đã có những hành động đột phá như đẩy mạnh cải cách hành chính hải quan, thiết lập mạng lưới kết nối doanh nghiệp với cơ quan quản lý, xây dựng Chính phủ “kiến tạo”, với phương châm lấy sự hài lòng của doanh nghiệp, người tiêu dùng làm mục tiêu hành động; Lắng nghe, tiếp xúc và thực hiện chính sách, pháp luật về thuế, đầu tư và hải quan kịp thời, phù hợp với sự phát triển chung của kinh tế quốc gia và thế giới. Trong lộ trình điều chỉnh chính sách phát triển kinh tế quốc tế, ngày 28/12/2011, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2471/2011/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược xuất nhập khẩu hàng hóa thời kỳ 2011 – 2020, định hướng đến năm 2030 [18] với mục tiêu cụ thể như: chủ động điều chỉnh nhịp độ tăng trưởng nhập khẩu hàng 1 hóa, kiểm soát nhập khẩu; nâng cao sức cạnh tranh của doanh nghiệp và vai trò của hiệp hội ngành hàng. Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan đã được hình thành từ lâu. Quá trình kiểm soát đã mang lại những mặt tích cực đối với nền kinh tế, đáp ứng yêu cầu về hội nhập, hỗ trợ hiệu quả trong thực thi chính sách của Đảng và nhà nước về hải quan, đảm bảo tính thiết thực đối với việc kiểm tra, giám sát, thanh tra, xử lý các hành vi vi phạm pháp luật xuất nhập khẩu; Hạn chế các hành vi gian lận thương mại, đầu tư, bảo vệ an ninh kinh tế quốc gia, thực thi hiệu quả các cam kết đối với thương mại, hải quan trong các điều ước quốc tế mà Việt Nam tham gia, dần dần nâng cao mức sống và bảo đảm quyền lợi người tiêu dùng nội địa. Quá trình cải cách hải quan cũng đã xây dựng lực lượng hải quan đạt trình độ cao, chuyên nghiệp, chuyên sâu, đầu tư trang thiết bị kỹ thuật hiện đại. Tuy nhiên, kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan cũng tồn tại bất cập về góc độ pháp luật và tổ chức thực hiện. Vì vậy cần được hoàn thiện, nâng cao hiệu quả là yêu cầu cấp thiết. Sự biến động, phức tạp của hoạt động thương mại đã kéo theo những mặt trái trong quá trình quản lý và kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan, đặc biệt ở các khu vực cửa khẩu có dung lượng hàng hóa nhập khẩu lớn và thường xuyên. Hiện tượng vi phạm pháp luật về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới đang báo động và diễn biến phức tạp. Cụ thể “năm 2015, toàn ngành hải quan phát hiện và xử lý vi phạm hành chính trên 18.500 vụ; khởi tố hình sự 130 vụ. Riêng thành phố Hồ Chí Minh, từ đầu năm 2016 đến ngày 18/2, Cục hải quan thành phố Hồ Chí Minh phát hiện 187 vụ vi phạm pháp luật hải quan, trị giá trên 57 tỷ đồng. Trong đó, có 5 vụ buôn lậu, 29 vụ gian lận thương mại. Chỉ trong quý I năm 2016, lực lượng kiểm soát hải quan đã chủ trì, phối hợp với các lực lượng chức năng trên địa bàn, tuần tra, kiểm tra, kiểm soát, phát hiện 231 vụ buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới, trị giá hàng hóa vi phạm ước tính 220 tỷ đồng; 22 vụ ma túy, tiền chất; 3.695 vụ vi phạm hành chính, 7 vụ vi phạm hàng giả, hàng vi phạm sở hữu trí tuệ và 2 74 vụ vi phạm khác. Xử phạt vi phạm hành chính: Cảnh cáo 87 vụ; phạt tiền: 3.684 vụ; tịch thu tang vật 148 vụ; hình thức khác: 25 vụ; thu nộp ngân sách hơn 29 tỷ đồng. Lực lượng hải quan khởi tố 12 vụ và chuyển cơ quan khác khởi tố 19 vụ” [110]. Từ ngày 16-12-2017 tới ngày 15-12-2018, lực lượng kiểm soát Hải quan toàn ngành đã chủ trì, phối hợp phát hiện, bắt giữ, xử lý 16.633 vụ việc vi phạm trong lĩnh vực hải quan (tăng 9,54 %); trị giá hàng hóa vi phạm ước tính hơn 1.702 tỷ đồng (tăng hơn 115,61 %); thu ngân sách