Tài liệu Khuynh hướng triết luận trong truyện ngắn nguyễn khải

NGUYỄN THỊ THANH HƢƠNG BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SỰ PHẠM HÀ NỘI 2 *** NGUYỄN THỊ THANH HƢƠNG *** KHUYNH HƢỚNG TRIẾT LUẬN TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN KHẢI LÝ LUẬN VĂN HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM *** KHÓA 2011 - 2013 HÀ NỘI, 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN THỊ THANH HƢƠNG KHUYNH HƢỚNG TRIẾT LUẬN TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN KHẢI Chuyên ngành: Lý luận Văn học Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGT.TS HÀ CÔNG TÀI HÀ NỘI - 2013 LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS Hà Công Tài, người thầy đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận văn. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô giáo Trường Đại học sư phạm Hà Nội 2 đã giảng dạy tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu thực hiện đề tài. Trong quá trình học tập và nghiên cứu tôi luôn nhận được sự động viên, quan tâm, giúp đỡ của những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà nội, tháng 12 năm 2013 Ngƣời viết Nguyễn Thị Thanh Hương LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả, số liệu nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà nội, tháng 12 năm 2013 Ngƣời viết Nguyễn Thị Thanh Hương MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN LỜI CAM ĐOAN MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 11 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................... 12 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 13 6. Cấu trúc nội dung của luận văn ................................................................... 13 NỘI DUNG...................................................................................................... 14 Chƣơng 1. Nguyễn Khải – cuộc tìm kiếm một thế giới nghệ thuật giàu tính triết luận ................................................................................................. 14 1.1. Khái niệm triết luận trong sáng tác nghệ thuật ......................................... 14 1.1.1. Khái niệm chung về chính luận, triết luận ............................................ 14 1.1.2. Triết luận trong sáng tác nghệ thuật ...................................................... 14 1.2. Khuynh hướng triết luận trong văn học ................................................... 15 1.2.1 Trong văn học thế giới ........................................................................... 15 1.2.2. Khuynh hướng triết luận trong văn học Việt nam ................................ 19 1.3. Sự hình thành khuynh hướng triết luận trong truyện ngắn Nguyễn Khải 26 1.3.1. Khuynh hướng triết luận và quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Khải .. 26 1.3.2. Bối cảnh chung của sự chuyển biến chất chính luận thành khuynh hướng triết luận trong sáng tác Nguyễn Khải ................................................. 29 Chƣơng 2. Nội dung triết luận trong truyện ngắn Nguyễn Khải ............. 34 2.1. Triết luận trong truyện ngắn thời kỳ trước 1977 ....................................... 34 2.2. Triết luận trong truyện ngắn thời kỳ sau 1977 ......................................... 40 2.1.1. Triết luận về con người và sự lựa chọn ................................................. 40 2.2.2. Triết luận về con người và thời thế ....................................................... 48 2.2.3. Triết luận về con người và hạnh phúc ................................................... 55 2.2.4. Triết luận về niềm tin ............................................................................ 57 2.2.5. Triết luận về lối sống của con người gắn với những giá trị, chuẩn mực đạo đức xã hội ................................................................................................. 