Tài liệu Khóa luận tốt nghiệp dạy học một số kiến thức về tập hợp số tự nhiên theo hướng phát huy tính tích cực cho học sinh lớp 1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC NGUYỄN THỊ THANH THỦY DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC VỀ TẬP HỢP SỐ TỰ NHIÊN THEO HƢỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CHO HỌC SINH LỚP 1 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC SƠN LA, NĂM 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC NGUYỄN THỊ THANH THỦY DẠY HỌC VỀ MỘT SỐ KIẾN THỨC VỀ TẬP HỢP SỐ TỰ NHIÊN THEO HƢỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CHO HỌC SINH LỚP 1 Chuyên ngành: Phƣơng pháp dạy học Toán KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngƣời hƣớng dẫn: TS. Nguyễn Triệu Sơn SƠN LA, NĂM 2014 Lời cảm ơn Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến TS. Nguyễn Triệu Sơn, ngƣời đã luôn tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện cho em hoàn thành khóa luận này. Em cũng xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới các thầy, cô giáo khoa Tiểu học – Mầm non, Trung tâm Thông tin thƣ viện trƣờng Đại học Tây Bắc, các bạn sinh viên lớp K51 ĐHGD Tiểu học A đã tạo cho em điều kiện thuận lợi nhất để làm khóa luận này . Trong quá trình thực hiện khóa luận chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong nhận đƣợc những ý kiến đóng góp của các thầy, cô giáo cùng các bạn sinh viên để khóa luận của em thêm phần hoàn thiện. Em xin chân thành cảm ơn! Sơn La, tháng 05 năm 2014 Tác giả Nguyễn Thị Thanh Thủy DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT GV : Giáo viên HS : Học sinh SGV : Sách giáo viên SGK : Sách giáo khoa NXB : Nhà xuất bản NXBGD : Nhà xuất bản giáo dục TH : Tiểu học TTC : Tính tích cực MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Mục đích ............................................................................................................ 2 3. Nhiệm vụ ........................................................................................................... 3 4. Đối tƣợng nghiên cứu........................................................................................ 3 5. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 3 6. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài ......................................................................... 3 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ........................................... 4 1.1.Tìm hiểu tính tích cực trong học tập của học sinh .......................................... 4 1.2. Thực trạng dạy học môn Toán ở Tiểu học ................................................... 15 CHƢƠNG 2. DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC VỀ TẬP HỢP SỐ TỰ NHIÊN THEO HƢỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CHO HỌC SINH LỚP 1 .................................................................................................................. 27 2.1. Vận dụng trò chơi học tập vào dạy học một số nội dung về tập hợp số tự nhiên trong Toán 1 .............................................................................................. 27 2.2. Vận dụng đồ dùng trực quan vào dạy học một số nội dung về tập hợp số tự nhiên trong Toán 1 .............................................................................................. 32 2.3. Thiết kế một số bài soạn dạy học nội dung số tự nhiên theo phƣơng pháp dạy học tích cực................................................................................................... 38 2.4. Kết luận chƣơng 2 ........................................................................................ 50 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................................................... 51 3.1. Mục đích thực nghiệm.................................................................................. 51 3.2. Nội dung thực nghiệm .................................................................................. 51 3.3. Tổ chức thực nghiệm.................................................................................... 51 3.4. Kết quả thực nghiệm .................................................................................... 52 3.5. Kết luận rút ra từ thực nghiệm ..................................................................... 53 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 54 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................... 