Tài liệu Khóa luận tốt nghiệp rèn luyện kỹ năng lập luận bình luận trong làm văn nghị luận cho học sinh lớp 11 trường thpt a thanh liêm, thanh liêm, hà nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC TRẦN THI NGA RÈN LUYỆN KỸ NĂNG LẬP LUẬN BÌNH LUẬN TRONG LÀM VĂN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH LỚP 11 TRƯỜNG THPT A THANH LIÊM THANH LIÊM - HÀ NAM KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Sơn La, năm 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC TRẦN THI NGA RÈN LUYỆN KỸ NĂNG LẬP LUẬN BÌNH LUẬN TRONG LÀM VĂN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH LỚP 11 TRƯỜNG THPT A THANH LIÊM THANH LIÊM - HÀ NAM Chuyên ngành: XH2a KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Người hướng dẫn: ThS. Nguyễn Thùy Dung Sơn La, năm 2013 LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành, em xin bày tỏ lòng biết ơn và kính trọng tới phòng Khoa học và Quan hệ quốc tế, thư viện trường Đại học Tây Bắc, thư viện tỉnh Sơn La, cùng các thầy cô trong tổ Phương pháp dạy – học Ngữ Văn và Ban chủ nhiệm khoa Ngữ Văn đã tạo điều kiện giúp đỡ chúng em trong việc thực hiện đề tài này. Đặc biệt, em xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới cô giáo, Thạc sĩ Nguyễn Thùy Dung – người đã trực tiếp hướng dẫn khoa học và tận tình giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành khóa luận. Em xin cảm ơn gia đình, bạn bè đã tận tình giúp đỡ, động viên em hoàn thành khóa luận này. Trong quá trình thực hiện khóa luận do thời gian có hạn nên không tránh khỏi thiếu sót. Vì vậy em rất mong được sự giúp đỡ, đóng góp ý kiến của quý thầy cô và các bạn để khóa luận này được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Sơn La, tháng 5 năm 2013 Người thực hiện Trần Thị Nga DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ĐC : Đối chứng GV : Giáo viên KHGD : Khoa học giáo dục HS : Học sinh NXB : Nhà xuất bản SGK : Sách giáo khoa THPT : Trung học phổ thông THCS : Trung học cơ sở TN : Thực nghiệm Tr : Trang MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................... 3 3. Mục đích- đối tượng nghiên cứu.................................................................. 5 3.1. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 5 3.2. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 5 4.Nhiệm vụ - phạm vi nghiên cứu .................................................................... 5 4.1.Nhiệm vụ của đề tài ..................................................................................... 5 4.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 6 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 6 5.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết............................................................. 6 5.2. Phương pháp khảo sát thực tế.................................................................... 6 5.3. Phương pháp thống kê ................................................................................. 7 5.4. Phương pháp thực nghiệm .......................................................................... 7 6. Cấu trúc khóa luận ...................................................................................... 7 NỘI DUNG ....................................................................................................... 9 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN ................................. 9 1.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN ....................................................................................... 9 1.1.1. Thao tác lập luận với tư cách là một hoạt động của tư duy ................. 9 1.1.1.1. Khái quát về tư duy ............................................................................... 9 1.1.1.2. Thao tác lập luận ................................................................................ 10 1.1.2. Bình luận với tư cách là một thao tác lập luận ................................... 11 1.1.2.1. Khái niệm bình luận và thao tác lập luận bình luận.......................... 11 1.1.2.2. Cách bình luận ................................................................................... 12 1.1.3. Mối quan hệ giữa các thao tác lập luận bình luận với các thao tác lập luận khác......................................................................................................... 15 1.1.3.1. Quan hệ với thao tác lập luận chứng minh, giải thích ...................... 15 1.1.3.2. Quan hệ với thao tác lập luận phân tích ............................................ 16 1.1.3.3. Quan hệ với thao tác lập luận so sánh ............................................... 17 1.1.3.4. Quan hệ với thao tác lập luận bác bỏ ................................................. 