61 Chƣơng 3. Khuynh hƣớng triết luận nhƣ một phƣơng diện nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Khải .................................................................. 76 3.1. Cốt truyện và kết cấu hướng tới chất triết luận. ........................................ 76 3.1.1. Cốt truyện phục vụ mục đích chính luận, triết luận. .............................. 76 3.1.2. Kết cấu mang tính chính luận, triết luận. ............................................... 79 3.2. Nghệ thuật miêu tả nhân vật gắn với triết luận ........................................ 84 3.2.1. Thuật kể bao quát về số phận và cuộc đời nhân vật ............................. 85 3.2.2 Khám phá tâm lý nhân vật qua đối thoại, độc thoại .............................. 86 3.2.3. Khám phá chiều sâu tâm hồn nhân vật qua việc phân tích tâm lý gắn với bình luận triết lý ........................................................................................ 89 3.3. Ngôn ngữ người kể chuyện và giọng điệu trần thuật ............................... 91 3.3.1. Ngôn ngữ người kể chuyện ................................................................... 91 3.3.2. Giọng điệu trần thuật ............................................................................. 96 KẾT LUẬN ................................................................................................... 102 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................... 106 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nguyễn Khải là một trong số những nhà văn hàng đầu của nền văn xuôi hiện đại Việt Nam. Ông thuộc số ít nhà văn sớm xác định cho mình một quan niệm độc đáo về nghệ thuật, về vai trò của văn học và trách nhiệm của nhà văn. Ông cũng thuộc số ít các nhà văn có sức viết dẻo dai, bền bỉ và luôn có mặt ở những nơi “mũi nhọn” của cuộc sống. Với ngòi bút hiện thực đặc sắc, năng lực quan sát và óc phân tích sắc sảo, Nguyễn Khải đã đem đến cho người đọc những trang văn mang hơi thở của cuộc sống đất nước và con người đương thời. Ở bất cứ thể loại nào ông cũng đạt được những thành tựu. Năm 2000 Nguyễn Khải được nhận gần như đồng thời hai giải thưởng lớn: Giải ASEAN cho tập tuyển truyện ngắn và giải thưởng Hồ Chí Minh cho một số tiểu thuyết: Xung đột, Cha và Con và…, Gặp gỡ cuối năm…Giải thưởng Hồ Chí Minh đã khẳng định sự cống hiến lớn lao của nhà văn với nền văn học dân tộc. Thành công ở nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch, ký, Nguyễn Khải nổi lên với một phong cách sáng tác độc đáo, góp phần mở ra khuynh hướng văn xuôi triết luận trong văn học Việt Nam đương đại. Những năm 1960 truyện ngắn Việt Nam phát triển mạnh và đạt được những thành công nổi bật. Nhiều tác phẩm đã gây được tiếng vang trong công chúng, độc giả. Ngay từ tập truyện ngắn đầu tay Mùa lạc Nguyễn Khải đã tạo được cho mình một phong cách riêng - Tác phẩm của Nguyễn Khải hấp dẫn người đọc ở nội dung tư tưởng và giọng văn triết lý, suy tư pha chút hóm hỉnh với cách kể chuyện có duyên, với một ngôn ngữ trí tuệ, thông minh, sắc sảo. So với một số nhà văn cùng thời, Nguyễn Khải được coi là người có bút lực, sung sức và ngày càng chiếm được cảm tình của độc giả nhất là từ thời kỳ đất nước tiến hành sự nghiệp đổi mới. Nhà văn đã từng tâm sự: “Từ ngày có đổi 2 mới, tôi viết rất dễ dàng, viết được nhiều bạn đọc xem ra yêu mến tôi hơn, chờ đợi tôi hơn” (VNQĐ - Số 8/1998). Có thể nói sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Khải luôn hướng về bàn thảo, triết lí những vấn đề thiết cốt của cuộc sống tư tưởng con người Việt Nam trong nhiều giai đoạn của đời sống cách mạng. Nếu từ 1975 đến những năm đầu 1980, Nguyễn Khải đã khẳng định được ngòi