Tài liệu Khảo sát loại hình tạp chí công cụ qua ấn phẩm Tạp chí truyền hình

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------------- HOÀNG NGỌC VINH HẠNH KHẢO SÁT LOẠI HÌNH TẠP CHÍ CÔNG CỤ QUA ẤN PHẨM TẠP CHÍ TRUYỀN HÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ BÁO CHÍ Hà Nội, 2010 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------------- HOÀNG NGỌC VINH HẠNH KHẢO SÁT LOẠI HÌNH TẠP CHÍ CÔNG CỤ QUA ẤN PHẨM TẠP CHÍ TRUYỀN HÌNH Chuyên ngành: Báo chí học Mã số: 60.32.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ BÁO CHÍ Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Thoa Hà Nội, 2010 MỤC LỤC MỤC LỤC 1 MỞ ĐẦU 4 1. Tính thời sự và lý do lựa chọn đề tài 4 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 5 3. Mục đích và nhiệm vụ đề ra 6 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 7 5. Ý nghĩa lý luận thực tiễn 7 6. Phương pháp nghiên cứu 7 7. Kết cấu luận văn 7 NỘI DUNG 8 Chương 1: Lý luận chung về Tạp chí công cụ 8 1. Các khái niệm 8 2. Chức năng của Tạp chí công cụ 16 3. Hình thức của Tạp chí công cụ 20 4. Lịch sử phát triển của Tạp chí công cụ ở Việt Nam 22 5. Khái niệm Tạp chí truyền hình 24 6. Chức năng của Tạp chí truyền hình 25 TIỂU KẾT 1 27 Chương 2: Thực trạng hoạt động của các Tạp chí công cụ là các ấn phẩm Tạp chí truyền hình 29 2.1. Vài nét về các ấn phẩm Tạp chí truyền hình được khảo sát 29 2.2. Khảo sát chức năng công cụ của các tờ Tạp chí truyền hình 41 TIỂU KẾT 2 73 Chương 3: Những giải pháp nâng cao chức năng công cụ của các ấn phẩm Tạp chí truyền hình ở Việt Nam hiện nay 1 75 3.1. Đánh giá chức năng công cụ của các Tạp chí truyền hình được khảo sát 75 3.2. Những vấn đề đặt ra 83 33. Những giải pháp nâng cao chức năng công cụ của các ấn phẩm Tạp chí truyền hình ở Việt Nam hiện nay 84 TIỂU KẾT 3 91 KẾT LUẬN 94 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 98 2 MỞ ĐẦU 1. Tính thời sự và lý do lựa chọn đề tài Ngay từ khi xuất hiện, báo chí đã có vai trò rất quan trọng trong đời sống xã hội nói chung và trong công tác tư tưởng văn hóa nói riêng. Đặc biệt, khi kinh tế xã hội phát triển, khoa học công nghệ phát triển thì các nước tư bản còn coi báo chí là “cơ quan quyền lực thứ tư” trong đời sống xã hội. Nói về vai trò của sách và báo chí, Lênin đã đánh giá rất cao, coi đó là người tuyên truyền tập thể, người cổ động tập thể, người tổ chức tập thể của cách mạng. Nhận thức được vai trò của báo chí, cho tới ngày nay, nền báo chí Việt Nam đã ngày một trưởng thành, góp phần to lớn vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, cũng như sự nghiệp đổi mới đất nước. Nằm trong hệ thống báo chí nói chung, loại hình tạp chí có tốc độ phát triển rất nhanh. Theo kết quả điều tra, số lượng tạp chí ở Việt Nam nhiều gần gấp ba số lượng báo in (khoảng gần 600 loại tạp chí, trong khi chỉ có khoảng 200 tờ báo các loại – thống kê năm 2009). Sự phát triển của hệ thống tạp chí không chỉ theo diện rộng mà còn cả chiều sâu, vừa đáp ứng đòi hỏi nhu cầu khách quan của độc giả, vừa thể hiện và khẳng định vai trò của các loại hình tạp chí trong