55 PHỤ LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Mục tiêu giáo dục Tiểu học đƣợc xác định trong điều 27 của luật giáo dục: "Giáo dục Tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn lâu dài về đạo đức, trí tuệ, phẩm chất thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học Trung học cơ sở". Chính vì thế, giáo dục Tiểu học là cấp học nền tảng của hệ thống giáo dục quốc dân. Công cuộc đổi mới kinh tế, xã hội đang diễn ra từng ngày từng giờ trên khắp đất nƣớc, đòi hỏi những lớp ngƣời lao động mới có bản lĩnh có năng lực hoạt động sáng tạo, dám nghĩ dám làm thích ứng đƣợc với thực tiễn cuộc sống xã hội luôn luôn phát triển. Nhu cầu này làm cho mục tiêu đào tạo của nhà trƣờng phải đƣợc điều chỉnh một cách thích hợp dẫn đến sự thay đổi tất yếu về nội dung và phƣơng pháp dạy học. Với phƣơng châm giáo dục đào tạo là quốc sách hàng đầu, điều đó đã đƣợc Đảng và nhà nƣớc Việt Nam coi đó là một chiến lƣợc giáo dục mà mục tiêu của nó là xây dựng một hệ thống giáo dục đào tạo phát triển đi trƣớc một bƣớc so với phát triển kinh tế. Muốn làm đƣợc điều đó thì ngành giáo dục và đào tạo nhất thiết phải có những đổi mới về hệ thống giáo dục về nội dung và phƣơng pháp dạy học. Trong các nghị quyết của Đảng cũng nhƣ của luật giáo dục đã xác định mục đích của quá trình đổi mới phƣơng pháp dạy học là tích cực hóa hoạt động của học sinh. Thực chất là tính tích cực nhận thức đƣợc đặc trƣng ở sự hiểu biết, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. Giáo dục nói chung và giáo dục Tiểu học nói riêng có ý nghĩa vô cùng to lớn trong toàn bộ quá trình giáo dục. Giáo dục tiểu học là quá trình tiếp nối của bậc học mầm non hoàn thành cơ sở ban đầu tạo đà cho sự phát triển tiếp theo về trí tuệ cũng nhƣ tình cảm của các em. Đặc biệt ở tiểu học thì điều kiện thiết yếu nhất là phát triển trí tuệ và trau dồi học vấn cho các em. Và trong những năm vừa qua, trong phong trào đổi mới phƣơng pháp dạy học, một thầy cô có tâm huyết với nghề, có hiểu biết sâu sắc về bộ môn, có tay nghề khá và nhạy cảm trƣớc yêu cầu của xã hội đã thực hiện nhiều giờ dạy tốt, phản ánh đƣợc tinh thần của xu thế mới. Hiện nay đã có sự thay đổi về cách dạy và học song chủ yếu vẫn là cách dạy thông báo kiến thức có sẵn, dạy học theo phƣơng pháp “thuyết trình có kết hợp với đàm thoại”, về thực chất vẫn là “thầy truyền đạt, trò tiếp nhận và ghi nhớ”. Một nét nổi bật hiện nay là nhìn chung học sinh chƣa biết cách tự học, chƣa học tập một cách tích cực. Nếu tiếp tục cách dạy học thụ động nhƣ thế sẽ không 1 đáp ứng đƣợc những yêu cầu mới của xã hội. Sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc và sự thách thức trƣớc nguy cơ tụt hậu trong cạnh tranh trí tuệ đang đòi hỏi phải đổi mới giáo dục, trong đó có sự đổi mới căn bản về phƣơng pháp dạy học. Môn Toán ở Tiểu học nói chung và nội dung về số tự nhiên nói riêng có một vị trí quan trọng, nó góp phần vào việc hình thành và phát triển những cơ sở ban đầu rất quan trọng của con ngƣời. Các kiến thức, kỹ năng của môn Toán ở Tiểu học có nhiều ứng dụng trong đời sống; chúng rất cần thiết để học các môn học khác ở Tiểu học. Môn Toán còn góp phần rất quan trọng trong việc rèn luyện phƣơng pháp suy nghĩ, phƣơng pháp suy luận, phƣơng pháp giải quyết vấn đề; nó góp phần phát triển trí thông minh, cách suy nghĩ độc lập, linh hoạt sáng tạo, nó đóng góp vào việc hình thành các phẩm chất cần thiết và quan trọng của ngƣời lao động nhƣ: cần cù, cẩn thận, có ý chí vƣợt khó khăn, làm việc có kế hoạch, có nền nếp và tác phong khoa học. Đặc điểm của học sinh Tiểu học là tƣ duy chóng mệt mỏi khi phải nghe thầy cô giáo giảng bài một cách đơn điệu. Các em thích đƣợc hoạt động, đƣợc vui chơi xen kẽ với học tập. Mặt khác tuổi thiếu niên luôn thích tò mò, tìm tòi những điều mới lạ những bài toán có nội dung vui, lời giải độc đáo gây cho các em hứng thú say mê với môn Toán đặc biệt là HS ở đầu cấp. Vì vậy việc sử dụng các phƣơng pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực cho học sinh là rất cần thiết. Chính từ những lí do trên cùng với sự hƣớng dẫn tận tình của thầy giáo Nguyễn Triệu Sơn em quyết định lựa chọn đề tài: "Dạy học một số kiến thức về tập hợp số tự nhiên theo hƣớng phát huy tính tích cực cho học sinh lớp 1" để mong có thể góp phần nào đó trong việc đổi mới phƣơng pháp dạy học, nâng cao chất lƣợng dạy và học môn Toán trong bậc Tiểu học nói chung và dạy học về tập hợp số tự nhiên ở lớp Một nói riêng. 