bút nghệ thuật của mình ở một số tiểu thuyết có giá trị thì từ khoảng giữa những năm 1980 nhà văn lại có hứng thú trở lại khuynh hướng đó với nhiều truyện ngắn đặc sắc. Đặc biệt những năm sau đó ông liên tiếp cho ra đời nhiều tập truyện ngắn với số lượng trên 70 tác phẩm. Trong thời kỳ đổi mới của văn học nước nhà, nhiều cây bút truyện ngắn đã nổi lên, đạt được thành công trong sự tìm tòi và để lại những dấu ấn đáng kể trong độc giả. Tiêu biểu là Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu và các nhà văn thuộc thế hệ sau đó như Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Nguyễn Thị Thu Huệ…Riêng Nguyễn Khải vẫn khẳng định được vị trí của mình trong văn học thời đại ở thể loại truyện ngắn với phong cách chính luận, triết luận sâu sắc. 1.2. Tài năng nhiều mặt của Nguyễn Khải đã được khẳng định qua thời gian và được kết tinh rõ rệt qua số lượng khá lớn những sáng tác ông để lại cho đời. Đúng như ý kiến của Vương Trí Nhàn trong Lời giới thiệu Tuyển tập Nguyễn Khải: “Ông là một trong những nhà văn dẫn đầu thời đại. Sáng tác của ông luôn luôn đánh dấu những biến chuyển của xã hội. Với cuộc cách mạng này, những năm tháng đấu tranh gian khổ này, tác phẩm của ông là một bằng chứng, một tài liệu tham khảo thực sự. Và muốn hiểu con người thời đại với tất cả những cái hay cái dở của họ, đời sống tinh thần của họ, phải đọc Nguyễn Khải”. 3 1.3. Thời kỳ đổi mới, đặc biệt trước những xáo trộn của nền kinh tế thị trường, Nguyễn Khải có dịp nhìn lại những sáng tác của mình và tập trung đi sâu khám phá những cảnh đời éo le, bất hạnh, với những con người cùng khổ, đớn đau, trắc trở, rủi ro, kém may mắn, những con người bình thường của cuộc sống thường ngày. Nguyễn Khải vẫn khẳng định được vị trí của mình trong văn học thời đại ở thể loại truyện ngắn với phong cách chính luận, triết luận. Nhà văn đã từng nói: “Từ những năm 1955 đến 1977 tôi sáng tác theo một cách. Từ những năm 1978 đến nay sáng tác theo một cách khác”. Cách khác kia không phải là sư đối lập về phương pháp sáng tác của nhà văn trong hai giai đoạn trước và sau 1977. Trước đó ông đã tạo ra cho mình một phong cách, tài năng phát hiện, phân tích vấn đề. Ông tiếp tục say mê thể hiện điều đó trong các tác phẩm từ năm 1978 đến nay, nhưng đa dạng hơn, phong phú hơn. Vì thế các truyện ngắn của nhà văn ở giai đoạn từ đổi mới đến nay đã khẳng định sự phát hiện mới, sự nghiên cứu, phân tích một kiểu tư duy nghệ thuật đặc sắc của nhà văn để đem văn học phục vụ cuộc sống. Vì những lí do trên mà chúng tôi đi sâu nghiên cứu Khuynh hướng triết luận trong truyện ngắn Nguyễn Khải nhằm làm sáng tỏ một trong những đặc điểm cơ bản của phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải. Từ đó góp phần khẳng định những đóng góp của nhà văn vào nền văn học đương đại thời kỳ đổi mới. 2. Lịch sử vấn đề Nguyễn Khải là một cây bút trí tuệ, luôn luôn suy nghĩ sâu lắng về những vấn đề mà cuộc sống đặt ra và cố gắng tìm một lời giải đáp, thuyết phục theo cách riêng của mình. Trong tác phẩm của nhà văn, thông qua những sự kiện xã hội, chính trị có tính chất thời sự nóng hổi bao giờ cũng nổi lên những vấn đề khái quát có ý nghĩa triết học và đạo đức nhân sinh. 4 Sáng tác của Nguyễn Khải luôn có sức hấp dẫn với bạn đọc và giới nghiên cứu phê bình. Dọc theo quá trình sáng tác của nhà văn từ trước tới nay đã có trên 100 bài viết, trong đó có tới 2/3 các công trình nghiên cứu trực tiếp về tác giả, tác phẩm Nguyễn Khải. Các bài nghiên cứu đều đề cập đến đặc điểm cơ bản trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Khải là chất chính luận – triết luận. 2.1. Những ý kiến đánh giá về đặc điểm chính luận, triết luận trong sáng tác của Nguyễn Khải - đặc biệt trong truyện ngắn Từ năm 1964 nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Hạnh