đời sống xã hội. Hiện nay, trong nền kinh tế thị trường, nhu cầu phổ cập rộng rãi các loại tri thức khoa học, công nghệ là rất cần thiết và cấp bách. Có thể nói, trong số các sản phẩm báo chí thì tạp chí góp phần nâng cao dân trí rõ rệt hơn cả. Tạp chí công cụ là một nhánh nhỏ trong hệ thống tạp chí. Dù ra đời muộn và phát triển sau so với các dạng tạp chí khác nhưng lại có vai trò rất quan trọng, không thể thiếu được, đặc biệt trong nền kinh tế xã hội đang có sự vận động, đổi mới và phát triển mạnh mẽ như hiện nay. Mặc dù Tạp chí công cụ đã xuất hiện nhiều trên thị trường với số lượng ngày càng lớn, nhưng những định danh về dạng tạp chí này cũng như vai trò, ý nghĩa của nó chưa được khái quát một cách tổng hợp và đầy đủ. Từ trước tới nay, gần như chưa có công trình nghiên cứu khoa học nào đề cập một cách sâu sắc tới dạng tạp chí mới mẻ này. Chính vì vậy, 4 việc nghiên cứu, tìm hiểu và đưa ra những góc nhìn cụ thể về Tạp chí công cụ là một điều cần thiết. Nằm trong nhánh Tạp chí công cụ, Tạp chí truyền hình là một trong những loại hình phản ánh rõ nhất hình thức, kết cấu cũng như vai trò, ý nghĩa, chức năng của Tạp chí công cụ. Ở Việt Nam, chỉ trong mấy năm, Tạp chí truyền hình đã ra đời và phát triển mạnh mẽ. Trong đó, ở miền Bắc nổi bật có ba tờ: Tạp chí truyền hình VTV (của Đài truyền hình Việt Nam), Tạp chí Truyền hình Số (của Đài truyền hình Kỹ thuật số VTC) và Tạp chí Truyền hình Hà Nội (của Đài phát thanh và truyền hình Hà Nội). Thông qua việc khảo sát ba tờ Tạp chí truyền hình nói trên, tác giả luận văn mong muốn đưa ra một cái nhìn cơ bản về Tạp chí công cụ dưới các góc độ: Thế nào là Tạp chí công cụ? Tạp chí công cụ có cấu trúc như thế nào? Vai trò, nhiệm vụ, chức năng và ý nghĩa của Tạp chí công cụ? Thực trạng Tạp chí công cụ ở Việt Nam? Từ đó đưa ra các giải pháp để nâng cao hơn nữa chất lượng của loại hình Tạp chí truyền hình nói riêng, và Tạp chí công cụ nói chung ở nước ta hiện nay. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Cho tới nay, các công trình nghiên cứu về lĩnh vực tạp chí khá ít và nói chung chỉ mới dừng lại ở việc nghiên cứu một số tờ tạp chí cụ thể. Đáng kể có một số công trình như sau: Tạp chí Tiên phong – vai trò và vị trí của nó trong buổi đầu của nền văn học cách mạng Việt Nam (1945-1946) của tác giả Trần Văn Quang. (Luận văn tốt nghiệp Khoa Báo chí, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội – năm 1995). Tạp chí Tiếng Việt – những vấn đề cần thảo luận nhìn từ góc độ Báo chí học (Luận văn cử nhân báo chí của tác giả Nguyễn Thu Hiền – Khoa Báo chí – Trường Đại học KHXH&NV Hà Nội – năm 1998). 5 Tạp chí xây dựng Đảng với việc tuyên truyền hướng dẫn thực hiện nghị quyết Trung ương ba (Khóa VIII) (Luận văn tốt nghiệp Đại học báo chí của tác giả Trịnh Quỳnh Nga – năm 1999). Bước đầu tìm hiểu nội dung và hình thức của một số tạp chí văn hóa đời sống hiện nay (Tác giả Vũ Thị Vân Anh – năm 2000). Tạp chí Tiên Phong với cuộc vận động văn hóa mới của tác giả Nguyễn Đức Minh – năm 1998. Tập bài giảng môn “Cơ sở khoa học lao động báo chí” cho sinh viên khoa Báo chí K39 – trường ĐHKHXH – NV của Tiến sĩ Đinh Hường. Tập bài giảng chuyên đề “Quá trình phát triển và một số vấn đề lý luận về tạp chí ở Việt Nam” của Thạc sĩ Phạm Đình Lân, in năm 2003. Tuy nhiên, gần như chưa có một công trình nghiên cứu khoa học nào đề cập tới dạng Tạp chí công cụ. 3. Mục đích và nhiệm vụ đề ra 3.1 Mục đích: Tìm hiểu về Tạp chí công cụ với các vấn đề cơ bản: Thế nào là Tạp chí công cụ? Cấu trúc, vai trò, ý nghĩa của loại hình Tạp chí công cụ. Thực trạng loại hình Tạp chí công cụ ở Việt Nam. Từ đó đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng và chức năng “công cụ” của một số tờ Tạp chí truyền hình. 3.2 Nhiệm vụ: Luận văn này thực hiện một số nhiệm vụ sau: + Nghiên cứu lý luận về Tạp chí công cụ và những vấn đề liên quan. + Nghiên cứu thực trạng các ấn phẩm Tạp chí truyền hình – với tư cách là một Tạp chí công cụ. + Đề ra giải pháp nhằm nâng cao chất lượng các ấn phẩm Tạp chí truyền hình (một trong những yếu tố tiền khởi cho xu thế thành lập các tập đoàn truyền thông) hiện nay. 6 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu: - Đối tượng nghiên cứu: Tạp chí công cụ là các ấn phẩm truyền hình. - Phạm vi nghiên cứu: Khảo sát trên một số ấn phẩm Tạp chí truyền hình hiện nay: Tạp chí truyền hình Việt Nam (của Đài truyền hình Việt Nam), Tạp chí Truyền hình Số (của Đài truyền hình Kỹ thuật số VTC) và Tạp chí Truyền hình Hà Nội (của Đài phát thanh và truyền hình Hà Nội). 5. Ý nghĩa lý luận thực tiễn: - Ý nghĩa lý luận: Đề tài nghiên cứu thành công sẽ góp phần làm rõ thêm một số vấn đề lý luận về Tạp chí công cụ, đồng thời, đưa ra được một mô hình tiền khởi cho xu thế hình thành các tập đoàn truyền thông dựa trên mối quan hệ tương trợ lẫn nhau giữa Đài truyền hình với Tạp chí truyền hình. - Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ giúp cho các ấn phẩm Tạp chí truyền hình được khảo sát nâng cao hơn nữa chất lượng nội dung, tăng sức hấp dẫn đối với bạn đọc; giúp cho phóng viên có thể ứng dụng được phương thức làm báo hiện đại, phù hợp với các Tạp chí truyền hình. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu: Các phương pháp công cụ như: nghiên cứu tài liệu, khảo sát, thống kê, phân tích, điều tra xã hội học, phỏng vấn sâu với những người đang làm việc tại các tạp chí khảo sát. 7. Kết cấu luận văn: Ngoài phần phụ lục, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn bao gồm: mở đầu và kết luận, 3 chương nội dung chính: - Chương 1: Lý luận chung về Tạp chí công cụ - Chương 2: Thực trạng hoạt động của các tạp chí công cụ là các ấn phẩm tạp chí truyền hình - Chương 3: Những giải pháp nâng cao vai trò công cụ của các ấn phẩm tạp chí truyền hình ở Việt Nam hiện nay. 7 NỘI DUNG CHƢƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ “TẠP CHÍ CÔNG CỤ” 1. Các khái niệm 1.1 Khái niệm về “Tạp chí” “Tạp chí” là một sản phẩm của báo in, ra đời vào khoảng thế kỷ 17 và có nguồn gốc ở Pháp. Cho đến ngày nay giới chuyên môn vẫn cho rằng rất khó để có một khái niệm chuẩn cho tạp chí. Trên thế giới, tạp chí được gọi một cách phổ biến là Magazine. Tuy