2. Mục đích Tìm hiểu khó khăn của giáo viên và học sinh khi dạy và học về tập hợp số số tự nhiên cho học sinh lớp 1. Trên cơ sở đó đƣa ra một số phƣơng pháp nhằm phát huy tính tích cực của các em, thiết kế một số bài giảng theo hƣớng phát huy tính tích cực cho học sinh và đƣa ra một số giải pháp khắc phục. Xây dựng tài liệu tham khảo cho sinh viên đại học sƣ phạm giáo dục tiểu học và giáo viên tiểu học. Nâng cao hiểu biết và hiệu quả cá nhân. 2 3. Nhiệm vụ Tìm hiểu cơ sở lí luận về tính tích cực trong học tập của học sinh. Tìm hiểu các phƣơng pháp phát huy tính tích cực cho học sinh tiểu học. Tìm hiểu thực trạng việc dạy và học về tập hợp số tự nhiên ở lớp 1 trong trƣờng Tiểu học của giáo viên và học sinh. Thiết kế bài giảng về tập hợp số tự nhiên ở Tiểu học theo hƣớng phát huy tính tích cực. Đƣa ra một số giải pháp nhằm phát huy tính tích cực cho học sinh Tiểu học. 4. Đối tƣợng nghiên cứu Lí luận về phƣơng pháp phát huy tính tích cực cho học sinh Tiểu học. Chƣơng trình về nội dung số tự nhiên ở lớp 1 Giáo viên và học sinh một số trƣờng Tiểu học 5. Phạm vi nghiên cứu Trƣờng Tiểu học mùng 8/4 – Thị trấn nông trƣờng Mộc Châu – Sơn La Trƣờng Tiểu học Thái Hà – Huyện Thái Thụy – Thái Bình. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài - Phƣơng pháp nghiên cứu lí luận - Phƣơng pháp thực nghiệm 3 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1.Tìm hiểu tính tích cực trong học tập của học sinh 1.1.1. Tính tích cực Tính tích cực (TTC) là một phẩm chất vốn có của con ngƣời. Con ngƣời không chỉ là khách thể mà còn là chủ thể của các mối quan hệ xã hội, thể hiện ở chỗ tích cực tiếp thu có chọn lọc tất cả các tác động bên ngoài để sáng tạo và xây dựng nhân cách riêng của mình. Nguồn gốc của tính tích cực là nhu cầu. Con ngƣời sinh ra cùng với một loạt nhu cầu bẩm sinh khác nhau nhƣ ăn uống,...và sau đó xuất hiện nhu cầu xã hội...Những nhu cầu này không bao giờ cạn và luôn trở thành động cơ thúc đẩy con ngƣời hoạt động. Khi nhu cầu nhận thức xuất hiện thì nó xuất hiện hoạt động học tập và học tập là hoạt động chủ đạo ở lứa tuổi đi học. TTC trong hoạt động học tập là TTC nhận thức, đặc trƣng ở khát vọng hiểu biết, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. Lĩnh hội những tri thức của loài ngƣời đồng thời tìm kiếm, khám phá ra những hiểu biết của bản thân. Qua đó sẽ thông hiểu, ghi nhớ những gì đã nắm đƣợc qua hoạt động chủ động, nỗ lực của chính mình. TTC nhận thức trong học tập liên quan với động cơ học tập. Động cơ đúng tạo ra hứng thú. Hứng thú là tiền đề của tự giác. Hứng thú và tự giác là hai yếu tố tâm lí tạo nên TTC. TTC sản sinh ra nếp tƣ duy độc lập. Suy nghĩ độc lập là mầm mống của sáng tạo và ngƣợc lại. TTC học tập biểu hiện ở những dấu hiệu nhƣ: hăng hái, chủ động, tự giác tham gia các hoạt động học tập, thích tìm tòi khám phá những điều chƣa biết dự trên những cái đã biết. Sáng tạo vận dụng những kiến thức đã học vào thực tế cuộc sống... Trong quá trình lĩnh hội kiến thức, kĩ năng kĩ xảo ở học sinh, TTC đƣợc thể hiện từ cấp độ thấp đến cấp độ cao nhất: Bắt trƣớc: TTC thể hiện ở sự cố gắng làm theo mẫu hành động, thao tác, cử chỉ hành vi của thầy của bạn hay nhắc lại những gì trải qua. Tìm hiểu và khám phá: TTC thể hiện ở sự chủ động hoặc ý muốn hiểu thấu đáo vấn đề nào đó để sau đó có thể tự giải quyết vấn đề... Sáng tạo: TTC thể hiện ở khả năng linh hoạt và hiệu quả trong giải quyết vấn đề một cách độc đáo. 4 1.1.2. Phương pháp phát huy tính tích cực cho học sinh Phƣơng pháp phát huy tính tích cực hay còn gọi là phƣơng pháp dạy học tích cực. Phƣơng pháp là cách thức, con đƣờng hoạt động có hiệu quả. Phƣơng pháp dạy học là cách thức làm việc của GV, dƣới sự tổ chức của giáo viên giúp HS lĩnh hội tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, phát triển năng lực nhận thức để hình thành nhân cách. Phƣơng pháp dạy học Toán ở trƣờng Tiểu học là sự vận dụng phƣơng pháp dạy học nói chung cho phù hợp với mục tiêu, nội dung và các điều kiện dạy học. Phƣơng pháp dạy học tích cực là các phƣơng pháp dạy học theo hƣớng phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo của ngƣời học. Đó là một hệ thống các phƣơng pháp tác động liên tục của GV nhằm khơi gợi cho HS tƣ duy, tổ chức hoạt động nhận thức của HS theo quy trình. Nó không chỉ giáo dục cho HS tƣ duy tích cực mà chủ yếu là tƣ duy độc lập, chuẩn bị cho tƣ tƣởng sáng tạo, HS tiếp cận kiến thức qua các hoạt động nhận thức, qua