đạt gần 351 tỷ đồng (tăng 4,83 %) so với cùng kỳ năm 2017. Cơ quan Hải quan khởi tố 62 vụ án hình sự, chuyển cơ quan khác kiến nghị khởi tố 133 vụ. Riêng về ma túy, toàn ngành hải quan đã chủ trì, phối hợp phát hiện, bắt giữ 216 vụ vi phạm liên quan đến chất ma túy, thuốc gây nghiện hướng thần và xuất nhập khẩu tiền chất (tăng 115 vụ, tương đương tăng 113,86% so với cùng kỳ năm 2017). Trước thực trạng đó, yêu cầu đặt ra ở Việt Nam hiện nay là nghiên cứu những vấn đề lý luận có khoa học, phân tích, đánh giá khách quan thực trạng pháp luật và tổ chức thực hiện để đề xuất quan điểm, giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan có tính hệ thống, chuẩn mực và tương thích với hệ thống pháp luật quốc tế đáp ứng yêu cầu đặt ra trong xu thế toàn cầu hóa hiện nay có ý nghĩa quan trọng. Từ những luận giải trên, tác giả chọn đề tài “Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ở Việt Nam hiện nay” để làm luận án tiến sĩ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án là trên cơ sở nghiên cứu lý luận về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới, đưa ra các luận cứ khoa học pháp lý và thực tiễn nhằm đánh giá khách quan thực trạng kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới để đề xuất quan điểm, giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu theo pháp luật hải quan ở Việt Nam hiện nay. 3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Thứ nhất, làm rõ những vấn đề lý luận về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới; Thứ hai, phân tích, đánh giá thực trạng kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ở Việt Nam hiện nay; Thứ ba, đưa ra các quan điểm và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ở Việt Nam hiện nay và thời gian tới có tính khả thi và hiệu quả. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1.Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là những vấn đề lý luận, thực trạng kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới, các quan điểm và giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ở Việt Nam. Luận án không nghiên cứu các quy định của pháp luật dân sự, hành chính, hình sự về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới. Tuy nhiên, các quy định pháp luật có liên quan về xử lý vi phạm pháp luật về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới sẽ được phân tích một số vấn đề cụ thể. Pháp luật nước ngoài trong kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới được nghiên cứu và trình bày lồng ghép có tính so sánh trong các nội dung có liên quan của luận án. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Luận án nghiên cứu các nội dung về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ở góc độ lý luận và thực tiễn. Luận án tập trung nghiên cứu nội dung liên quan đến kiểm soát tên hàng, mã số hàng hóa, số lượng, chất lượng, xuất xứ, trị giá hải quan và thực thi quyền sở hữu trí tuệ đối với hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan. Các vấn đề về nghiệp vụ chuyên sâu luận án chỉ đề cập mức độ nhất định trong quá trình triển khai nội dung chủ yếu mà luận án nghiên cứu đặt ra. - Luận án tập trung nghiên cứu kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ở Việt Nam từ năm 2005 đến nay. 4 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận Luận án được nghiên cứu dựa trên quan điểm, thế giới quan của Chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Chủ tịch Hồ Chí Minh về định hướng và giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về kinh tế thị trường và vai trò của nhà nước trong nền kinh tế thị trường, về hội nhập kinh tế, hợp tác quốc tế về hải quan trong xu thế toàn cầu hóa, đa phương hóa. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Để triển khai nghiên cứu các nội dung cụ thể, ngoài phương pháp truyền thống là duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, luận án đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu phổ biến của khoa học xã hội và khoa học pháp lý: phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp thống kê, phương pháp luật học so sánh, phương pháp thu thập thông tin và xử lý thông tin. Luận án được thực hiện theo cách tiếp cận chuyên ngành pháp lý và hải quan, tiếp cận liên ngành, đa ngành trong nghiên cứu khoa học. Cụ thể, các phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh được tác giả sử dụng xuyên suốt trong chương 1,2,3,4 của luận án. Phương pháp thống kê, xử lý thông tin tác giả sử dụng chủ yếu ở chương 3 và chương 4 của luận án. Các phương pháp nghiên cứu khác cũng được sử dụng trong từng chương tùy thuộc vào góc độ nghiên cứu và phạm vi nội dung mà luận án đề cập đến. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Một là, luận án hệ thống và làm rõ thêm cơ sở khoa học của kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan qua các vấn đề cụ thể như làm rõ nội hàm của kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật. Các vấn đề cơ bản về tính tất yếu của kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới nhằm đưa ra các tiêu chí kiểm soát hiệu quả đối với hàng hóa nhập khẩu; phân tích, làm rõ những vấn đề lý luận về phạm vi, chủ thể, đối tượng nhằm đánh giá vai trò của kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới. Đây là những đóng góp quan trọng đóng góp về mặt lý luận và nâng cao hiệu quả đối với kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan. 5 Hai là, luận án đã làm rõ pháp luật về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan, đánh giá và phân tích thực trạng kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo quy định của pháp luật hải quan ở Việt Nam hiện nay một cách khá đầy đủ và hệ thống. Qua đó luận án khẳng định còn những tồn tại nhất định về góc độ pháp luật và tổ chức thực hiện kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan ở Việt Nam hiện nay cần được nghiên cứu để đề xuất các giải pháp phù hợp. Ba là, luận án đã đưa ra quan điểm nhất quán, có hệ thống; đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới Việt Nam hiện nay trên cơ sở đảm bảo nguyên tắc quản lý nhà nước, đáp ứng yêu cầu phù hợp với chính sách quản lý ngoại thương. Những đề xuất các nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới mà luận án đưa ra chưa được công bố trong các công trình nghiên cứu khoa học khác. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Kết quả công trình nghiên cứu trong luận án đã khẳng định vai trò quan trọng của hoạt động kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan. Luận án bổ sung các luận cứ khoa học khi tiếp cận các vấn đề về nhập khẩu, chính sách quản lý ngoại thương, chính sách hài hòa hóa pháp luật thương mại và các vấn đề về tự do mua bán hàng hóa giữa thương nhân các quốc gia khu vực và thế giới. Luận án đưa ra khái niệm, các vấn đề pháp lý khoa học, có thể gợi mở những nội dung quan trọng đối với cơ quan có thẩm quyền khi kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới trong hoạt động thương mại; Thực hiện chính sách về kinh tế, tạo môi