nhiên, cũng tồn tại rất nhiều những quan niệm khác về tạp chí. Theo “Microsoft Encarta 99 Encyclopedia”, thì những ấn phẩm xuất bản, phát hành trong các khoảng thời gian dài hơn một ngày (hàng tuần, hai tuần một số, hàng tháng, hàng quý hay thậm chí là hàng năm) in trên giấy tốt hơn với các trang đóng nhỏ hơn báo được gọi là tạp chí xuất bản định kỳ (Periodicals). Theo quan niệm này, Periodicals bao gồm tất cả các xuất bản phẩm mang tính định kỳ với khoảng cách thường dài hơn báo. Mặt khác, bài viết cho Periodicals cũng khác, thường sử dụng những chất liệu đặc biệt để lôi cuốn một cách đặc biệt với những người xem đặc biệt quan tâm. Những nội dung của tạp chí xuất bản định kỳ thường không nóng, không mang tính thời sự, ít liên quan tới các thông tin hiện hành. Thay vào đó, trong quá trình phân phối thông tin, tạp chí thường tập trung vào các tin tóm tắt hoặc các bài bình luận chuyên sâu. [11, tr.4] Một quan niệm khác xuất phát từ từ nguyên của ngôn ngữ Ả Rập thì Tạp chí có nguồn gốc từ thuật ngữ “Store house”, nghĩa là “Một kho chứa thông tin về tất cả mọi thứ nhưng khác với sách cũng là một loại kho chứa thông tin, bởi được gắn với Periodicals hay Magazine nên nó là “kho chứa thông tin về một lĩnh vực nào đó”. Tuy nhiên quan niệm này vẫn chưa được công nhận là một quan niệm chuẩn xác. [11, tr.5] 8 Tạp chí cũng là một loại hình trong số các phương tiện thông tin đại chúng. Trên thực tế, nó cũng quan trọng tương đương như sách trên thị trường, đa dạng và phong phú. Cho nên có quan niệm cho rằng tạp chí có nhiều nét tương đồng với loại hình sách. Theo Từ điển Bách Khoa Séc, Praha -1989 thì: “Tạp chí là loại ấn phẩm xuất bản thường kỳ (hàng tuần, hàng tháng, háng quý…) bao gồm tin tức và các bài báo về các lĩnh vực: chính trị, kinh tế, thi đấu thể thao, y tế…. Có nhiều loại tạp chí khác nhau được phân biệt qua nội dung như: Tạp chí khoa học, tạp chí chuyên ngành, chuyên nghề, tạp chí hội họa, tạp chí ảnh, tạp chí thời trang, tạp chí hài hước…” [11, tr7] Còn trong Từ điển Báo chí thực hành B.OSV ALDOVA & J.HALAD, khái niệm Tạp chí được đưa ra và phân tích một cách cụ thể hơn như sau: “Tạp chí là một loại ấn phẩm xuất bản ở một khu vực, địa điểm nhất định, có tính thường kỳ đều đặn, ít nhất là nửa năm, nhiều nhất là một tuần một số. Tạp chí khác với nhật báo ở chỗ: tính thời sự thấp hơn nhật báo, tính khái quát đề tài lại cao hơn nhật báo. Tạp chí thường hướng tới một phạm vi độc giả nào đó đã được thông tin một cách vắn tắt, sơ lược về một vấn đề nhất định nhưng chưa thỏa mãn và đang đi tìm những số liệu chi tiết tỉ mỉ và có tính chuyên ngành hơn. Khác với các loại tuần báo, báo bán nguyện san, tạp chí có số lượng. Tạp chí còn bao hàm cả các loại tạp chí khoa học chuyên ngành và các loại lược thông tin tấn, tạp san (bullelin) xuất bản theo quý hoặc nửa năm một quyển. Việc phân chia loại hình tạp chí cũng có nhiều cách khác nhau như: 1. Phân loại theo lượng xuất bản 2. Theo tuổi tác độc giả (cho thanh niên, thiếu nhi, người cao tuổi) 3. Theo sở thích giải trí (ô tô, mô tô, âm nhạc, thể thao…) 4. Theo