đã nhận xét: “Ở Nguyễn Khải có một sự kết hợp nhịp nhàng giữa khiếu quan sát sắc sảo của một nghệ sỹ và sự nhạy bén của một nhà hoạt động xã hội có kinh nghiệm” [69, tr.56]. Từ đó ông cho rằng Nguyễn Khải là một nhà văn có “phong cách hiện thực tỉnh táo” [69, tr.57]. Giáo sư Phan Cự Đệ cũng nhấn mạnh đặc điểm trong sáng tác của Nguyễn Khải là: Một ngòi bút hiện thực tỉnh táo… Từ năm 1977 trong các bài viết Nhìn lại một chặng đường tiểu thuyết, lần đầu tiên Phó giáo sư Nguyễn Văn Long dùng khái niệm triết luận để định danh cho khuynh hướng tiểu thuyết Nguyễn Khải. Giáo sư Trần Đình Sử thì cho rằng: “thành công trrong sáng tác của Nguyễn Khải là do hai đặc điểm chính của nhà văn với tư cách một nghệ sĩ: cảm hứng nghiên cứu và sự phân tích tâm lý”[69, tr.29] và “văn Nguyễn Khải giàu tính chính luận và thời sự [69, tr.29]. Vũ Quần Phương khi đọc Thời gian của người đã khẳng định tác phẩm “là sách triết lý về cuộc đời”[69, tr.34], bởi tính chất trí tuệ của văn Nguyễn Khải là ở chỗ nó mở ra, nó đánh thức, nó cộng hưởng nhiều vấn đề, nó giúp vào hành động”[69, tr.345]. Đoàn Trọng Huy và Nguyễn Thị Bình đều thống nhất ở nhận xét khi coi chính luận là một nét phong cách của văn xuôi Nguyễn Khải. 5 Trước đây ông thiên về chính luận và triết lý xung quanh vấn đề chính trị, nên văn ông trí tuệ mà hơi khô khan, lời trữ tình ngoại đề hơi nhiều, nhất là lại mang đậm tinh thần giáo huấn. Giai đoạn sau này Nguyễn Khải hướng sự chú ý vào các vấn đề thế sự nhân sinh. Văn phong ông chuyển từ chính luận sang triết luận và năng lực hiểu lòng người, năng lực phân tích đã khiến cho nhiều kết luận ông đưa ra đạt tới chiều sâu triết học [69, tr.138]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Lưu lại tâm đắc: “phong cách triết lý của Nguyễn Khải đem lại cho người đọc những khoái cảm thẩm mỹ” [69, tr.367]. Vương Trí Nhàn khẳng định “mỗi khi đọc Nguyễn Khải là tìm tới một triết lý nào đó” [69, tr.349], Huỳnh Như Phương khi đọc Thời gian của người cho rằng Nguyễn Khải “tiếp tục đào sâu dưới góc độ triết lý những vấn đề về mối quan hệ giữa số phận các nhân vật và tác động của lịch sử, giữa chủ nghĩa xã hội và đức tin tôn giáo” [69, tr.354]. Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh đã khẳng định trong văn học đương thời “nội dung chính luận, triết luận chiếm tỉ lệ đáng kể”; “một trong những tài năng đặc biệt của Nguyễn Khải là chộp được rất nhanh những kiểu người có vấn đề khác nhau để có dịp ném ra những suy nghĩ của mình” [15, tr.325]. Những sáng tác của Nguyễn Khải sau 1975 càng ngày càng gia tăng chất triết luận, Vương Trí Nhàn đã nhận ra cả một quá trình phát triển của nội dung triết luận: “Đã rõ triết luận là một đặc điểm nhất quán trong tư duy văn học của Nguyễn Khải nhưng cùng với thời gian, màu sắc triết luận ở Nguyễn Khải mỗi năm một khác.” Nhà phê bình Lại Nguyên Ân cho rằng: “Cuốn tiểu thuyết Cha và Con và… là cuốn sách triết luận về tôn giáo và chủ nghĩa xã hội bằng ngôn ngữ tự sự”. Ông nhận ra dưới cái vẻ bề ngoài của giọng kể, dưới sự việc thông thường được chọn sao cho có vẻ thật hiền lành, câu chuyện vẫn bao hàm một tính chất luận chiến, điểm nút để tạo ra là tư tưởng vì thế: “triển khai vấn đề tư tưởng là nhiệt tình chính của truyện cũng như trí 6 tuệ, một thứ trí tuệ phân tích sắc sảo đôi khi lạnh lùng là ưu thế chính của người viết ở đây”. Hầu như các tác giả đều thống nhất ý kiến nhận định về đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyễn Khải là phong cách chính luận, triết luận. Chất triết lý thấm sâu vào mọi vấn đề của đời sống xã hội và nhân sinh mà nhà văn đề cập tới trong các tác phẩm. Tuy nhiên các ý kiến phần nhiều xoay quanh việc đánh giá chất chính luận trong các sáng tác nói chung và đặc biệt qua các tiểu thuyết