18 1.1.4. Lập luận bình luận với tư cách là một bộ phận trong kĩ năng làm văn nghị luận ......................................................................................................... 19 1.1.4.1. Khái niệm văn nghị luận .................................................................... 19 1.1.4.2. Khái niệm về kĩ năng .......................................................................... 20 1.1.4.3. Con đường hình thành kĩ năng làm văn nghị luận ........................... 20 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN ............................................................................... 21 1.2.1. Về chương trình - sách giáo khoa ........................................................ 21 1.2.2. Thực tiễn dạy và học ............................................................................ 22 Tiểu kết ........................................................................................................... 24 CHƯƠNG 2: TỔ CHỨC RÈN LUYỆN KỸ NĂNG LẬP LUẬN BÌNH LUẬN TRONG BÀI LÀM VĂN NGHỊ LUẬN ............................................ 25 2.1. ĐỊNH HƯỚNG CHUNG CỦA VIỆC RÈN LUYỆN KĨ NĂNG LẬP LUẬN BÌNH LUẬN TRONG LÀM VĂN NGHỊ LUẬN ............................. 25 2.1.1. Cần căn cứ vào nội dung chương trình SGK để lựa chọn nội dung cũng như cách thức, biện pháp cụ thể ........................................................... 25 2.1.2. Căn cứ vào những yêu cầu cần đạt để định ra những tiêu chí nội dung của bài tập rèn luyện ...................................................................................... 26 2.1.3. Tuân thủ nguyên tắc bộ môn: lí thuyết thực hành ............................. 26 2.1.4. Rèn luyện kĩ năng lập luận bình luận phải đảm bảo quy trình ......... 27 2.2. TỔ CHỨC RÈN LUYỆN KĨ NĂNG LẬP LUẬN BÌNH LUẬN CHO HỌC SINH TRONG LÀM VĂN NGHỊ LUẬN............................................ 28 2.2.1. Rèn kĩ năng lập luận bình luận trong giờ học lí thuyết làm văn ........ 28 2.2.1.1. Mục đích ............................................................................................. 28 2.2.1.2. Nội dung ............................................................................................. 29 2.2.1.3. Phương pháp ...................................................................................... 30 2.2.2. Rèn kĩ năng lập luận bình luận trong giờ thực hành làm văn ........... 32 2.2.2.1. Mục đích ............................................................................................. 32 2.2.2.2.Nội dung .............................................................................................. 32 2.2.2.3. Phương pháp ...................................................................................... 32 2.2.2.4. Hệ thống bài tập thực hành ................................................................ 37 2.2.3. Rèn kĩ năng lập luận bình luận trong giờ trả bài ............................... 44 2.2.3.1.Mục đích .............................................................................................. 44 2.2.3.2 Nội dung .............................................................................................. 45 2.2.3.3. Phương pháp ...................................................................................... 45 Tiểu kết……………………………………………………………………...…47 Chương 3: THỰC NGHIỆM ......................................................................... 48 3.1. MÔ TẢ THỰC NGHIỆM ....................................................................... 48 3.1.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................... 48 3.1.2. Yêu cầu thực nghiệm ............................................................................ 48 3.1.3. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm ...................................................... 48 3.1.4. Về kế hoạch thực nghiệm ..................................................................... 49 3.2. GIÁO ÁN THỰC NGHIỆM ................................................................... 49 3.3. CÁCH THỨC DẠY THỰC NGHIỆM ................................................... 49 3.4. KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM ........................ 50 3.4.1. Các tiêu chí đánh giá ............................................................................ 50 3.4.1.1. Về định tính ........................................................................................ 50 3.4.1.2. Về định lượng ..................................................................................... 51 3.4.2. Kết quả đánh giá thực nghiệm ............................................................. 51 3.4.2.1. Về giáo viên thực hiện ........................................................................ 51 3.7.2.2. Về phía học sinh thực nghiệm ............................................................ 