giới tính (cho phụ nữ, nam giới) 5. Theo chuyên ngành (hóa học, toán học, y học…) 9 6. Theo nội dung và thành phần độc giả (tạp chí gia đình, tạp chí phổ cập tri thức, tạp chí chuyên ngành và không chuyên ngành, tạp chí công cụ…)” Trong luận văn này, tác giả sử dụng cách phân loại tạp chí theo nội dung và thành phần độc giả (cách 6) để khảo sát và nghiên cứu. Ở Việt Nam, ngoài xuất bản phẩm được định danh là tạp chí còn có nhiều dạng bằng những tên gọi khác nhau: nội san, tạp san, nguyệt san, bán nguyệt san… và đều được gọi chung là tạp chí. Do tính chất, quy mô, nhiệm vụ của tạp chí Việt Nam cho nên nó có những đặc điểm riêng khác với tạp chí ở các nước phát triển. Tạp chí Việt Nam nặng về tính lý luận, tuyên truyền lý luận và khoa học dẫn tới các khái niệm cũng dựa trên các yếu tố cấu thành và mục tiêu hoạt động. Hội nhà báo Việt Nam đưa ra quan điểm: “Tạp chí trên thực tế là một tờ báo viết nhưng nó khác với báo ở chỗ: tạp chí là cơ quan lí luận học thuật khoa học của một tổ chức, một đoàn thể nào đó, chủ yếu đi sâu vào nghiên cứu, hướng dẫn trao đổi nghiệp vụ khoa học về một lĩnh vực nào đó thuộc phạm vi ngành mình, địa phương mình. Định kỳ phát hành của tạp chí thường dài hơn định kỳ phát hành của báo”. [9, tr160] Quay trở lại lịch sử báo chí Việt Nam. Năm 1917, tạp chí Nam Phong – tờ tạp chí thứ hai ở Bắc Kỳ ra đời – đã xuất bản nhiều bài báo về nghề làm báo, về cách thức làm báo. Chủ bút Phạm Quỳnh có lẽ là người đầu tiên nêu được sự khác nhau giữa báo và tạp chí: “Tờ báo tiếng Anh gọi là “Newspaper” nghĩa là trở về với các tờ nhật báo, tuần báo xuất bản ra có định kỳ. Tính chất các tờ báo ấy chỉ cốt là thuật chép lấy thời sự cho tường, so với các tờ tạp chí tùng san chuyên luận về chính trị học thuật và công việc xã hội tựu trung có hơi khác”.[16] Hoa Bằng – Hoàng Thúc Trâm, một thành viên “gánh gạch xe vôi” của nhóm Tri Tân cũng đưa ra cách phân chia các loại hình tạp chí như sau: “Tuần san, bán nguyệt san, hoặc nguyệt san chia làm hai hạng: Thông tục và chuyên 10 môn. Thông tục là loại “chấp chi – nhặt nhạnh”, nhét món gì vào cũng được, miễn đáp ứng tiếng gọi của độc giả thì thôi. Còn loại chuyên môn, là những tạp chí đi riêng từng đường chuyên khoa như sử học, văn học, khoa học, chính trị, kinh tế, pháp luật... Loại này chỉ hợp với một số độc giả lựa chọn, vì ai thích món nào thì mới chuốc đến những tờ chuyên môn về món ấy”. [2] Cách hiểu và phân chia của Hoa Bằng gần giống như cách phân chia hai loại “Magazine” đặc biệt mà “Magazine thông thường” ở Mỹ trước đây. Năm 1986, Ủy ban Khoa học Xã hội (nay là Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia) có tổ chức một cuộc hội thảo lớn bàn về tạp chí. Phần lớn các quan niệm của các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý, các nhà báo lão thành đều dựa trên sự phát triển tạp chí ở Việt Nam, cho rằng: Đặc trưng của tạp chí làm chức năng tuyên truyền, nghiên cứu lý luận và hoạt động khoa học – khác với báo chí là cơ quan lí luận, học thuật, khoa học. Theo Tiến sĩ Đinh Hường trong cuốn “Tổ chức và hoạt động tòa soạn”: “Trước đây tạp chí như một cuốn nhật ký ghi chép các sự kiện của tòa án, chính phủ. Ngày nay, tạp chí thường là cơ quan lí luận, học thuật chuyên sâu về lĩnh vực nào đó nhằm phục vụ người trong ngành. Tính định kỳ của tạp chí dài (tháng, quý…). Dung lượng của tạp chí lớn để truyền tải được tác phẩm lớn. Tạp chí thường có hai loại: tạp chí mang tính tuyên truyền phổ biến và tạp chí mang tính chuyên ngành”.