trường thương mại biên giới thông thoáng, thực hiện chính sách nhà nước trong đầu tư, thu hút từ nguồn nhân lực phù hợp với yêu cầu hỗ trợ doanh nghiệp của Chính phủ “kiến tạo”, tôn trọng sự tự do kinh doanh của thương nhân. Luận án gợi mở những vấn đề lý luận và thực tiễn đặt ra trong bối cảnh nâng cao năng lực cạnh tranh, thúc đẩy tự do thương mại ở Việt Nam hiện nay đối với hàng hóa nhập khẩu qua biên giới. Là tài liệu tham khảo hữu ích khi thực hiện các chính sách, pháp luật đối với hàng hóa nhập khẩu qua biên giới. 6 Đối với cơ quan hải quan, lực lượng quan trọng, chủ chốt khi thực hiện pháp luật về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới, luận án là tài liệu tham khảo có giá trị về nhận thức và thực hiện hoạt động của mình, thúc đẩy sự quản lý tích cực trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN. Luận án cũng là tài liệu hữu ích, tư liệu bồi dưỡng trong các cơ sở đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ về hải quan, thương mại liên quan đến mua bán hàng hóa hoặc chính sách quản lý đối với lĩnh vực có liên quan. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án được cấu trúc thành 4 chương cụ thể như sau: Chƣơng 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu và các vấn đề liên quan đến đề tài luận án Chƣơng 2: Cơ sở lý luận về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan Chƣơng 3: Thực trạng kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan Việt Nam hiện nay Chƣơng 4: Giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới theo pháp luật hải quan Việt Nam 7 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu lý luận về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới Hiện nay, nghiên cứu các vấn đề lý luận về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới ở Việt Nam có thể kể tên các công trình sau: - Giáo trình Hải quan cơ bản của tác giả Hoàng Trần Hậu và Nguyễn Thị Thương Huyền [29] cung cấp các kiến thức cơ bản như lịch sử, chức năng, nhiệm vụ, các hoạt động cơ bản của hải quan; thủ tục hải quan; khai hải quan và đăng ký hồ sơ hải quan. Đặc biệt, Giáo trình đưa ra các nội dung lý luận liên quan đến đề tài tác giả nghiên cứu về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu, cụ thể: chương 4 nói về kiểm tra hải quan. Trong chương này, tập thể tác giả đã đưa ra một số nhận thức cơ bản về kiểm tra hải quan, kiểm tra hồ sơ hải quan, kiểm tra thực tế hàng hóa và kiểm tra sau thông quan; về giám sát hải quan được đề cập tại chương 7 của Giáo trình gồm một số nhận thức về giám sát hải quan, cơ sở pháp lý cho hoạt động giám sát hải quan, địa bàn, thời gian và các phương thức giám sát hải quan; về kiểm soát hải quan, tài liệu cung cấp các nhận thức cơ bản về kiểm soát hải quan, tính chất, nguyên tắc, nội dung, hình thức, biện pháp kiểm soát hải quan... - Giáo trình Kiểm tra sau thông quan của tác giả Hoàng Trần Hậu và Nguyễn Thị Kim Oanh [30] đề cập đến những vấn đề lý luận cơ bản về hoạt động kiểm tra hàng hóa sau thông quan như định nghĩa, đặc điểm, nguyên tắc và vai trò của kiểm tra sau thông quan; nội dung kiểm tra sau thông quan gồm kiểm tra sau thông quan tại trụ sở cơ quan hải quan, tại trụ sở doanh nghiệp, xử lý kết quả kiểm tra sau thông quan. Ngoài ra, giáo trình cũng đề cập đến phương pháp, kỹ thuật nghiệp vụ kiểm tra sau thông quan; mô hình kiểm tra sau thông quan ở một số nước trên thế giới... - Giáo trình “Trị giá hải quan” do tác giả Nguyễn Thị Thương Huyền [40] làm chủ biên được ấn hành bởi Nhà xuất