51 Tiểu kết………………………………………………………………………...54 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 55 TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………………….58 PHỤ LỤC MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Đất nước ta đang từng ngày đổi mới và phát triển trong xu thế hội nhập thế giới. Mục tiêu trước mắt là đào tạo ra những con người toàn diện, tích cực và chủ động. Đây không chỉ là nhiệm vụ riêng của ngành Giáo dục mà là của toàn xã hội, nhưng ngành Giáo dục giữ vai trò chủ chốt với một trọng trách vô cùng lớn lao. Quá trình đổi mởi nước ta diễn ra bắt đầu từ những năm 1960-1980 của thế kỉ 20 với khẩu hiệu “biến quá trình đào đạo thành quá trình tự đào tạo”. Từ đó đến nay, vấn đề giáo dục vẫn luôn được quan tâm và bàn tới, đặc biệt là vấn đề thay đổi và cải biến phương pháp dạy học. Một xu hướng dạy học hiện đại và tiến bộ được đưa ra là thay đổi vị trí, vai trò của người thầy và người trò. Đổi mới phương pháp dạy học mấu chốt là việc giáo viên dạy cho học sinh học phương pháp, cách thức, kĩ năng tiếp cận và giải quyết vấn đề; học sinh học phương pháp, cách thức làm công cụ hữu dụng trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. 1.2. Đối với môn Ngữ Văn, việc đổi mới đã đem đến một hiệu quả không nhỏ trong quá trình dạy học Ngữ Văn từ cấp THCS (trung học cơ sở) đến THPT (trung học phổ thông). Sự hợp nhất cả 3 phần Văn – Tiếng Việt – Làm Văn trong một cuốn sách Ngữ Văn đã thể hiện mối quan hệ mật thiết giữa các phần này. Mục đích cuối cùng của việc học môn Ngữ Văn và đặc biệt của phần Làm văn ở trường phổ thông là giúp HS có thể tạo lập được những văn bản hay, có tính sáng tạo. Để đạt được mục đích này, việc cung cấp cho học sinh những tri thức về văn bản là cần thiết.Tuy nhiên, muốn HS độc lập tạo ra những văn bản có tính sáng tạo thì việc cung cấp những tri thức là chưa đủ mà điều quan trọng là phải hình thành và củng cố cho các em các kĩ năng và các thao tác lập luận văn bản. Văn nghị luận là loại văn trong đó người viết đưa ra những lí lẽ, dẫn chứng về một vấn đề nào đấy và thông qua cách thức bàn luận mà làm cho người đọc hiểu, tin, tán đồng những ý kiến của mình và hành động theo những gì mình đề xuất. Loại văn này đã được đưa vào giảng dạy trong nhà trường phổ thông. Tuy nhiên, đặc trưng của văn nghị luận là phải lập luận để làm sáng tỏ một vấn đề nên với học sinh để làm được bài văn nghị luận không phải là đơn giản, và để giúp cho học sinh nắm vững và có kĩ năng làm bài văn nghị luận không phải là việc dễ dàng. Nếu không nắm vững những nét riêng, đặc điểm riêng của các kiểu bài nghị luận có thể dẫn đến tình trạng nhầm lẫn giữa các kiểu bài đó; nếu lập luận không chặt chẽ thì bài văn sẽ rời rạc, thiếu sức thuyết phục. 1 Vì vậy, trong nhà trường, việc rèn luyện viết văn nghị luận là yêu cầu rất trọng yếu của quá trình học tập. Như ở trên đã nói, đặc trưng của văn nghị luận là phải lập luận nên để học sinh phổ thông tạo được những văn bản hay, đầy sáng tạo thì việc dạy các em sử dụng tốt các thao tác lập luận là vô cùng quan trọng. Vì vậy, sách giáo khoa Ngữ văn từ THCS đến THPT đã đưa ra các thao tác lập luận thành từng nội dung cụ thể nhằm giúp cho học sinh hiểu sâu sắc bản chất của các thao tác, từ đó vận dụng tốt các thao tác vào quá trình tạo lập văn bản. 1.3. Ở cấp THCS các em đã được làm quen với hai thao tác lập luận là thao tác chứng minh và giải thích. Đến THPT các em tiếp tục được làm quen với bốn thao tác lập luận là: phân tích, so sánh, bác bỏ và bình luận trong chương trình Ngữ văn lớp 11. Bốn thao tác lập luận này là trọng tâm phần Làm văn của sách Ngữ văn lớp 11. Trong đó thao tác lập luận bình luận là một thao tác không thể thiếu trong văn nghị luận. Thao tác này là một nội dung mới, lần đầu tiên được đưa vào trường phổ thông theo tinh thần đổi mới nên rất khó đối với giáo viên và học sinh. Với không ít học sinh, thực hiện thao tác bình luận là một công việc mà các em cảm thấy rất khó, và rất ngại làm. Nhiều em thường hay nhầm lẫn giữa thao tác lập luận bình luận với các thao tác chứng minh và giải thích. Đặc biệt, nhiều học sinh còn chưa thấy được bình luận là một hoạt động có nguồn gốc từ chính cuộc sống. Học sinh còn chưa nhận ra mối dây liên hệ giữa bình luận như một công việc mà các em đang phải chật vật làm trong nhà trường với bình luận, như một công việc mà các em vẫn thoải mái tiến hành khá thường xuyên và khá thành công trong thực tế. Vì thế, sự “bình luận” trong nhiều bài làm của học sinh gượng gạo, thiếu tự nhiên, thiếu nhiệt tình. Trong khi đó hiện nay chưa có nhiều tài liệu, nhiều công trình nghiên cứu khoa học bàn về bình luận với tư cách là một thao tác lập luận hoặc nếu có thì chỉ nói về bình luận như một kiểu bài nghị luận cụ thể nên chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Rèn luyện kỹ năng lập luận bình luận trong làm văn nghị luận cho học sinh lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm - Thanh Liêm Hà Nam” với mong muốn phần nào giúp cho giáo viên bớt đi những khó khăn, lúng túng khi rèn luyện cho học sinh “Thao tác lập luận bình luận” trong SGK Ngữ văn lớp 11. Đồng thời, qua việc nghiên cứu này sẽ giúp cho người nghiên cứu nâng cao hiểu biết của mình, có một vốn kiến thức vững chắc về bộ môn Tập làm văn, đặc biệt là về thao tác lập luận bình luận cũng như cách viết một bài văn 2 bình luận đúng, hay, phù hợp với yêu cầu để phục vụ tốt cho công tác giảng dạy sau này. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Bình luận là một kĩ năng quan trọng của làm văn nghị luận ở nhà trường phổ thông, và rèn luyện kĩ năng bình luận cho học sinh là một vấn đề được các nhà nghiên cứu hết sức quan tâm. Cuốn sách tiêu biểu thứ nhất viết về bình luận là cuốn “Lí luận văn học” do Phương Lựu làm chủ biên. Trong cuốn sách này, tác giả Phương Lựu cùng một số tác giả khác đã nói đến bình luận với tư cách là một dạng thức của lập luận. Theo đó các tác giả cho rằng:“Bình luận là đánh giá, xem xét cái đúng, cái sai, mặt hay, mặt dở (tức là bình) của một hiện tượng, một sự vật, một quan niệm… đồng thời đào sâu, mở rộng thêm (luận) nhằm phát huy những mặt tích cực, ngăn ngừa những mặt tiêu cực, sai trái”[9, 444]. Không chỉ vậy các tác giả còn chỉ ra rằng bình luận còn liên đới với cả chứng minh, giải thích và phân tích. Trong cuốn “Làm văn nghị luận như thế nào” của nhà xuất bản Nghệ Tĩnh cũng nói đến bình luận là một trong ba kiểu bài nghị luận cơ bản. Cũng giống quan đểm của các tác giả trong cuốn Lí luận văn học, các tác giả trong cuốn Làm văn nghị luận như thế nào cũng nêu lên bản chất của bình luận nhưng đã có sự mở rộng và yêu cầu cụ thể hơn đối với bài văn bình luận: “Bình luận là kiểu bài nghị luận đòi hỏi người viết phải xác định công khai luận đề đúng hay sai, đúng sai ở chỗ nào, vì sao lại đúng sai như thế…Kiểu bài bình luận luôn luôn nêu yêu cầu nâng cao vấn đề, mở rộng vấn đề, từ vấn đề này bàn sang vấn đề khác có liên quan. Phải lật xuôi lật ngược vấn đề, rào đón những thắc mắc của người đọc, người nghe; kiên quyết đấu tranh, gạt bỏ những nhận thức sai trái, có hại; khẳng định những nhận thức đúng đắn”[20, 22]. Không chỉ vậy các tác giả còn đưa ra yêu cầu cụ thể về giọng văn bình luận là phải “sôi nổi, hùng hồn, giàu tính chiến đấu”. Nói cách khác “người viết bình luận phải bộc lộ chủ quan của mình bằng tất cả trí tuệ và cảm xúc”. Các tác giả Lê A, Nguyễn Trí trong cuốn “Làm văn” mặc dù không trực tiếp nói về thao tác lập luận bình luận nhưng đã nói đến bình luận trên phương diện là một kiểu bài văn nghị luận cụ thể. Theo đó Lê A, Nguyễn Trí đã chỉ ra những đặc điểm cơ bản của văn nghị luận và đưa ra phương pháp làm bài bình luận đối với cả bài bình luận xã hội và bình luận văn học. Điều này đã giúp ích rất lớn cho giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học văn. Một cuốn sách khác cũng đóng góp không nhỏ vào việc hình thành kĩ năng làm văn bình luận là cuốn “Rèn kĩ năng làm văn nghị luận” của tác giả Bảo 3 Quyến. Ở đây tác giả không chỉ nói đến bình luận như một trong những thao tác tổ chức nên nội dung bài văn nghị luận mà còn nói đến bình luận như một kiểu bài cụ thể. Cũng giống như đối với kiểu bài phân tích, chứng minh, giải thích và bình giảng Bảo Quyến đã chỉ ra đặc điểm, yêu cầu và đã đề xuất phương pháp làm bài đối với từng phần cụ thể trong bài văn bình luận. Trong bài văn bình luận ngoài hai phần đặt vấn đề và kết thúc vấn đề thì trong phần giải quyết vấn đề tác giả Bảo Quyến nhấn mạnh cần phải thực hiện 3 thao tác là “giải thích luận đề”,“bình luận đề” và “luận luận đề” [11, 21]. Như vậy chúng ta có thể thấy rằng, Bảo Quyến cũng như nhiều tác giả khác mặc dù nhìn nhận bình luận trên nhiều phương diện khác nhau nhưng đều đi đến nhận định: bình luận có hai thao tác cơ bản là đánh giá (bình) và bàn luận (luận). Đặc biệt Bảo Quyến còn nhận thấy bình luận không phải là một kiểu bài riêng biệt mà là “một kiểu bài tổng hợp vì trong nó có cả giải thích, phân tích, chứng minh”. Do đó, “muốn làm bài bình luận người làm phải biết vận dụng tổng hợp các thao tác giải thích, phân tích, chứng minh”[11, 20]. Quan điểm này của Bảo Quyến là một quan điểm tiến bộ bởi vì trong thực tế không có bài văn nghị luận nào chỉ sử dụng đơn thuần một thao tác lập luận mà nó là sự kết hợp của nhiều thao tác lập luận. Hiện nay, các tác giả biên soạn SGK Ngữ Văn đã tách các thao tác lập luận thành từng bài riêng với mục đích nắm bản chất từng thao tác lập luận, từ đó có cách hiểu rộng hơn, sâu hơn về mỗi thao tác, đồng thời giúp các em vận dụng linh hoạt các thao tác này vào viết bài văn nghị luận. Trong SGK Ngữ Văn 11 tập 2 bộ cơ bản, các tác giả Phan Trọng Luận (tổng chủ biên), Trần Đăng Suyền (chủ biên phần Văn), Lê A (chủ biên phần Làm văn), đã thống nhất đưa ra khái niệm bình luận như sau: “bình luận nhằm đề xuất và thuyết phục người đọc (người nghe) tán đồng với nhận xét, đánh giá, bàn luận của mình về một hiện tượng (vấn đề) trong đời sống hoặc trong văn học”[12,73].Từ khái niệm đó các tác giả đã đưa ra cách bình luận thường gặp nhất để giáo viên và các em HS tham khảo. Bên cạnh đó các tác giả còn thống nhất quan điểm không dựa vào các thao tác lập luận để chia nhỏ văn bản nghị luận thành nhiều loại: chứng minh, phân tích, bình giảng, bình luận… và khẳng định mỗi thao tác lập luận có thể có thể sử dụng ở nhiều kiểu bài nghị luận khác nhau, và ở mỗi bài nghị luận có thể sử dụng nhiều thao tác lập luận khác nhau. Thao tác lập luận bình luận không chỉ có mặt trong các kiểu bài mà thao tác này còn có mối liên hệ mật thiết với các thao tác khác: phân tích, so sánh, bác bỏ… Quan điểm này hoàn toàn phù hợp với thực tế viết văn lại vừa tạo điều kiện để luyện tập cho HS biết cách sử dụng thao tác lập luận trong suốt quá trình học văn nghị luận từ THCS đến THPT và ứng dụng vào việc học tập cũng như cuộc sống sau này. 4 Cho đến nay thao tác lập luận bình luận chỉ mới được đề cập mang tính định hướng chung trong các sách giáo viên (bộ cơ bản và bộ nâng cao) và trong tài liệu bồi dưỡng giáo viên lớp 11 môn Ngữ văn, chưa có công trình nghiên cứu một cách toàn diện, sâu sắc về vấn đề này và nếu có thì rất ít. Vì vậy thực hiện khóa luận “Rèn luyện kĩ năng lập luận bình luận trong làm văn nghị luận cho học sinh lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm” chúng tôi mong muốn sẽ mở ra một hướng tiếp cận mới trong quá trình dạy học thao tác lập luận, cụ thể là thao tác lập luận bình luận cho các em học sinh trường THPT A Thanh Liêm, từ đó góp phần nâng cao chất lượng học tập cho các em. Các tài liệu và các đề tài nghiên cứu trước sẽ là định hướng để chúng tôi tiến hành nghiên cứu. Chúng tôi sẽ lấy đó làm cơ sở lí thuyết để luận văn được chặt chẽ. Luận văn cũng chỉ là sự tiếp nối những công trình của các tác giả đi trước với mục đích cụ thể hơn về thao tác lập luận bình luận cho một đối tượng cụ thể. Hy vọng đây sẽ là một công trình nghiên cứu thiết thực đối với học sinh lớp 11 nói chung và học sinh lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm nói riêng. 3. Mục đích- đối tượng nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Qua việc tìm hiểu thực tế làm văn bình luận của học sinh lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm để đưa ra những giải pháp nhằm giúp các em rèn luyện kỹ năng lập luận bình luận trong văn nghị luận sao cho hiệu quả nhất. Đúc rút những kinh nghiệm trong học tập và nghiên cứu, báo cáo kết quả sau 4 năm học tập và rèn luyện ở trường Đại học, cũng như chuẩn bị kiến thức, tư thế vững vàng trước khi bước vào giảng dạy môn Ngữ Văn ở trường phổ thông. Trau dồi kinh nghiệm và thao tác để sẵn sàng cho hoạt động nghiên cứu khoa học sau này. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Khóa luận tập trung nghiên cứu các giải pháp rèn luyện kĩ năng lập luận bình luận cho học sinh lớp 11 trường THPT A - Thanh Liêm -Thanh Liêm - Hà Nam. 4. Nhiệm vụ - phạm vi nghiên cứu 4.1.Nhiệm vụ của đề tài Xuất phát từ tình hình nghiên cứu với khả năng và tài liệu cho phép chúng tôi xác định đề tài có những nhiệm vụ sau đây: -Xây dựng cơ sở lí thuyết làm cơ sở lí luận cho vấn đề nghiên cứu trong đề tài. 5 -Tìm hiểu thực trạng của việc học Ngữ Văn của học sinh lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm. - Đề xuất phương pháp thích hợp để rèn luyện kỹ năng lập luận bình luận trong văn nghị luận cho học sinh lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm. -Tiến hành dạy học thực nghiệm để khẳng định tính khả thi của những giải pháp mà đề tài đã đề xuất. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài này là: các bài học thao tác lập luận bình luận và các bài có mối quan hệ với thao tác lập luận bình luận như: “Thao tác lập luận bình luận”, “Luyện tập thao tác lập luận bình luận”…Giới hạn chủ yếu là nghiên cứu dạy học thao tác lập luận bình luận theo SGK Ngữ Văn 11 chương trình chuẩn (có liên hệ với chương trình SGK Ngữ Văn 11 nâng cao) áp dụng đối với học sinh THPT A Thanh Liêm. 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình xây dựng khóa luận, chúng tôi đã vận dụng nhiều phương pháp dạy học tiếng Việt, dạy học Làm văn. Giữa các phương pháp có sự phối hợp với mức độ và phân bố khác nhau ở từng phần. Dưới đây là một số phương pháp nghiên cứu cơ bản nhất đã được chúng tôi vận dụng. 5.