làm việc cá nhân và phân nhóm trao đổi hợp tác với bạn bè. 1.1.2.1. Đặc trưng cơ bản của phương pháp dạy học tích cực Trong dạy học, GV và HS là chủ thể trực tiếp quyết định tới chất lƣợng dạy và học. GV là chủ thể tổ chức, điều khiển tiến trình dạy học, HS vừa là đối tƣợng vừa là chủ thể tự giác tích cực trong quá trình nhận thức và rèn luyện kĩ năng. Hai chủ thể này tồn tại song song hoạt động phối hợp nhịp nhàng với nhau, thiếu một trong hai thì hệ thống giáo dục sẽ bị phá vỡ, GV cần tạo điều kiện thuận lợi nhất cho HS học tập, lựa chọn phƣơng pháp dạy học phù hợp với nhu cầu năng lực và điều kiện cụ thể của cá nhân HS. Lấy mục tiêu cuối cùng là chất lƣợng học tập của học sinh để phấn đấu. Phƣơng pháp dạy học phát huy tính tích cực của HS là tổ chức dạy học trên sức lực và trí tuệ của HS để mỗi HS tự nghiên cứu, thực hành và tìm ra kiến thức, hình thành các kĩ năng trong nhận thức cũng nhƣ trong hoạt động. TTC ở đây là tích cực một cách chủ động, nghĩa là ngƣời học chủ động trong toàn bộ quá trình khám phá, phát hiện và giải quyết nhiệm vụ nhận thức dƣới sự tổ chức hƣớng dẫn của GV. TTC nhận thức trong hoạt động học tập liên quan mật thiết với động cơ học tập. Động cơ học tập tạo ra hứng thú, hứng thú là tiền đề của tính tự giác thƣờng đƣợc biểu hiện nhƣ: hăng hái, đề nghị giải thích những vấn đề chƣa rõ, chủ động vận 5 dụng kiến thức kĩ năng đã học để nhận thức vấn đề mới, tập trung chú ý vào những vấn đề đang học kiên trì không nản trí trƣớc những vấn đề khó khăn. 1.1.2.1.1. Dạy và học thông qua các hoạt động học tập của học sinh Trong phƣơng pháp dạy học tích cực, ngƣời học - đối tƣợng của hoạt động "dạy", đồng thời là chủ thể của hoạt động "học" - đƣợc cuốn hút vào các hoạt động học tập do giáo viên tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều mình chƣa rõ chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức đã đƣợc giáo viên sắp đặt. Đƣợc đặt vào những tình huống của đời sống thực tế, ngƣời học trực tiếp quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình, từ đó nắm đƣợc kiến thức kĩ năng mới, vừa nắm đƣợc phƣơng pháp "làm ra" kiến thức, kĩ năng đó, không rập theo những khuôn mâu sẵn có, đƣợc bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo. Dạy theo cách này thì giáo viên không chỉ giản đơn truyền đạt tri thức mà còn hƣớng dẫn hành động. Chƣơng trình dạy học phải giúp cho từng học sinh biết hành động và tích cực tham gia các chƣơng trình hành động của cộng đồng. 1.1.2.1.2. Dạy và học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học Phƣơng pháp tích cực xem việc rèn luyện phƣơng pháp học tập cho học sinh không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là một mục tiêu dạy học. Trong xã hội hiện đại đang biến đổi nhanh - với sự bùng nổ thông tin, khoa học, kĩ thuật, công nghệ phát triển nhƣ vũ bão - thì không thể nhồi nhét vào đầu óc học sinh khối lƣợng kiến thức ngày càng nhiều. Phải quan tâm dạy cho học sinh phƣơng pháp học ngay từ bậc Tiểu học và càng lên bậc học cao hơn càng phải đƣợc chú trọng. Trong các phƣơng pháp học thì cốt lõi là phƣơng pháp tự học. Nếu rèn luyện cho ngƣời học có đƣợc phƣơng pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dậy nội lực vốn có trong mỗi con ngƣời, kết quả học tập sẽ đƣợc nhân lên gấp bội. Vì vậy, ngày nay ngƣời ta nhấn mạnh mặt hoạt động học trong quá trình dạy học, nỗ lực tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự học chủ động, đặt vấn đề phát triển tự học ngay trong trƣờng phổ thông, không chỉ tự học ở nhà sau bài lên lớp mà tự học cả trong tiết học có sự hƣớng dẫn của giáo viên. 1.1.2.1.3. Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác. Trong một lớp học mà trình độ kiến thức, tƣ duy của học sinh không thể đồng đều tuyệt đối thì khi áp dụng phƣơng pháp tích cực buộc phải chấp nhận sự 6 phân hóa về cƣờng độ, tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập, nhất là khi bài học đƣợc thiết kế thành một chuỗi công tác độc lập. Áp dụng phƣơng pháp tích cực ở trình độ càng cao thì sự phân hóa này càng lớn. Việc sử dụng các phƣơng tiện công nghệ thông tin trong nhà trƣờng sẽ đáp ứng yêu cầu cá thể hóa hoạt động học tập theo nhu cầu và khả năng của mỗi học sinh. Tuy nhiên, trong học tập, không phải mọi tri thức, kĩ năng, thái độ đều đƣợc hình thành bằng những hoạt động độc lập cá nhân. Lớp học là môi trƣờng giao tiếp thầy - trò, trò - trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đƣờng chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến mỗi cá nhân đƣợc bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó ngƣời học nâng mình lên một trình độ mới. Bài học vận dụng đƣợc vốn hiểu biết và kinh nghiệm sống của ngƣời thầy giáo. Trong nhà trƣờng, phƣơng pháp học tập hợp tác đƣợc tổ chức ở cấp nhóm, tổ, lớp hoặc trƣờng. Đƣợc sử dụng phổ biến trong dạy học là hoạt động hợp tác trong nhóm nhỏ 4 đến 6 ngƣời. Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuất hiện thực sự nhu cầu phối hợp giữa các cá nhân để hoàn thành nhiệm vụ chung. Trong hoạt động theo nhóm nhỏ sẽ không thể có hiện tƣợng ỷ lại; tính cách năng lực của mỗi thành viên đƣợc bộc lộ, uốn nắn, phát triển tình bạn, ý thức tổ chức, tinh thần tƣơng trợ. Mô hình hợp tác trong xã hội đƣa vào đời sống học đƣờng sẽ làm cho các thành viên quen dần với sự phân công hợp tác trong lao động xã hội. Trong nền kinh tế thị trƣờng đã xuất hiện nhu cầu hợp tác xuyên quốc gia, liên quốc gia; năng lực hợp tác phải trở thành một mục tiêu giáo dục mà nhà trƣờng phải chuẩn bị cho học sinh. 1.1.2.1.4. Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò Trong dạy học, việc đánh giá học sinh không chỉ nhằm mục đích nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động học của trò mà còn đồng thời tạo điều kiện nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động dạy của thầy. Trƣớc đây giáo viên giữ độc quyền đánh giá học sinh. Trong phƣơng pháp tích cực, giáo viên phải hƣớng dẫn học sinh phát triển kĩ năng tự đánh giá để tự điều chỉnh cách học. Liên quan với điều này, giáo viên cần tạo điều kiện thuận lợi để học sinh đƣợc tham gia đánh giá lẫn nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt động kịp thời là năng lực rất cần cho sự thành đạt trong cuộc sống mà nhà trƣờng phải trang bị cho học sinh. 7 Theo hƣớng phát triển các phƣơng pháp tích cực để đào tạo những con ngƣời năng động, sớm thích nghi với đời sống xã hội, thì việc kiểm tra, đánh giá không thể dừng lại ở yêu cầu tái hiện các kiến thức, lặp lại các kĩ năng đã học mà phải khuyến khích trí thông minh, óc sáng tạo trong việc giải quyết những tình huống thực tế. Với sự trợ giúp của các thiết bị kĩ thuật, kiểm tra đánh giá sẽ không còn là một công việc nặng nhọc đối với giáo viên, mà lại cho nhiều thông tin kịp thời hơn để linh hoạt điều chỉnh hoạt động dạy, chỉ đạo hoạt động học. Từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, giáo viên không còn đóng vai trò đơn thuần là ngƣời truyền đạt kiến thức, giáo viên trở thành ngƣời thiết kế, tổ chức, hƣớng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ để học sinh tự lực chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu kiến thức, kĩ năng, thái độ theo yêu cầu của chƣơng trình. Trên lớp, học sinh hoạt động là chính, giáo viên có vẻ nhàn nhã hơn nhƣng trƣớc đó, khi soạn giáo án, giáo viên đã phải đầu tƣ công sức, thời gian rất nhiều so với kiểu dạy và học thụ động mới có thể thực hiện bài lên lớp với vai trò là ngƣời gợi mở, xúc tác, động viên, cố vấn, trọng tài trong các hoạt động tìm tòi hào hứng, tranh luận sôi nổi của học sinh. Giáo viên phải có trình độ chuyên môn sâu rộng, có trình độ sƣ phạm lành nghề mới có thể tổ chức, hƣớng dẫn các hoạt động của học sinh mà nhiều khi diễn biến ngoài tầm dự kiến của giáo viên. Có thể so sánh đặc trƣng của dạy học truyền thống và dạy học tích cực nhƣ sau: Tiêu chí so sánh Quan niệm Dạy học thụ động Dạy học tích cực Học là quá trình tiếp thu Học là quá trình kiến tạo; học sinh và lĩnh hội, qua đó hình tìm tòi, khám phá, phát hiện, luyện tập, thành kiến thức, kĩ năng, tƣ khai thác và xử lý thông tin,… tự hình tƣởng, tình cảm. thành hiểu biết, năng lực và phẩm chất. Truyền thụ tri thức, Tổ chức hoạt động nhận thức cho học Bản chất truyền thụ và chứng minh sinh. Dạy học sinh cách tìm ra chân lí. chân lí của giáo viên. Chú trọng cung cấp tri Chú trọng hình thành các năng lực Mục tiêu thức, kĩ năng, kĩ xảo. Học (sáng tạo, hợp tác,…) dạy phƣơng pháp để đối phó với thi cử. Sau và kĩ thuật lao động khoa học, dạy cách 8 khi thi xong những điều đã học. Học để đáp ứng những yêu cầu của học thƣờng bị bỏ quên cuộc sống hiện tại và tƣơng lai. Những hoặc ít dùng đến. điều đã học cần thiết, bổ ích cho bản thân học sinh và cho sự phát triển xã hội. Từ sách giáo khoa, sách Từ nhiều nguồn khác nhau: SGK, giáo viên GV, các tài liệu khoa học phù hợp, thí nghiệm, bảo tàng, thực tế, internet hay trên những phƣơng