[8] Sau đổi mới, dòng tạp chí Việt Nam còn mở rộng ra nhiều lĩnh vực, phục vụ nhiều nhu cầu khác của bạn đọc. Cho nên, bản thân nội hàm của tạp chí vẫn chưa thực sự được nêu ra đầy đủ. Tóm lại, theo tác giả luận văn: “Tạp chí” là một sản phẩm của báo chí. Tạp chí là những ấn phẩm xuất bản, phát hành trong các khoảng thời gian dài hơn một ngày, in trên giấy tốt với các trang đóng nhỏ hơn báo.Tạp chí đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, nhận thức sâu sắc cho xã hội về những biến cố, những vấn đề mới đặt ra, về những cơ sở khoa học thực tiễn và bản chất của những kinh 11 nghiệm được tổng kết, các chủ trương chính sách, quyết định nào đó của Đảng, Nhà nước. Đặc biệt, tạp chí là sự thể hiện nhu cầu phát triển của mỗi chuyên ngành khoa học. Như vậy, Tạp chí xuất hiện từ đầu thế kỷ 17, ban đầu đều là tạp chí chuyên ngành. Cùng với sự phát triển của nghề in, kỹ thuật minh họa, đến đầu thế kỷ 19 bắt đầu xuất hiện các tạp chí có tính chính trị. Một thời kỳ lịch sử và các thành tựu kỹ thuật công nghiệp, đều mang đến cho tạp chí một bước phát triển độc đáo, làm xuất hiện những loại tạp chí mới: Tạp chí ảnh, tạp chí điện ảnh, tạp chí chương trình truyền hình… 1.2 Khái niệm “ấn phẩm” Theo “Từ điển Tiếng Việt 1992” của Trung tâm từ điển ngôn ngữ Hà Nội – Việt Nam thì ấn phẩm có nghĩa là sản phẩm của ngành in như sách, báo, tranh ảnh… [21, tr.33] Như vậy, những tạp chí luận văn khảo sát (Tạp chí Truyền hình Việt Nam, Tạp chí Truyền hình Hà Nội, Tạp chí truyền hình Số) được coi là một ấn phẩm. Bởi lẽ, những tạp chí này cũng là một sản phẩm của ngành in giống như sách, báo, tranh ảnh… 1.3 Khái niệm “Tạp chí chuyên ngành”, “sách chuyên ngành” Dựa vào khái niệm “Tạp chí” đã nêu ở trong mục (1.1), dựa vào giải thích của “Từ điển Tiếng Việt 1992” về khái niệm “chuyên ngành”: chuyên ngành là ngành chuyên môn hẹp [21, tr.197]. Tác giả luận văn xin được đưa ra khái niệm về “Tạp chí chuyên ngành” như sau: Tạp chí chuyên ngành là một ấn phẩm báo chí đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, nhận thức sâu sắc cho xã hội về những biến cố, những vấn đề mới đặt ra, về những cơ sở khoa học thực tiễn và bản chất của những kinh nghiệm được tổng kết trong phạm vi một ngành chuyên môn hẹp nào đó, thể hiện nhu cầu phát triển của mỗi chuyên ngành khoa học. Tạp chí chuyên ngành được xuất bản có tính định kỳ. 12 Gần tương đồng với khái niệm “Tạp chí chuyên ngành” là khái niệm “Sách chuyên ngành”. Theo tác giả luận văn: Sách chuyên ngành là một ấn phẩm, một loại sách nhằm cung cấp những thông tin, kiến thức, những cơ sở khoa học thực tiễn, những kinh nghiệm được tổng kết… trong phạm vi một ngành chuyên