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết Nghiên cứu lí thuyết là phương pháp được tiến hành dựa trên cơ sở tìm hiểu, nghiên cứu và thu thập những thành tựu lí luận đã có làm tiền đề cho việc xác định giả thuyết khoa học mà mình đặt ra. Cụ thể với đề tài này để đưa ra phương pháp rèn luyện kĩ năng lập luận bình luận trong văn nghị luận, chúng tôi đã nghiên cứu lí thuyết để tìm hiểu thế nào là bình luận, một số cách bình luận, thế nào là lập luận, lập luận bình luận,... từ đó mới có thể đưa ra các kĩ năng lập luận thích hợp nhất cho các em HS lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm, với hi vọng sẽ “lấp đầy” những “khoảng trống” về kĩ năng cho các em. 5.2. Phương pháp khảo sát thực tế Từ trước đến nay, chúng ta luôn đề cao mối quan hệ thiết thân giữa lí luận và thực tiễn, trong đó, thực tiễn nắm vai trò cốt yếu trong quá trình nhận thức và hành động. Bởi vậy, sau khi nghiên cứu những vấn đề lí thuyết chúng tôi đã tiến hành khảo sát thực tế. Cụ thể, chúng tôi đã đi khảo sát một số lượng nhất định, 6 thăm dò ý kiến thái độ của các em đối với việc vận dụng thao tác lập luận bình luận vào bài viết của mình. Như vậy, phương pháp khảo sát thực tế là tổ chức tiếp cận tri giác tìm hiểu đối tượng trong thực tế, điều tra và tổng hợp các vấn đề thực tiễn có liên quan mật thiết đến khóa luận. 5.3. Phương pháp thống kê Đây là một trong những phương pháp của toán học. Chúng tôi sử dụng phương pháp này để xử lí các số liệu thu nhận được trong quá trình điều tra,thực nghiệm. 5.4. Phương pháp thực nghiệm Phương pháp thực nghiệm là phương pháp tổ chức, triển khai giả thuyết khoa học của khóa luận vào giảng dạy thực tế nhằm kiểm tra, đánh giá một cách khách quan tính khả thi của các vấn đề đưa ra và từ đó hiệu chỉnh lại nhằm đạt được sự tin cậy và mang tính khoa học nhất nơi khóa luận. Phương pháp này được thực hiện trên một số những phương diện sau: - Xây dựng cơ sở thực nghiệm sư phạm thông qua các bài thiết kế nội dung dạy học. - Tổ chức thực hiện giảng dạy ở trường phổ thông. - Thông qua quá trình thực hiện giảng dạy kiểm tra và đánh giá nhận thức, kỹ năng lập luận bình luận của học sinh, từ đó đề xuất một số giải pháp về việc rèn luyện các thao tác lập luận trong sách giáo khoa Ngữ văn 11, đồng thời khẳng định mức độ thành công của khóa luận. 6. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung khóa luận gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn Cơ sở lí luận bao gồm:Thao tác lập luận, thao tác lập luận bình luận, cách bình luận, mối quan hệ giữa thao tác bình luận với các thao tác lập luận khác và các lí thuyết liên quan đến việc hình thành kĩ năng lập luận bình luận trong làm văn nghị luận cho học sinh. Đối với cơ sở thực tiễn, chúng tôi tiến hành khảo sát chương trình SGK lớp 11, thăm dò thực tiễn dạy và học Làm Văn của học sinh lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm huyện Thanh Liêm tỉnh Hà Nam. 7 Chương 2: Một số giải pháp rèn luyện kĩ năng lập luận bình luận trong văn nghị luận cho học sinh lớp 11 trường THPT A Thanh Liêm. Đưa ra các giải pháp cụ thể để rèn luyện kĩ năng lập luận bình luận trong văn nghị luận cho HS lớp 11. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Bao gồm thiết kế giáo án thực nghiệm, tổ chức dạy thực nghiệm và đánh giá kết quả thực nghiệm 8 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN 1.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1.1. Thao tác lập luận với tư cách là một hoạt động của tư duy 1.1.1.1. Khái quát về tư duy Trong thực tiễn cuộc sống, có rất nhiều cái mà ta chưa biết, chưa hiểu. Song để làm chủ được thực tiễn, con người cần phải hiểu thấu đáo những cái chưa biết đó, phải vạch ra cái bản chất, mối liên hệ có tính quy luật của chúng. Quá trình đó gọi là tư duy. Vậy tư duy là gì? Trước khi đi định nghĩa tư duy là gì chúng ta hãy xét bài toán của Gauss: 1 + 2 + 3 + 4 +…+ 100 =?, khi còn nhỏ Gauss đã giải như sau: 1 + 100 = 101, 2 +99 =101, 3 +98 = 101… = 50 x 101 = 5050 Qua ví dụ trên, ta nhận thấy Gauss đã nhận thức được mối quan hệ có tính chất quy luật của dãy số và cách giải này là cách giải mới, đó chính là tư duy. Từ đây ta rút ra định nghĩa “Tư duy là một quá trình tâm lí, phản ánh những thuộc tính bản chất, những mối liên hệ và quan hệ bên trong có tính quy luật của sự vật, hiện tượng trong hiện thực khách quan mà trước đó ta chưa biết”.[21, 106] Như vậy, tư duy là giai đoạn cao của quá trình nhận thức, đi sâu vào bản chất và phát hiện ra tính quy luật của sự vật bằng những hình thức như biểu tượng, khái niệm, phán đoán và suy lí. Thuộc mức độ nhận thức cao - nhận thức lí tính, tư duy có những đặc điểm cơ bản: tính “có vấn đề” của tư duy, tính gián tiếp của tư duy, tính trừu tượng và khái quát hóa, tư duy có quan hệ chặt chẽ với ngôn ngữ và có quan hệ mật thiết với nhận thức cảm tính. Mỗi hành động tư duy là một quá trình giải quyết một nhiệm vụ nào đấy nảy sinh trong nhận thức hay hoạt động thực tiễn. từ khi chủ thể gặp tình huống có vấn đề, nhận thức được vấn đề đến khi giải quyết được vấn đề là một quá trình bao gồm nhiều giai đoạn. Nhà tâm