ở giai đoạn đổi mới của nhà văn. Những ý kiến đánh giá về nội dung chính luận, triết luận qua truyện ngắn còn ít và phần đông tập trung ở những truyện ngắn trước 1975. Có thể điểm qua một số ý kiến tiêu biểu: Giáo sư Hà Minh Đức khi nhận định về tác phẩm Mùa Lạc đã nhận thấy: “Nguyễn Khải đã gián tiếp ca ngợi cuộc sống mới, môi trường mới và có một thái độ trân trọng tình cảm nhân đạo thể hiện trong chiều sâu của tác phẩm” [69, tr.193]. Nhà phê bình văn học Như Phong khi đánh giá về phương hướng tìm tòi của Nguyễn Khải trong Mùa lạc đã nhận định: “Những truyện của Nguyễn Khải đã có những chủ đề tư tưởng cao đọc lên làm cho người ta phải nghiêm chỉnh suy nghĩ về cách đối xử với con người như thế nào cho phải, cho đúng với đạo đức xã hội chủ nghĩa” [69, tr.195]. Các nhà nghiên cứu như Thành Duy, Vũ Cao, Mai Liên khi nhận xét về hai tập truyện ngắn Mùa Lạc và Hãy đi xa hơn nữa đều khẳng định: nhà văn Nguyễn Khải đã đặt ra và giải quyết những vấn đề của cuộc sống xã hội trên cơ sở đường lối chính trị của Đảng. Trần Thanh Phương khi đánh giá tập truyện Hà Nội trong mắt tôi đã khẳng định: “sự khác đi của Nguyễn Khải ở lứa tuổi ngoài 60 chứng tỏ ông vẫn không ngừng đổi mới cách viết của mình” [69, tr.379]. Nguyễn Hữu Sơn khi đọc Truyện ngắn và tạp văn của Nguyễn Khải đã nhận định: “Văn ông thật giàu chiêm nghiệm, sự lịch lãm, trải đời” [69, tr.383]. PGS Hà Công Tài 7 cho rằng: “mặt mạnh của cây bút Nguyễn Khải là ở sự thể hiện những nhân vật mà ông gửi gắm nhiều niềm tin và khát vọng của mình” [69, tr.17]. Bởi lẽ “Nguyễn Khải phát hiện nhiều vấn đề nhân sinh ẩn giấu sau những cuộc đời, những quan niệm về đạo đức truyền thống, lợi ích kinh tế, giá trị đồng tiền” [69, tr.27]. Tóm lại các nhà nghiên cứu phê bình đều có chung ý kiến đánh giá về phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải là phong cách văn xuôi chính luận, triết luận. Chất chính luận, triết luận trong tác phẩm của Nguyễn Khải nổi lên như một ưu thế góp phần không nhỏ vào sự thành công trong sự nghiệp sáng tạo của ông. Chất triết luận qua các sáng tác ngày càng gia tăng theo thời gian. Đặc biệt với dung lượng và đặc thù thể loại của truyện ngắn thì chất triết luận lại thể hiện ở nhiều góc độ đa dạng. Nội dung triết luận ấy sẽ chi phối một số đặc điểm nghệ thuật của tác phẩm. 2.2. Chất chính luận, triết luận chi phối một số phương diện nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Khải Các ý kiến nhận xét, đánh giá về sáng tác của Nguyễn Khải đều tập trung khẳng định đề tài chủ yếu qua các sáng tác của nhà văn là bám sát hiện thực cuộc sống quan tâm tới tính vấn đề, nghĩ bằng vấn đề. Điều quan trọng nằm ở chỗ ông biết nhìn ra vấn đề nơi người khác không thể thấy… Nguyễn Khải không chỉ dừng lại ở mức độ nêu vấn đề. Ông cố gắng trình bày sự nghiên cứu, nhiền ngẫm của riêng mình nên cuối cùng cũng giống như một nhà khoa học dù thành công hay thất bại ông cũng đều đem tới cho bạn đọc ít nhiều bổ ích nhờ ở những phát hiện từ những kinh nghiệm cá nhân [69, tr.133]. 2.2.1. Nội dung triết luận chi phối cốt truyện và kết cấu Đa số các nhà nghiên cứu đều nhận thấy cốt truyện của Nguyễn Khải thường không chặt chẽ, không theo kiểu kết cấu truyền thống. Vương Trí 8 Nhàn cho rằng: “Mạch truyện (của Nguyễn Khải) rất đơn giản, có thể hình dung nó như một đường thẳng đều đều từ đầu đến cuối, không có đỉnh điểm, cao trào, thắt nút, cởi nút gì hết. Tác giả gần như gặp đâu kể đấy, chỉ dùng một ít liên tưởng đơn giản để chuyển mạch truyện” [38, tr.62]. Các ý kiến thống nhất khi đánh giá cốt truyện của Nguyễn Khải khá đơn giản, có tác phẩm không có cốt truyện. Đánh giá về kết cấu trong tác phẩm của Nguyễn Khải, Giáo sư Phan Cự Đệ nhận ra “lối viết trí tuệ của Nguyễn Khải ảnh hưởng đến cả kết cấu của nhiều