bản Tài chính. Giáo trình “Trị giá hải 8 quan” đã phân tích phương pháp luận cơ bản về xác định giá trị hải quan đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu theo Hiệp định trị giá GATT (General Agreement on Tariffs and Trade)/WTO (World Trade Organization) phục vụ cho quá trình quản lý, điều hành vĩ mô nền kinh tế thị trường, pháp luật về hải quan. Theo đó, giáo trình đã thể hiện các nội dung cốt lõi về các hệ thống xác định trị giá hải quan, phương pháp trị giá hàng hóa xuất nhập khẩu, phương pháp trị giá giao dịch hàng hóa nhập khẩu giống hệt, hàng hóa nhập khẩu tương tự, kiểm tra thị trường giá hải quan gồm gian lận trị giá hải quan, kiểm tra trị giá hải quan và tham vấn giá hải quan. - Giáo trình “Luật hải quan Việt Nam và quốc tế” do tác giả Nguyễn Thừa Lộc [43] làm chủ biên, xuất bản năm 2008. Giáo trình giới thiệu Luật hải quan của Việt Nam và một số quốc gia trên thế giới có quan hệ thương mại, đầu tư lớn, thường xuyên với Việt Nam về một số nội dung quy định cụ thể của pháp luật hải quan về: phạm vi điều chỉnh và đối tượng áp dụng của Luật; Tổ chức bộ máy của hải quan; nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan hải quan và công chức hải quan; Địa bàn hoạt động hải quan, lãnh thổ hải quan; thủ tục khai báo hải quan; Kiểm tra tờ khai hải quan; kiểm tra thực tế hàng hóa; tính và thu thuế; quy định về kiểm tra sau thông quan; Quy định về phòng chống buôn lậu và vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới; Khiếu nại và giải quyết khiếu nại các quyết định hành chính, hành vi hành chính về hải quan... - Giáo trình“Kiểm soát hải quan” xuất bản năm 2015 do tác giả Nguyễn Thị Thương Huyền và Lê Văn Tới [39] đồng chủ biên, được ấn hành bởi Nhà xuất bản Tài chính. Giáo trình cung cấp những kiến thức nền tảng lý luận về kiểm soát hải quan. Trên cơ sở đó, tác giả đi sâu nghiên cứu một số nghiệp vụ mà cơ quan Hải quan phải thực hiện để phòng chống buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới cũng như phát hiện, ngăn ngừa, xử lý các hành vi vi phạm pháp luật hải quan của các tổ chức cá nhân trong hoạt động xuất khẩu hàng hóa, như: Nghiệp vụ điều tra nghiên cứu nắm tình hình; Nghiệp vụ tình báo; Nghiệp vụ áp dụng các biện pháp ngăn chặn trong hoạt động kiểm soát hải quan; Nghiệp vụ xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực hải quan; Nghiệp vụ khởi tố, điều tra vụ án hình sự trong lĩnh vực hải quan. 9 - Đề tài khoa học cấp ngành hải quan: “Một số luận cứ khoa học để phục vụ việc xây dựng các nội dung sửa đổi, bổ sung trong Luật hải quan sửa đổi” do tác giả Phùng Thị Bích Hường [42] làm chủ nhiệm. Đây là một công trình khoa học nghiên cứu khá toàn diện, có hệ thống về những vấn đề lý luận của các chế định pháp luật trong Luật hải quan năm 2001 (sửa đổi, bổ sung năm 2005); đánh giá kết quả đạt được cũng như những hạn chế, tồn tại của Luật hải quan. Từ đó, đề xuất các giải pháp sửa đổi, bổ sung các quy định của Luật hải quan cho phù hợp với yêu cầu cải cách hành chính, hiện đại hóa quản lý nhà nước về hải quan, yêu cầu hội nhập khu vực và quốc tế trong điều kiện mới. Đề tài đã đưa ra các giải pháp để hoàn thiện Luật hải quan trong giai đoạn tới; trong đó có giải pháp hoàn thiện cơ sở pháp lý để tăng cường hiệu quả phòng, chống buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới. - Cuốn sách “Tủ sách cẩm nang pháp luật của doanh nghiệp - Thủ tục hải quan xuất, nhập khẩu” của tác giả Nguyễn Hồng Bắc (chủ biên) và Nguyễn Bá Bình [14]. Cuốn sách giới thiệu