tiện thông tin đại chúng… gắn với: Nội dung - Vốn hiểu biết, kinh nghiệm và nhu cầu của HS. - Tình huống thực tế, bối cảnh và môi trƣờng địa phƣơng. - Những vấn đề học sinh quan tâm. Các phƣơng pháp diễn Các phƣơng pháp tìm tòi, điều tra, Phƣơng giảng, truyền thụ kiến thức giải quyết vấn đề, dạy học tƣơng tác. pháp một chiều. Cố định: Giới hạn trong 4 Cơ động, linh hoạt: Học ở lớp, ở bức tƣờng của lớp học, phòng thí nghiệm, ở hiện trƣờng, trong Hình thức giáo viên đối diện với cả thực tế…, học cá nhân, học đôi bạn, học tổ chức lớp. theo cả nhóm, cả lớp đối diện với giáo viên. Đế vận dụng đƣợc những đặc trƣng cơ bản của phƣơng pháp dạy học tích cực thì GV phải đảm bảo các yêu cầu cơ bản sau : + Mọi đối tƣợng HS giỏi, khá, trung bình, yếu điều đƣợc tích cực hoạt động tƣ duy trong. + HS tự lực tiếp cận kiến thức với các mức độ khác nhau. + HS đƣợc hƣớng dẫn hoạt động nhận thức, giải quyết vấn đề theo quy định. + GV phải giữ vai trò chủ đạo, tổ chức các tình huống học tập hƣớng dẫn học sinh giải quyết vấn đề, khẳng định vốn kiến thức mới trong vốn tri thức của HS. 9 + HS là chủ thể của nhận thức, chủ thể của hoạt động trí óc, biết tự học, tự chiếm lĩnh tri thức từ các nguồn cung cấp thông tin khác nhau. 1.1.3. Một số phƣơng pháp dạy nhằm phát huy tính tích cực cho học sinh trong dạy Toán ở Tiểu học 1.1.3.1. Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề a. Khái niệm Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là tổ chức tạo ra các tình huống có chứa đựng vấn đề (toán học). Trong quá trình hoạt động, HS sẽ phát hiện ra vấn đề, có nguyện vọng giải quyết vấn đề và giải quyết đƣợc vấn đề đó bằng sự cố gắng trí lực, nhờ đó nâng cao một bƣớc trình độ kiến thức, kĩ năng và tƣ duy. Vấn đề trong dạy học và trong dạy học toán ở Tiểu học đƣợc hình thành từ một khó khăn về lí thuyết (HS chƣa lí giải đƣợc) hoặc từ một thực hành (HS chƣa có thuật toán) để vƣợt qua những khó khăn đó cần có sự nỗ lực của bản thân. Các yếu tố chứa đựng vấn đề: + Chứa điều mà HS chƣa biết + Chứa yếu tố đã biết, đã cho hoặc có thể tìm đƣợc + Chứa mối liên hệ giữa các yếu tố chƣa biết với các yếu tố đã biết Tình huống có vấn đề là tình huống gợi cho HS những khó khăn về lí thuyết hay thực hành mà họ thấy cần thiết phải vƣợt qua, không phải một tính chất, một quy tắc hay một phép toán…mà trải qua quá trình tƣ duy tích cực biến đổi đối tƣợng hoặc điều chỉnh kiến thức, kĩ năng đã có. b. Yêu cầu khi sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề Trong dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề GV đƣa ra các tình huống có vấn đề và tổ chức cho HS hoạt động, phát hiện vấn đề. Vấn đề mà HS thấy cần giải quyết, mong muốn giải quyết nó nhƣng không thể giải quyết ngay đƣợc vấn đề đó bằng sự cố gắng trí lực, với sự cố gắng của mình, HS sẽ giải quyết đƣợc vấn đề đặt ra. Khi giải quyết đƣợc vấn đề đó HS đƣợc những tri thức kĩ năng mới. Do đặc điểm của HS Tiểu học, các vấn đề đƣợc hƣớng tới là những vấn đề đơn giản (để giải quyết nó không cần tới một quá trình suy luận dài, phức tạp). Mà phần lớn các vấn đề đƣợc phát hiện và đƣợc giải quyết trên cơ sở dựa vào 10 trực quan (thông qua quan sát các số, các hình ảnh thực, thông qua việc thử nghiệm với các trƣờng hợp cụ thể để rút ra các kết luận khái quát). Các bài tập có chứa vấn đề cần đa dạng, gồm các mức độ thích hợp với HS có trình độ học tập khác nhau giỏi, khá, trung bình, yếu, kém… 1.1.3.2. Phương pháp kiến tạo a. Khái niệm Theo từ điển Tiếng Việt, kiến tạo có nghĩa là xây dựng nên. Theo Brandt (1997) thì “lí thuyết kiến tạo (constructivision) là một lí thuyết dạy học trên cơ sở nghiên cứu về quá trình học tập của con ngƣời và dựa trên quan điểm cho rằng cho rằng mỗi cá nhân tự xây dựng nên tri thức của riêng mình, không đơn thuần chỉ là tiếp nhận tri thức từ ngƣời khác”. Theo quan điểm của lí thuyết kiến tạo thì HS phải là chủ thể tích cực xây dựng nên kiến thức cho bản thân mình chứ không phải chỉ thu nhận một cách thụ động từ môi trƣờng bên ngoài. Quá trình kiến tạo tri thức là một quá trình vận động, phát triển và tiến hóa chứ không phải là một quá trình tĩnh tại, đứng im. Mỗi ngƣời xây dựng nên kiến thức cho bản thân mình theo những cách khác nhau, thậm chí trong cùng một hoàn cảnh nhƣ nhau nhƣng mỗi ngƣời kiến tạo tri thức cho bản thân mình là không giống nhau. b. Đặc điểm dạy học theo phương pháp dạy học kiến tạo HS phải là chủ thể tích cực kiến tạo nên kiến thức của bản thân