lí học K.K. Platônôp đã tóm tắt các giai đoạn của một quá trình tư duy bằng sơ đồ dưới đây: 9 Nhận thức vấn đề Xuất hiện các liên tưởng Sàng lọc liên tưởng và hình thành giả thuyết Kiểm tra giả thuyết Chính xác hóa Khẳng định Giải quyết vấn đề Phủ định Hành động tư duy mới Đây chính là lôgic của tư duy. Số lượng các giai đoạn có thể không cần đầy đủ trong những trường hợp nhất định, nhưng thứ tự các giai đoạn phải tuân theo sơ đồ trên. Rèn luyện kĩ năng lập luận bình luận cho học sinh lớp 11 trong bài làm văn nghị luận là một hoạt động có mối liên hệ trực tiếp tới các hoạt động tư duy, tới vấn đề lôgic và đó là một hoạt động mang tính trí tuệ cao. 1.1.1.2. Thao tác lập luận Lập luận là đưa ra các lí lẽ, bằng chứng nhằm dẫn dắt người nghe (đọc) đến một kết luận nào đó mà người viết (nói) muốn đạt tới.Lập luận được định nghĩa rất khác nhau tùy theo ngữ cảnh của hiểu biết về lí tính như là một hình thức của tri thức. Theo định nghĩa lôgic, lập luận là hành động sử dụng lí tính để rút ra một kết luận từ các tiền đề nhất định bằng cách sử dụng một phương pháp luận cho trước, và hai phương pháp tường minh được sử dụng rộng rãi nhất để đạt đến kết luận là lập luận suy diễn và lập luận quy nạp. Hiểu một cách khái quát, lập luận là trình bày hệ thống lí lẽ và luận chứng của mình một cách chặt chẽ, rành mạch, gãy gọn theo một trình tự hợp lí, đúng với quy luật lôgic nhằm khẳng định hoặc bênh vực một ý kiến, làm sáng tỏ vấn đề mà người nói, người viết cho là đúng đắn. Hay nói một cách khác, lập luận là quá trình liên kết, xâu chuỗi luận điểm, luận cứ nhằm làm rõ luận đề theo một quan niệm nhất định để người đọc hiểu, tin ở những kết luận mà người viết muốn dẫn dắt người đọc đến. Lập luận là sản phẩm của tư duy lôgic, do vậy lập luận vừa phải có lí lẽ, bằng chứng thuyết phục, lại phải biết trình bày, dẫn dắt 10 sao cho lập luận chặt chẽ, thuyết phục. Mặt khác, lập luận phải có đích, đích của lập luận phải tìm ra những chân lí mới rút ra từ những tri thức khác, là con đường đi đến nhận thức chân lí một cách khoa học. Lập luận trong văn nghị luận ngoài có các yếu tố luận điểm, luận cứ, luận chứng còn có cách lập luận, phương pháp lập luận. Trong đó luận điểm chính là ý kiến xác định của người viết với vấn đề đặt ra. Luận cứ là các tài liệu dùng làm cơ sở cho việc thuyết minh cho luận điểm còn luận chứng là sự phối hợp, tổ chức các lí lẽ và dẫn chứng để thuyết minh cho luận điểm, thực chất đây là cách đưa luận cứ vào quỹ đạo logic để tạo thành sức thuyết phục của luận điểm. Để lập luận, người ta phải sử dụng các thao tác lập luận. Đặc điểm của các thao tác này là người viết sử dụng ngôn ngữ để nêu sự thực, trình bày lí lẽ và qua đó đánh giá sự đúng - sai, đưa ra các phán đoán, nêu ra các kiến giải, phát biểu ý kiến, thể hiện rõ lập trường, quan điểm của bản thân. Việc trình bày lí lẽ được người viết thể hiện thông qua các phương thức tư duy lôgic như khái niệm, phán đoán, suy lí và hệ thống dẫn chứng nhằm đạt được mục đích khiến người đọc tin theo. Như vậy, thao tác lập luận chính là thao tác được sử dụng để thực hiện một hành động lập luận. Nói cách khác, thao tác lập luận là những động tác được thực hiện theo trình tự và yêu cầu kĩ thuật được quy định trong hoạt động lập luận. Khi lập luận người ta có thể dùng nhiều thao tác như: chứng minh, giải thích, phân tích, so sánh, bác bỏ và bình luận. Các thao tác này học sinh được tiếp cận cụ thể trong môn Ngữ văn từ cấp THCS đến cấp THPT. 1.1.2. Bình luận với tư cách là một thao tác lập luận 1.1.2.1. Khái niệm bình luận và thao tác lập luận bình luận Theo từ điển tiếng Việt, bình luận là bàn điều hay, lẽ dở, việc nên hay hư như: bình luận thời cuộc, viết bài bình luận… Trong cuộc sống, đặc biệt là trên các phương tiện truyền thông, ta rất hay gặp từ bình luận. Đó có thể là bình luận tình hình thời sự, bình luận quân sự, bình luận thể thao… thậm chí đơn giản là bình luận về một con người, bình luận về một lối sống… Trong những trường hợp này, bình luận có nghĩa là bàn bạc, đánh giá nhằm thuyết phục người đọc (người nghe) tán đồng với nhận xét, đánh giá, bàn luận của mình về một hiện tượng (vấn đề) trong đời sống hoặc trong văn học. Ví dụ như trong lĩnh vực thể thao, trên trang báo mạng thethaovanhoa.vn ngày 14/01/2013 đã bình luận về trận đấu bóng đá giữa M.U và Liverpool như sau: “Đó không còn là một cặp đấu cân tài cân sức, như cuộc chiến giữa hai 11 đội bóng vĩ đại nhất nước Anh đáng ra phải thế. Nhưng đó là một trận đấu mà người thất bại Liverpool vẫn xứng đáng được tôn trọng, và kẻ chiến thắng M.U cần phải học cách tôn trọng đối thủ”. Ở đây, lĩnh vực bình luận là thể thao, người bình luận đã đưa ra những ý kiến đánh giá của mình để người đọc phải suy ngẫm về lối chơi của đội “quỷ đỏ M.U”. Chúng ta đang sống trong một thời đại văn minh, dân chủ; mọi người