truyện ngắn…” [69, tr.51]. Phần đông các ý kiến đều nhận thấy Nguyễn Khải đã sử dụng nhiều kiểu kết cấu đa dạng để phục vụ cho nội dung chính luận. 2.2.2. Nội dung triết luận chi phối cách xây dựng nhân vật Nhiều nhà nghiên cứu nhận định về sự thiếu hoàn chỉnh trong cách xây dựng nhân vật của Nguyễn Khải.Giáo sư Phong Lê cho rằng: “Làm gì có nhân vật, chỉ có lời và lời. Lời nào cũng thông minh và lý sự” (Văn học những năm 80). Nguyễn Văn Hạnh nhận định: “Trong nhiều trường hợp có thể nói Nguyễn Khải chưa xây dựng được tính cách mà chỉ có những nhận xét khá sắc sảo về tính cách” [75, tr.54] Phó Giáo sư Nguyễn Văn Long cho rằng: “Nhân vật của Nguyễn Khải vẫn được coi là những bức vẽ còn dang dở, đó là những phác thảo khá sắc nét, tài tình nhưng tác giả chưa bao giờ vẽ cho hoàn hảo”. Sở dĩ có điều đó là vì “với Nguyễn Khải nhân vật trước hết và chủ yếu là để đưa ra được vấn đề” [8]. Giáo sư Phan Cự Đệ cho rằng thủ pháp độc đáo mà Nguyễn Khải phát huy và sử dụng là “những trang phân tích tâm lý, hình thức nhân vật đứng ra làm người kể chuyện, những lời bình luận nhằm nâng cao ý nghĩa triết học và đạo đức nhân sinh” [69, tr.35] của các sự kiện và lý giải chiều sâu nội tâm của hành động nhân vật. Ý kiến của Đào Thủy Nguyên cũng cùng nhận định trên. Từ 1980 đánh giá về nhân vật trong các tác phẩm của Nguyễn Khải các ý kiến của Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh, Tiến sĩ 9 Nguyễn Thị Bình đều thống nhất nhận định: Nhân vật trong các tác phẩm của Nguyễn Khải, thường có đặc điểm là tinh khôn, tháo vát, ham suy nghĩ, triết lý người nào cũng khôn ngoan, cũng trải đời, thạo đời, lõi đời và thích dạy đời, Tiến sĩ Nguyễn Thị Bình khẳng định: “Trí tuệ là phẩm chất hàng đầu của các nhân vật có khả năng thích ứng với thời thế”[2]. Vì thế “nhân vật truyện là nhân vật tư tưởng” [2]. Bản thân nhà văn cũng nhận thấy mình “mới chỉ xây dựng được những nhân vật sống trong từng chương chứ chưa sống được trong mọi chương của cuốn truyện”. Đáng lẽ “nhân vật phải dắt kéo tôi đi”, trong khi đó “tôi phải dắt kéo nhân vật”[43]. Lại Nguyên Ân cho rằng: “Diện mạo nhân vật ở anh Khải nhiều khi chỉ rõ nét do suy nghĩ, tư tưởng của nó”[2] Nhà nghiên cứu Thành Duy khi đánh giá về nhân vật trong các tập truyện Mùa Lạc, Hãy đi xa hơn nữa đã nhận định: “Nguyễn Khải chú ý thể hiện không phải sự thay đổi về đời sống vật chất mà chính là những thay đổi về đời sống tinh thần của họ khi tiếp nhận ánh sáng của cuộc sống mới” [69, tr.203]. Nguyễn Hữu Sơn đọc truyện ngắn và tạp văn Nguyễn Khải đã khẳng định: “Có thể nói Nguyễn Khải không chỉ sống với nhân vật mà ông còn chiêm nghiệm nhân vật nữa” [69, tr.383] Hà Công Tài khi điểm qua những chặng đường văn Nguyễn Khải đã nhận xét: “Mặt mạnh của cây bút Nguyễn Khải là ở sự thể hiện những nhân vật mà ông gửi gắm niềm tin và khát vọng của mình” [69, tr.17] Đinh Quang Tốn khi giới thiệu tập truyện Hà Nội trong mắt tôi đã cho rằng “Các nhân vật trong truyện Nguyễn Khải chỉ là những quân cờ trong tay ông phục vụ ý đồ chiến lược mà ông đã vạch sẵn [69, tr.83] 2.2.3. Nội dung triết luận chi phối cách sử dụng ngôn ngữ, giọng điệu Những bài nghiên cứu về Nguyễn Khải tập trung làm sáng tỏ những đặc điểm ngôn ngữ nghệ thuật của nhà văn Phan Cự Đệ nhận xét: “Ngôn ngữ kể chuyện của Nguyễn Khải đôi khi khách quan một cách lạnh lùng, tạo điều 10 kiện cho các sự việc hàng ngày đi thẳng trực tiếp đến người đọc. Tác giả cố giấu mình đi để cho sự việc nổi lên một cách hùng hồn” Trước năm 1975, nhiều ý kiến cho rằng: Giọng văn Nguyễn Khải “Sắc sảo nhưng lạnh, thiếu chất trữ tình” (Đoàn Trọng Huy). Ngược lại, Nguyễn Văn Hạnh lại thấy “bên cạnh một Nguyễn Khải” ghi chép “sự việc một cách tỉnh táo, lạnh lùng ta lại có thêm một Nguyễn Khải đằm thắm” [27]. Đoàn Trọng