mình dựa trên tri thức hoặc kinh nghiệm có từ trƣớc. Chỉ khi nào tạo nên mối liên hệ hữu cơ giữa kiến thức mới và cũ sắp xếp kiến thức mới vào cấu trúc (hiện có hoặc thay đổi cho phù hợp) thì quá trình học tập mới có ý nghĩa. Quá trình kiến tạo tri thức mang tính chất cá thể, ngay trong cùng một hoàn cảnh thì kiến tạo tri thức của mỗi HS cũng khác nhau. Vì vậy đòi hỏi phải tổ chức quá trình dạy học sao cho mỗi HS đều có thể phát huy tốt nhất khả năng của mình. Cần xây dựng môi trƣờng học tập trong đó luôn khuyến khích HS trao đổi thảo luận, tìm tòi - phát hiện và giải quyết vấn đề. Vai trò của GV trong dạy học kiến tạo là tổ chức môi trƣờng học tập mang tính kiến tạo, thay vì cố gắng làm cho HS nắm nội dung toán học bằng giải thích, minh họa hay truyền đạt các thuật toán có sẵn và áp dụng một cách máy móc. 11 Mục đích của dạy học không chỉ là truyền thụ kiến thức mà chủ yếu là làm thay đổi hoặc phát triển các quan niệm của HS, qua đó HS kiến tạo kiến thức mới, đồng thời phát triển trí tuệ và nhân cách của mình. 1.1.3.3. Trò chơi học tập a. Khái niệm. Chơi là một hoạt động không thể thiếu đƣợc của con ngƣời ở mọi lứa tuổi. Chơi giúp cho trẻ phát triển. Trò chơi học tập là trò chơi có nội dung tri thức gắn với hoạt động học tập của học sinh; gắn với nội dung bài học; giúp học sinh khai thác vốn kinh nghiệm của bản thân để chơi và để học. Trò chơi học tập có tác dụng cả về mặt rèn luyện trí tuệ lãn thể chất và các phẩm chất đạo đức. b. Đặc điểm của trò chơi học tập. Việc tổ chức hoạt động trò chơi trong dạy học Toán ở Tiểu học đƣợc xuất phát từ luận điểm cơ bản sau: + Nếu trẻ không sợ việc chúng làm, chúng sẽ dùng hết khả năng của mình để làm tốt nhất trong chừng mực có thể. + Nếu trẻ thực sự quan tâm đến nội dung của chủ đề, chúng sẽ tự học. + Nếu trẻ có thái độ tích cực hƣớng tới tài liệu học tập, chúng sẽ tự tìm đọc tài liệu. + Nếu trẻ có cơ hội trao đổi những điều chúng hiểu về tài liệu học tập với bạn bè cùng lứa tuổi thì chúng có dịp tốt để nhận thức về việc chúng đang làm. Nếu trẻ thực sự quan tâm, hứng thú đến nội dung của chủ đề, chúng sẽ tìm cách tiếm cận, tự học, và bộc lộ hết khả năng một cách tự nhiên. Trò chơi học tập làm thay đổi hình thức hoạt động học tập, tạo ra bầu không khí trong lớp học trở nên dễ chịu, thoải mái hơn. Học sinh tiếp thu kiến thức tự giác và tích cực hơn.Học sinh thấy vui hơn, cởi mở hơn, thƣ thái hơn, dễ chịu và khỏe mạnh hơn. Giúp học sinh rèn luyện củng cố tiếp thu kiến thức, đồng thời phát triển vốn kinh nghiệm mà các em đã đƣợc tích lũy thông qua hoạt động chơi. Rèn luyện các kĩ năng kĩ xảo, thúc đẩy hoạt động trí tuệ. Nhờ sử dụng trò chơi học tập mà quá trình dạy và học trở thành một hoạt động vui và hấp dẫn hơn. Đối với học sinh, không có phƣơng tiện nào giúp các em phát triển một cách tự nhiên có hiệu quả rèn luyện tính tự chủ bằng trò chơi học tập. Qua chơi, các 12 em biết tự kiềm chế, đƣợc tham gia hoạt động học tập tích cực. Trò chơi không chỉ là phƣơng tiện mà còn là phƣơng pháp giáo dục. Nhƣ vậy trò chơi học tập nói chung và rò chơi học toán nói riêng đảm bảo đƣợc những tiền đề nói trên vì thế có tác dụng tốt trong việc củng cố kiến thức rèn luyện kĩ năng và tạo cơ hội để HS ứng dụng vào giải quyết một vấn đề cụ thể thiết thực mà các em đang quan tâm. Giúp cho học sinh phát triển toàn diện cả về thể chất lẫn tinh thần. Trò chơi làm cho học sinh đƣợc phát triển các năng lực một cách tự nhiên, giúp các em trao đổi kinh nghiệm, tƣơng tác lẫn nhau từ đó các em tiếp thu kiến thức đƣợc dễ dàng. 1.1.3.4. Phương pháp dạy học bằng phiếu giao việc a. Khái niệm Phiếu giao việc là một hệ thống những công việc mà HS phải tiến hành để có thể tự mình chiếm lĩnh kiến thức mới, tự mình hình thành kiến thức mới. Những công việc này đã đƣợc viết trƣớc ra giấy có chừa sẵn chỗ trống để HS làm. b. Đặc điểm của phương pháp dạy học bằng phiếu giao việc * Ƣu điểm - Tiết kiệm đƣợc thời gian, nhờ đó mà phiếu giao việc cho phép gia tăng tốc độ làm việc của HS. - Tạo điều kiện để 100% HS đều phải làm việc bằng tay. Nhờ đó GV có thể kiểm soát đƣợc chặt chẽ hoạt động của từng HS. - Qua các sản phẩm của quá trình làm việc bằng tay của HS, GV có đƣợc nguồn thông tin phản hồi trung thực hơn, từ đó điều chỉnh cách dạy học của mình. - Chống lại đƣợc thói quen ỷ lại dựa dẫm vào đa số của những HS kém và trung bình. - Trong lúc HS tiến hành các hoạt động học tập bằng tay các biến đổi sinh hóa đƣợc diễn ra một cách mạnh