đều có quyền và có trách nhiệm tham gia giải quyết các vấn đề trong xã hội; các quan điểm, ý kiến có tinh thần xây dựng đều được trân trọng và khuyến khích. Con người trong thời đại như thế phải dám và phải có khả năng tham gia bình luận, để trở thành người có ích cho cuộc sống. Hiểu theo tinh thần ấy thì lập luận bình luận là một hoạt động mà con người vẫn thường xuyên tiến hành ở cuộc đời. Có thể nói, không một học sinh nào chưa từng nhiều lần lập luận bình luận và chưa từng có ít nhất một lần lập luận bình luận thành công. Những kinh nghiệm rút ra từ những lần lập luận bình luận trong cuộc sống ấy rất có ích cho việc tìm hiểu về văn bình luận ở nhà trường. Chương trình Ngữ văn hiện hành coi bình luận là một thao tác. Nhưng có lẽ bình luận không nằm trong cùng hệ thống với các thao tác như so sánh hay bác bỏ. Ngang bậc với bình luận phải là các thao tác giải thích, chứng minh, phân tích. Phải đặt bình luận vào hệ thống cùng với các thao tác giải thích, chứng minh để khu biệt bình luận với giải thích, chứng minh, mới mong nắm được bản chất thật sự của thao tác lập luận này. Như vậy, bình luận là một loại thao tác lập luận; về mặt này, nó cũng giống chứng minh và giải thích. Nhưng bình luận không nhằm mục đích làm cho người đọc (người nghe) hiểu rõ như giải thích hay tin là đúng, là có thật như chứng minh. Mục đích của bình luận là đánh giá và bàn luận. Đã gọi là đánh giá thì phải có sự xác định phải trái, hay dở, đúng sai. Cũng vậy, đã gọi là bàn luận thì phải có sự trao đổi ý kiến với người đối thoại. Nói một cách khái quát, bình luận một thao tác lập luận, trong đó người viết (người nói) bàn luận, đánh giá một vấn đề để đi đến việc nhận định đầy đủ, sâu sắc về vấn đề đó và những điều do vấn đề đó gợi ra. Nó gồm hai thao tác cụ thể là: bình (đánh giá) và luận (bàn bạc và mở rộng vấn đề). 1.1.2.2. Cách bình luận Như chúng ta biết rằng, thao tác bình luận được sử dụng trong cả biện luận và trong văn nghị luận. Tuy nhiên, trong khuôn khổ của khóa luận tôi chỉ trình bày cách bình luận trong văn nghị luận. Bình luận không phải là giải thích, không để chứng minh, cũng không phải là gải thích và chứng minh cộng lại. Yêu cầu cao nhất của hoạt động bình 12 luận không phải là dễ hiểu (đó là yêu cầu của giải thích), hay có nhiều dẫn chứng phong phú, đáng tin cậy (đó là yêu cầu của chứng minh). Trôi chảy, hấp dẫn, giàu nhiệt tình thuyết phục, giàu tính đấu tranh cho quan điểm, ý kiến đúng đắn, đó mới là những phẩm chất thích hợp với thao tác bình luận. Cũng bởi những đặc trưng đó mà cách bình luận khác với chứng minh và giải thích. Có nhiều cách bình luận. Sau đây là một trong những cách thường gặp nhất. Theo cách này, tiến trình bình luận bao gồm ba bước: Bước thứ nhất, ta phải xác định được hiện tượng (vấn đề) cần bình luận. Người đọc (người nghe) không thể tiếp nhận và càng không thể tiếp nhận một cách hứng thú những lời bình luận về một hiện tượng (vấn đề), một khi họ còn mơ hồ về chính cái hiện tượng (vấn đề) được đưa ra bình luận. “Có bột mới gột nên hồ”, không một quy tắc nào cứu vãn nổi một bài bình luận mà ở đó, người làm văn buộc phải viết về một nội dung mà mình không biết, không có gì để bàn luận, không cần trao đổi ý kiến với ai. Vì thế, trước tiên, người bình luận nên trình bày một cách trung thực, đầy đủ, rõ ràng nhưng ngắn gọn về hiện tượng (vấn đề) mà ở đó, mình sẽ đem ra bàn luận cùng người đọc (người nghe). Trong bình luận xã hội, để xác định vấn đề bình luận, cần tiến hành giải thích nghĩa đen,nghĩa bóng của các khái niệm, hình ảnh, cách diễn đạt bóng bẩy trong đề. Từ đó rút ra vấn đề cần bình luận là gì. Ví dụ, khi bình luận câu tục ngữ : Tốt gỗ hơn tốt nước sơn ta phải giải thích gỗ và nước sơn tiêu biểu cho cái gì, toàn câu tục ngữ đó muốn nói gì. Vấn đề đặt ra có phải là quan điểm đánh giá giá trị nội dung cao hơn giá trị hình thức hay là quan điểm khái quát, rộng lớn hơn: giá trị thực dụng cao hơn giá tị thẩm mĩ?. Đối với bình luận văn học, cần đọc kĩ đề bài để xác dịnh vấn đề cần bình luận là gì (một tác phẩm, một tác giả, một quan điểm lí luận văn học,…), phạm vi tư liệu mà đề bài yêu cầu sử dụng. Ở bước thứ nhất này, cần lưu ý: không nên cố trình bày hiện tượng (vấn đề) đó cốt cho phù hợp nhất với quan điểm của mình, vì việc làm ấy khiến người đọc (người nghe) ngờ vực, cảm thấy sự bình luận không thật công bằng, không thật vô tư. Tiếp đó, người bình luận sẽ nêu ra và bảo vệ quan điểm của riêng mình theo một trong các cách sau: (1)Đứng hẳn về một phía, ủng hộ phía mình cho là đúng và bác bỏ phía mình chắc chắn là sai. Như trong đoạn văn sau đây, người viết đã bác bỏ hoàn toàn ý kiến cho rằng: “Cứng quá thì gãy”: “Người ta thường nói:“Cứng quá thì gãy”. Kẻ sĩ chỉ lo không cứng cỏi được, còn gãy hay không là việc của trời. Sao lại đoán trước là sẽ gãy mà chịu đổi cứng ra mềm? 13