các vấn đề chung về thủ tục hải quan, chế độ kiểm tra, giám sát hải quan; thủ tục hải quan, kiểm tra, giám sát hải quan đối với các loại hình xuất khẩu, nhập khẩu hàng hóa; thủ tục hải quan đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu theo các loại hình khác; thủ tục hải quan, kiểm tra, giám sát hải quan đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu không nhằm mục đích thương mại; thủ tục hải quan đối với hàng hóa chuyển cảng, chuyển cửa khẩu, quá cảnh; thủ tục hải quan đối với hàng hóa đưa vào, đưa ra cảng trung chuyển, khu thương mại; quy định về thủ tục hải quan đối với hàng hóa xuất, nhập khẩu trong các điều ước quốc tế về hải quan mà Việt Nam là thành viên… - Luận văn thạc sĩ Luật kinh tế của tác giả Lê Như Quỳnh [63] với đề tài “Những vấn đề pháp lý về kiểm tra hải quan nhằm đảm bảo thu thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu”. Trong đề tài, tác giả đã làm rõ một số vấn đề lý luận quan trọng về kiểm tra hải quan như địa vị pháp lý của chủ thể, cơ sở phát sinh, chấm dứt tồn tại của quan hệ pháp luật về kiểm tra hải quan, quyền và nghĩa vụ cụ thể của chủ thể, trình tự thực hiện kiểm tra hải quan và 10 thủ tục thu nộp thuế xuất nhập khẩu. Công trình cũng hệ thống hóa các quy định pháp luật của kiểm tra hải quan, chỉ rõ những hạn chế, nguyên nhân của những hạn chế trong điều chỉnh pháp luật về kiểm tra hải quan, đề xuất phương hướng và giải pháp giúp cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật về kiểm tra hải quan và thuế xuất nhập khẩu trong xu thế hội nhập. - Luận văn“Bảo vệ quyền sở hữu công nghiệp đối với nhãn hiệu hàng hóa thông qua biện pháp kiểm soát biên giới của cơ quan hải quan” của tác giả Trần Việt Hưng [36]. Trong nội dung luận văn, tác giả đã làm rõ các vấn đề về lý luận và cơ chế thực thi bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với nhãn hiệu hàng hóa tại biên giới thông qua việc áp dụng các biện pháp kiểm soát biên giới của cơ quan hải quan, các thành tố đảm bảo hiệu quả áp dụng biện pháp kiểm soát biên giới; mô hình, cơ chế thực thi của cơ quan hải quan, sự phối hợp của cơ quan hải quan với các lực lượng thực thi khác và chủ thể quyền sở hữu công nghiệp đối với nhãn hiệu hàng hóa. Luận văn cũng đánh giá thực trạng áp dụng biện pháp kiểm soát biên giới bảo vệ quyền sở hữu công nghiệp đối với nhãn hiệu hàng hóa của ngành hải quan từ 2008 đến 2012; Phân tích những tồn tại, hạn chế, nguyên nhân liên quan đến việc xây dựng, áp dụng pháp luật và cơ chế thực thi. Tác giả cũng đưa những phương hướng và mục tiêu nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền sở hữu công nghiệp đối với nhãn hiệu hàng hóa thông qua biện pháp kiểm soát biên giới của cơ quan hải quan, nâng cao nhận thức của doanh nghiệp ngăn chặn hàng giả mạo xâm nhập vào thị trường Việt Nam. Ngoài ra, trong các công trình nghiên cứu ở nước ngoài được liệt kê như sau: - Tác phẩm „„International Exhaustion an Intellectual Property Rights: a Welfare Analysis’’, The Journal of Industrial Economics (Tạm dịch: Cạn quyền quốc tế đối với quyền sở hữu trí tuệ: Một phân tích phúc lợi) của tác giả Tommaaso V. Valletti và Stefan Szymanski, Parallel Trade [92]. Tài liệu nói về độc quyền phân phối và quyền độc quyền nhập khẩu mà pháp luật sở hữu trí tuệ quy định nhằm ngăn chặn tự do lưu chuyển hàng hóa, đặc biệt là việc phân phối hay bán sản phẩm chứa đựng đối tượng sở hữu trí tuệ cũng như nhập khẩu song song sản 11 phẩm khi hoạt động phân phối hay nhập khẩu của một bên thứ ba mà