mẽ hơn, sâu sắc hơn trong não của các em, giúp các em hiểu sâu và nhớ bài lâu hơn. Bản thân phiếu giao việc đã là một sự phân bậc, trong đó ngƣời soạn đã tính toán kĩ từng bƣớc nhỏ vừa với sức của HS, để các em có thể tự làm đƣợc, qua đó có thể tự mình chiếm lĩnh tri thức mới. Nhờ vị trí của các bài tập trên phiếu giao việc (in sẵn) là nhƣ nhau đối với mọi HS nên GV có thể quan sát nhanh quá trình làm bài và kết quả làm việc của HS. 13 Phiếu giao việc có nhiều bài tập dạng trắc nghiệm. Do đó việc sử dụng phiếu giao việc sẽ giúp GV và HS nhanh chóng tiếp cận với các lối kiểm tra, đánh giá và thi cử mới theo định hƣớng đổi mới kiển tra đánh giá và thi mới của Bộ giáo dục và Đào tạo của nƣớc ta hiện nay. Trong lúc dạy học GV chỉ phải làm ít, nói ít còn HS đƣợc làm việc nhiều. Điều này rất phù hợp với quan niệm dạy học mới, HS tự “nhúng tay” vào làm hay chính là phƣơng pháp dạy học “lấy HS làm trung tâm” * Nhƣợc điểm -Tạo cho HS thói quen làm việc không có đầu có cuối đầy đủ. - Hạn chế năng lực diễn đạt và trình bày bằng lời của HS vì các em làm việc bằng tay. Ngoài ra còn lí do về điều kiện kinh tế của chúng ta hiện nay còn nghèo nàn nên không có điều kiện để làm phiếu giao việc có kẻ ô li. Do đó khi HS phải viết một câu dài (ví dụ: một câu lời giải của bài toán giải toán có lời văn) thì chữ của các em không đƣợc đẹp ảnh hƣởng đến việc rèn luyện chữ viết, vở sạch chữ đẹp của HS. - Gây nên sự tốn kém về tài chính. 1.1.3.5. Phương pháp dạy học trực quan a. Khái niệm Phƣơng pháp dạy học trực quan là phƣơng pháp dạy học trong đó GV tổ chức, hƣớng dẫn HS hoạt động trực tiếp trên các phƣơng tiện, đồ dùng dạy học từ đó giúp HS hình thành kiến thức và kĩ năng cần thiết của môn Toán. Sử dụng phƣơng pháp trực quan trong dạy học Toán ở Tiểu học là quá trình kết hợp giữa cụ thể và trừu tƣợng, khái quát dựa trên cái cụ thể gần gũi với HS sau đó vận dụng những quy tắc, khái niệm trừu tƣợng để giải quyết những vấn đề cụ thể của học tập và đời sống. b. Đặc điểm của phương pháp dạy học trực quan Phƣơng pháp dạy học trực quan đƣợc sử dụng trong quá trình hình thành kiến thức mới cho HS đặc biệt là những nội dung có tính chất trừu tƣợng. Sử dụng phƣơng pháp trực quan trong dạy học toán ở Tiểu học không thể thiếu phƣơng tiện (đồ dùng) dạy học. + Các phƣơng tiện (đồ dùng) dạy học phải phù hợp với từng giai đoạn nhận thức của trẻ. 14 + Các đồ dùng trực quan cần phải tập trung bộc lộ rõ những dấu hiệu bản chất của các mối quan hệ toán học, giúp HS dễ thấy, dễ cảm nhận đƣợc các nội dung kiến thức đó. + Các phƣơng tiện (đồ dùng) phù hợp với nội dung yêu cầu của các bài học, dễ làm, dễ kiếm, phù hợp với điều kiện cụ thể ở địa phƣơng, phù hợp với điều kiện kinh tế của GV và phụ huynh HS. Tránh sử dụng các phƣơng tiện quá máy móc. + Đồ dùng (phƣơng tiện) cần đảm bảo tính thẩm mỹ nhƣng không quá cầu kì về hình thức, và không quá lòe loẹt về màu sắc, gây phân tán sự chú ý của HS vào những dấu hiệu không bản chất Cần sử dụng đúng lúc, đúng mức độ phƣơng tiện trực quan. Khi cần tạo điểm tựa trực quan để hình thành kiến thức mới thì dùng các phƣơng tiện trực quan, khi HS đã hình thành đƣợc kiến thức thì phải hạn chế bớt việc dùng các phƣơng tiện, thậm chí cấm sử dụng phƣơng tiện trực quan, giúp HS tƣ duy trừu tƣợng. Các phƣơng tiện trực quan phải tăng dần mức độ trừu tƣợng. Mức độ trừu tƣợng của phƣơng tiện phụ thuộc vào khả năng nhận thức của trẻ. Không quá đề cao và tuyệt đối hóa phƣơng pháp trực quan. Phƣơng pháp trực quan có nhiều ƣu điểm và có vai trò quan trọng trong dạy học toán ở Tiểu học, tuy nhiên, nếu tuyệt đối hóa phƣơng pháp trực quan, dùng quá mức cần thiết sẽ gây phản tác dụng, làm cho HS lệ thuộc vào phƣơng tiện trực quan, tƣ duy máy móc, kém phát triển tƣ duy trừu tƣợng, vì vậy cần sử dụng linh hoạt, đúng mức phƣơng pháp dạy học trực quan, trên cơ sở phối hợp một cách hợp lí các phƣơng pháp dạy học khác. 1.2. Thực trạng dạy học môn Toán ở Tiểu học 1.2.1. Mục tiêu môn Toán ở trường Tiểu học Giáo dục môn Toán ở trƣờng Tiểu học nhằm giúp cho học sinh có những kiến thức cơ bản ban đầu về số học, các số tự nhiên, các số thập phân, các đại lƣợng cơ bản và một số yếu tố hình học cơ bản. Hình thành và rèn luyện kĩ năng thực hành đo lƣờng, giải bài toán có nhiều ứng dụng thiết thực trong đời sống. Bƣớc đầu hình thành và phát triển năng lực trừu tƣợng hóa, khái quát hóa, kích thích trí tƣởng tƣợng gây hứng thú học tập môn Toán. Phát triển hợp lí khả 15