Huy trong giáo trình văn học Việt Nam nhận xét: Không chỉ kể bằng giọng của mình, bằng lời của người dẫn chuyện tác giả còn biến hóa thành nhiều giọng điệu phong phú khác nhau: có đối thoại, có độc thoại, có ngôn ngữ trực tiếp, có ngôn ngữ nửa trực tiếp. Đôi khi nghị luận nhiều rồi Nguyễn Khải lại đưa vào lời nói mộc mạc dung dị, thông tục thường ngày của quần chúng. Lại Nguyên Ân cho rằng: “Đặc sắc ngôn ngữ Nguyễn Khải, một ngôn ngữ rất văn xuôi” [69, tr.320] Vương Trí Nhàn khẳng định: Giọng điệu Nguyễn Khải là “một giọng văn vừa tự nhiên, vừa duyên dáng, dân dã chứ không phải làm điệu, làm dáng mà có” [38, tr.62]. Ngô Thảo lại thấy các trang viết của Nguyễn Khải không chỉ có cái nhìn sắc lạnh của một lý trí sáng suốt mà còn nồng nàn tình người hồn hậu dẫu có khi vụng về” [69, tr.430]. Tiến sĩ Nguyễn Thị Bình cho rằng: “Gắn liền với nhu cầu đối thoại, bàn bạc, tranh luận giọng văn Nguyễn Khải là giọng đa thanh, trong lời kể thường có nhiều lời kể, trong một giọng kể bao hàm nhiều giọng màu sắc tự tin xen lẫn màu sắc hoài nghi, vẻ tự hào lạc quan lẫn trong ý vị ngậm ngùi, chua chát” [69, tr.141]. Khi đánh giá về giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Khải từ 1980 lại đây, TS Bích Thu đã nhận xét: “Giọng triết lý, tranh biện trong 11 truyện Nguyễn Khải thường mang tính chất đối mặt nhằm cọ sát các quan điểm” [69, tr.123]. Tác giả Nguyễn Hữu Sơn lại nhận định về giọng điệu của Nguyễn Khải qua truyện ngắn là: “Giọng văn kể truyện cà kê, vừa sắc sảo, tinh tế, vừa hóm hỉnh” [69, tr.393]. Tôn Phương Lan lại khẳng định: “Nghệ thuật kể truyện của Nguyễn Khải trong nhiều sáng tác sau chiến tranh đã có một sắc điệu riêng. Câu truyện giữa các nhân vật lắm khi biến thành cuộc luận chiến giữa các ý tưởng và kịch tính trong nhiều tình huống đã khiến mỗi nhân vật đều mang dáng dấp của một triết nhân” [69, tr.415]. Qua việc tìm hiểu các công trình nghiên cứu về Nguyễn Khải, có thể nhận thấy, các nhà nghiên cứu, phê bình văn học đều thống nhất ở một điểm: Phong cách văn xuôi của Nguyễn Khải là phong cách chính luận, triết luận. Điều đó có ảnh hưởng sâu sắc đến ngòi bút nghệ thuật của nhà văn từ nội dung tư tưởng đến hình thức nghệ thuật của các tác phẩm. Đặc điểm triết luận trong ngòi bút Nguyễn Khải không phải là hoàn toàn mới mẻ. Đó là sự kế thừa những tinh hoa của văn học thế giới, văn học dân tộc và đặc biệt phát triển trong xu thế chung của văn học thời đại. Giới nghiên cứu đều khẳng định sự chuyển biến sâu sắc của ngòi bút Nguyễn Khải ở hai giai đoạn trước và sau 1978 là từ chính luận sang triết luận và càng ở giai đoạn sau triết luận càng gia tăng. 3. Mục đích nghiên cứu Lịch sử vấn đề trên cho thấy hầu như công trình nào nghiên cứu về Nguyễn Khải cũng đều đã có ít nhiều nói đến nội dung chính luận, triết luận trong sáng tác của ông. Tuy nhiên chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu một cách hệ thống vấn đề này trong truyện ngắn Nguyễn Khải. Đặc biệt những truyện ngắn của ông ở những năm gần đây chưa được các nhà nghiên cứu tìm hiểu sâu. Vì thế luận văn đặt mục đích nghiên cứu khuynh hướng triết luận trong truyện ngắn Nguyễn Khải nhằm làm sáng tỏ một phương diện nghệ thuật 12 truyện ngắn của nhà văn hy vọng từ đó góp thêm vào quá trình tìm hiểu đặc điểm phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải và khẳng định những đóng góp của ông trong nền văn xuôi Việt Nam hiện đại, đặc biệt là ở lĩnh vực truyện ngắn. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Luận văn tiến hành nghiên cứu Khuynh hướng triết luận trong truyện ngắn Nguyễn Khải, làm rõ đặc điểm khuynh hướng này trong sáng tạo nghệ thuật của nhà văn. Từ đó hiểu rõ phong cách triết luận của nhà văn qua các giai đoạn sáng tác, nội dung triết luận ấy chi phối hình thức nghệ thuật của tác phẩm. Để làm rõ yêu cầu mà luận văn đặt ra chúng tôi tiến hành khảo sát các tập truyện ngắn sau của nhà văn: - Mùa lạc (1960). - Hãy đi xa hơn nữa (1965). - Một người Hà Nội (1990). - Một thời gió bụi (1993). - Hà Nội trong mắt tôi (1995). - Truyện ngắn (1997). - Truyện nghề (1999). - Sống ở đời (2001). - Tuyển tập truyện ngắn Nguyễn khải (2002). Ngoài ra chúng tôi còn tham khảo một số truyện ngắn của Nguyễn Khải trên các báo. Tuy nhiên để có một cái nhìn toàn diện, sâu sắc về văn phong Nguyễn Khải đặc biệt là nội dung triết luận trước và sau thời kỳ đổi mới, chúng tôi còn khảo sát thêm một số thể loại khác trong sáng tác của Nguyễn Khải cũng như những nhà văn khác. 13 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để hoàn thành công trình nghiên cứu, chúng tôi sẽ vận dụng các phương pháp nghiên cứu sau: 5.1. Phương pháp phân tích tác phẩm Phân tích tác phẩm theo đặc trưng thể loại để làm rõ về phương diện nội dung và nghệ thuật, làm sáng tỏ chất triết luận trong các tác phẩm. 5.2. Phương pháp hệ thống Xem xét những sáng tác của Nguyễn Khải trước và sau thời kỳ đổi mới trong hệ thống quan niệm nghệ thuật thống nhất và sáng tạo của nhà văn. Đặc biệt chú ý sự chuyển biến của lịch sử kéo theo sự chuyển biến trong tư duy nghệ thuật của tác giả. Trong quá trình nghiên cứu luận văn phương pháp hệ thống sẽ giúp soi sáng các hình tượng văn học và ý nghĩa triết luận của chúng. 5.3. Phương pháp so sánh Để khẳng định nội dung triết luận trong truyện ngắn Nguyễn Khải với những nét riêng biệt, độc đáo, luận văn còn đối chiếu, so sánh các sáng tác của Nguyễn Khải với các nhà văn hiện đại cùng thời. 6. Cấu trúc nội dung của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, danh mục Tài liệu tham khảo, Nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chƣơng 1. Nguyễn Khải - Cuộc tìm kiếm một thế giới nghệ thuật giàu tính triết luận Chƣơng 2. Nội dung triết luận trong truyện ngắn Nguyễn Khải Chƣơng 3. Khuynh hướng triết luận như một phương diện nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Khải 14 NỘI DUNG Chƣơng 1. NGUYỄN KHẢI - CUỘC TÌM KIẾM MỘT THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT GIÀU TÍNH TRIẾT LUẬN 1.1. Khái niệm triết luận trong sáng tác nghệ thuật 1.1.1. Khái niệm chung về chính luận, triết luận Trước hết cần làm rõ các khái niệm chính luận, triết lý, triết luận mà lâu nay các tài liệu nghiên cứu thường sử dụng.Theo Từ điển Tiếng Việt của nhà xuất bản Đà Nẵng năm 1998 thì chính luận nếu hiểu ở góc độ thể loại là một thể văn phân tích, bàn bạc, bình phẩm về những vấn đề chính trị, xã hội. Ở đây chúng tôi không nghiên cứu chính luận như một thể loại văn học mà chúng tôi cho rằng chính luận là luận bàn về những vấn đề chính trị, xã hội. Trong “Từ điển Tiếng Việt” của Nhà xuất bản Thanh niên năm 2002 lại cho rằng: “Triết lý là ý niệm của nhân loại khi đã tự đưa đời sống ấy lên một chỗ thích hợp”. Hoặc đó là “ý niệm riêng của mình về việc gì”. “Từ điển Tiếng Việt” Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin 1999 - 2000 cũng cho rằng triết lý là quan niệm về cuộc sống và cách giải quyết những vấn đề mà nó nêu lên. Từ những khái niệm trên chúng ta có thể hiểu triết luận là luận bàn, lý giải những vấn đề của đời sống, nhằm đạt tới những khám phá về bản chất và quy luật của nó. Sự khám phá bắt đầu từ những hiện tượng cụ thể của đời sống để đạt tới chân lý mang ý nghĩa phổ quát. 1.1.2. Triết luận trong sáng tác nghệ thuật Tư duy nghệ thuật khác với tư duy triết học. Nhà triết học đi tìm ý nghĩa của cuộc sống khi hướng tới việc khám phá những quy luật từ những hiện tượng của đời sống. Còn người nghệ sỹ trong sáng tác nghệ thuật lại thể hiện lối tư duy riêng, chất chính luận, triết luận trong nghệ thuật gắn với