môn hẹp nào đó. Sách chuyên ngành xuất bản không mang tính định kỳ. 1.4 Khái niệm “Tạp chí chỉ dẫn”, “sách chỉ dẫn” Dựa vào khái niệm “Tạp chí” đã nêu ở trong mục (1.1), dựa vào giải thích của “Từ điển Tiếng Việt 1992” về khái niệm “chỉ dẫn”: Chỉ dẫn là hướng dẫn cho biết một cách cụ thể để làm việc gì. Chỉ dẫn cách làm. Chỉ dẫn từng li từng tí [21. Tr163]. Tác giả luận văn xin được đưa ra khái niệm về Tạp chí chỉ dẫn như sau: Tạp chí chỉ dẫn là một ấn phẩm báo chí. Nhằm chỉ dẫn, hướng dẫn cho độc giả từng li từng tí biết một cách cụ thể về một việc, một vấn đề, một lĩnh vực nào đó. Tạp chí chỉ dẫn thường có tính thực tế cao, phục vụ độc giả mang tính tức thời, đi vào sở thích cụ thể của từng cá nhân, giới thiệu chi tiết, cụ thể... một lĩnh vực, một công việc... thậm chí là một sản phẩm nào đó trên thị trường. Tạp chí chỉ dẫn xuất bản mang tính định kỳ. Gần tương đồng với khái niệm “Tạp chí chỉ dẫn” là khái niệm “Sách chỉ dẫn”. Sách chỉ dẫn là loại sách dùng để hướng dẫn cho biết một cách cụ thể để làm việc gì, chỉ dẫn cách làm từng li từng tí về một việc, một vấn đề, một lĩnh vực nào đó. Sách chỉ dẫn không mang tính xuất bản định kỳ và thường không mang tính tức thời. 1.5 Khái niệm về “công cụ”, “sách công cụ” Theo “Từ điển điển Tiếng Việt 1992” của Trung tâm từ điển ngôn ngữ Hà Nội – Việt Nam thì Công cụ có ý nghĩa là đồ dùng để lao động, sử dụng như một phương tiện sản xuất trong lao động. Ngoài ra nó cũng có nghĩa là cái, là phương tiện dùng để tiến hành một việc nào đó, để đạt đến một mục đích nào đó. Ví dụ như: ngôn ngữ là công cụ của giao tiếp. [21, tr.217] 13 Cũng theo “Từ điển Tiếng Việt 1992”, Sách công cụ có nghĩa là sách chuyên dùng cho mục đích tra cứu, tra khảo. [21, tr.829]. Ví dụ: sách hướng dẫn nấu ăn, từ điển, các sách chuyên ngành sâu… Với những chuyên ngành hẹp, chuyên biệt, người ta thường tạo ra những cuốn sách công cụ phục vụ cho chuyên ngành đó nhằm giải thích các khái niệm chuyên ngành, các chức danh, đầu việc mang tính chuyên môn của chuyên ngành đó. 1.6 Khái niệm “Tạp chí công cụ” Cho tới ngày nay, trong thời kỳ các thể loại truyền thông có sự hòa trộn vào với nhau, người ta vẫn chưa thể đưa ra một khái niệm mang tính chuẩn xác cho “Tạp chí công cụ”. Dựa trên nền tảng quan niệm về “tạp chí” và khái niệm về nghĩa của từ “công cụ” cũng như khái niệm về “sách công cụ”, theo tác giả luận văn có thể đưa ra một cách hiểu về khái niệm của “Tạp chí công cụ” như sau: Tạp chí công cụ là một dạng tạp chí, được xuất bản thường kỳ (hàng tuần, hàng tháng, háng quý…) bao gồm tin tức và các bài báo về các nhiều lĩnh vực khác nhau: chính trị, kinh tế, thi đấu thể thao, y tế…. Tạp chí công cụ thường là loại hình tạp chí chuyên sâu về lĩnh vực nào đó nhằm phục vụ người trong ngành, trong tổ chức chuyên dùng cho mục đích tra cứu, tra khảo, hướng dẫn cho biết một cách cụ thể để làm việc gì, chỉ dẫn cách làm từng li từng tí về các học thuật thuộc phạm vi chuyên ngành đó. Tạp chí công cụ thường là sản phẩm của một đơn vị, tổ chức, một lĩnh vực, một ngành khoa học... nào đó và có mối quan