không được cho phép của chủ sở hữu quyền sở hữu trí tuệ. - Cuốn sách “Luật hải quan một số nước” (bản dịch, 2003) do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia phát hành [53]. Cuốn sách chuyên khảo đã nêu các quy định pháp luật của các nước trong khu vực Châu Á Thái Bình Dương như Philippines, Indonesia, Trung Quốc và Ô-xtrây-lia. - Bài viết “Managing Risk in the customs context’’ (Tạm dịch: Quản lý rủi ro trong hoạt động hải quan) của tác giả David Widdonson, được đăng trong tuyển tập “Customs modernization Handbook’’ [86] do Ngân hàng Thế giới xuất bản năm 2005 tại Washington, D.C. Bài viết phân tích tầm quan trọng của việc quản lý hải quan, công cụ điều hành bằng pháp luật hải quan, những kết quả đạt được trong việc cân bằng quan hệ thương mại đối với hải quan, kiểm soát chất lượng hàng hóa, yêu cầu công bố thông tin của sản phẩm, đưa ra một số minh chứng về kiểm soát thủ tục hải quan. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu cơ sở khoa học của điều chỉnh pháp luật đối với hoạt động kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới và thực trạng pháp luật về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới Một số công trình trong nước nghiên cứu cơ sở khoa học của điều chỉnh pháp luật đối với hoạt động kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới và thực trạng pháp luật về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu qua biên giới được kể đến như sau: - Luận án tiến sĩ Kinh tế chính trị của tác giả Lê Văn Tới [73] thực hiện đề tài“Hải quan Việt Nam trong xu hướng hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế”. Luận án đã tập trung nghiên cứu các vấn đề về hải quan Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế dưới góc độ kinh tế chính trị, làm rõ mối quan hệ giữa hội nhập kinh tế khu vực, quốc tế với hoạt động của hải quan cũng như vai trò và sự tác động của công tác hải quan đối với hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế. Luận án đề xuất các giải pháp nhằm thực hiện tốt nhiệm vụ của hải quan trong giai đoạn hội nhập kinh tế của Việt Nam vào nền kinh tế khu vực và quốc tế. - Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ Tài chính “Pháp luật về thủ tục hải quan 12 điện tử - thực trạng và giải pháp” do tác giả Phạm Đức Hạnh [27] làm Chủ nhiệm. Đề tài đã phân tích được thực trạng, những khó khăn vướng mắc và giải pháp đặt ra khi triển khai thực hiện thủ tục hải quan điện tử tại Việt Nam; Trong đó đề xuất là nhà nước cần thể chế hóa kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật về hải quan trong quá trình thực hiện thủ tục hải quan điện tử tại các văn bản quy phạm pháp luật, nhất là trong việc hoàn thiện các quy định về xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực hải quan. - Luận án“Xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực hải quan ở Việt Nam: Những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Kim Long Biên [2] đã nghiên cứu, phân tích, đánh giá, chỉ ra những ưu điểm, thành tựu trong hải ngành hải quan; Luận án làm rõ những hạn chế, tồn tại của hệ thống quy phạm pháp luật hiện hành và trong thực tiễn áp dụng pháp luật về vi phạm hành chính trong lĩnh vực hải quan. Phân tích các nguyên nhân làm cơ sở cho việc đề xuất các yêu cầu, quan điểm, giải pháp cơ bản nhằm nâng cao hiệu quả công tác xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực hải quan đáp ứng yêu cầu xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân và yêu cầu hội nhập. - Luận văn “Xử lý xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ bằng biện pháp kiểm soát hàng hóa xuất nhập khẩu theo Luật Sở hữu trí tuệ 2005”[62] của tác giả Trương Thế Khánh Quỳnh nêu ra những quy định của Luật sở hữu trí tuệ, các luật chuyên ngành có liên quan về biện pháp kiểm soát hàng hóa xuất nhập khẩu liên quan đến sở hữu trí tuệ tại biên giới để có cái nhìn tổng quát, toàn diện cơ sở pháp lý của việc áp dụng các biện pháp kiểm soát biên giới đối với hàng hóa xuất nhập khẩu tại biên giới. Luận văn đề cập đến những mặt đã đạt được và những mặt còn hạn chế trong việc áp dụng các biện pháp kiểm soát biên giới đối với hàng hóa xuất nhập khẩu xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. từ đó rút ra những đánh giá việc áp dụng pháp luật của cơ quan quản lý về hàng hóa nhập khẩu qua biên giới trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ. - Luận văn “Biện pháp thực hiện chức năng quản lý Nhà nước về hải quan đối với hoạt động kinh doanh xuất nhập khẩu ở nước ta hiện nay” của tác giả Trịnh Văn Sử [65] tập trung làm rõ các vấn đề cụ thể như hệ thống hóa các văn bản pháp 13 quy có liên quan đến quản lý nhà nước về hải quan đối với hoạt động kinh doanh xuất nhập khẩu; nghiên cứu quy trình, nghiệp vụ hải quan nhằm thực hiện tốt chức năng của cơ quan hải quan; Phân tích thực trạng chung của công tác quản lý trong ngành Hải quan hiện nay và đưa ra những biện pháp nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp trong hoạt động kinh doanh xuất nhập khẩu và công tác quản lý của các cơ quan quản lý nhà nước, đặc biệt là cơ quan hải quan. - Luận án tiến sĩ chuyên ngành Lý luận và lịch sử Nhà nước và pháp luật “Pháp chế xã hội chủ nghĩa trong đấu tranh phòng, chống buôn lậu qua biên giới của lực lượng hải quan Việt Nam” của tác giả Nguyễn Văn Nghiên [51], làm rõ quan điểm và những vấn đề về tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa trong hoạt động đấu tranh phòng, chống buôn lậu qua biên giới của lực lượng hải quan trong giai đoạn hiện nay; Phân tích có hệ thống các quy định pháp luật hiện hành về phòng, chống buôn lậu qua biên giới của lực lượng hải quan Việt Nam; So sánh, đối chiếu các quy định pháp luật đó với quy định pháp luật tương ứng của các nước khác trên thế giới; Luận án chỉ ra những quan điểm mới, những nhận thức tiến bộ của thế giới về vai trò, vị trí của lực lượng hải quan đối với công tác phòng, chống buôn lậu qua biên giới; Đồng thời chỉ ra những điểm còn hạn chế của pháp luật Việt Nam, đề xuất giải pháp hoàn thiện hệ thống quy định pháp luật về phòng, chống buôn lậu qua biên giới, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa trong phòng, chống buôn lậu qua biên giới của lực lượng hải quan. Trong phạm vi tìm hiểu được của nghiên cứu sinh, một số công trình nghiên cứu của các học giả nước ngoài mà tác giả có cơ hội tiếp cận, cụ thể: - Cuốn sách “Customs law and related legal documents”(2005) (Tạm dịch: Luật hải quan và các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan) của tác giả Mark Harrison [89]. Đây là công trình nghiên cứu quan trọng về pháp luật hải quan, cụ thể kinh nghiệm về công tác quản lý hải quan của các mô hình trên thế giới, đồng thời đưa ra các khuyến nghị đối với các nước về hoàn thiện pháp luật hải quan. - Báo cáo “Review of the internal market: free movement of goods; including the EU customs union and intellectual property rights: call for evidence Paper Great Britain. Dept. for Business, Innovation and Skills; Great Britain.Intellectual 14