hệ tương tác qua lại với các đơn vị này. Vì vậy, ngoài tính chỉ dẫn, tra cứu, tạp chí công cụ còn là công cụ, là cánh tay nối dài để các đơn vị này thực hiện một mục đích quảng bá thương hiệu của mình tới công chúng. Tạp chí công cụ được định danh dựa theo cách phân chia theo nội dung và thành phần độc giả của tạp chí. Tạp chí công cụ vừa là một phương tiện sản xuất, một công cụ dùng để đạt được mục đích cung cấp thông tin, mở rộng những hiểu biết của độc giả về đơn vị chủ quản và quảng bá thương hiệu của đơn vị chủ 14 quản tới đông đảo công chúng, đồng thời tạp chí công cụ cũng có ý nghĩa tương tự như sách công cụ, tức là nó dùng với mục đích phục vụ cho độc giả tra cứu về các học thuật, khái niệm... về một chuyên ngành, lĩnh vực nào đó thuộc phạm trù của đơn vị chủ quản. Ví dụ: “Tạp chí truyền hình Số” là công cụ của Đài truyền hình Kỹ thuật số VTC với mục đích truyền tải thông điệp, học thuật, kiến thức... trong lĩnh vực truyền hình của Đài truyền hình Kỹ thuật số VTC, đồng thời truyền tải những hoạt động, thông điệp của Đài và là công cụ mở rộng thương hiệu của Tổng công ty truyền thông đa phương tiện VTC tới bạn đọc. Tạp chí “Người làm báo” là công cụ của Hội nhà báo Việt Nam truyền tải những thông điệp, học thuật, kiến thức... trong lĩnh vực báo chí tới độc giả, nhưng đồng thời nó cũng là công cụ quảng bá thương hiệu của Hội nhà báo.... Phạm vi đơn vị chủ quản cũng như chức năng, nhiệm vụ của Tạp chí công cụ rộng hơn so với Tạp chí chuyên ngành. Tạp chí chuyên ngành phần lớn chỉ đăng tải các công trình nghiên cứu của ngành, các cơ quan đoàn thể hay các cơ quan nghiên cứu khoa học. Trong khi đó, Tạp chí công cụ có thể là sản phẩm của một doanh nghiệp, phục vụ cho mục đích của doanh nghiệp trong một lĩnh vực nào đó mà không nhất thiết phải là một lĩnh vực khoa học. Hình thức, kết cấu các chuyên mục, thể loại tin bài của Tạp chí công cụ phong phú, mở rộng hơn so với Tạp chí chuyên ngành. Về cơ bản, ranh giới giữa khái niệm “Tạp chí công cụ” và “Tạp chí chỉ dẫn” có sự đan xen với nhau. “Tạp chí chỉ dẫn” thể hiện tính “công cụ” và “Tạp chí công cụ” bao hàm ý nghĩa của sự “chỉ dẫn”. Về mặt chức năng, nhiệm vụ, Tạp chí công cụ rộng hơn Tạp chí chỉ dẫn và bao hàm tính chỉ dẫn. Tuy nhiên, về mặt phạm vi đối tượng độc giả cũng như đơn vị chủ quản thì Tạp chí chỉ dẫn lại rộng hơn. Tạp chí chỉ dẫn thường có tính thực tế cao, phục vụ độc giả mang tính tức thời, đi vào sở thích cụ thể của từng cá nhân, giới thiệu chi tiết, cụ thể... một lĩnh vực, một công việc... thậm chí là một sản phẩm nào đó trên thị trường. Ví dụ: Tạp chí Cẩm nang mua sắm là một tờ Tạp chí chỉ dẫn, nó hướng tới mục 15 đích chỉ dẫn, giới thiệu, tư vấn các sản phẩm trên thị trường và có đối tượng độc giả rộng lớn... nhưng lại không phục vụ cho mục đích quảng bá thương hiệu cho doanh nghiệp là đơn vị chủ quản của tờ tạp chí này. Dựa vào những phân tích trên, có thể thấy, Tạp chí công cụ có sự đan xen, hòa trộn giữa Sách công cụ, Tạp chí chuyên ngành và Tạp chí chỉ dẫn, đồng thời là công cụ phục vụ cho mục đích quảng bá thương hiệu, trở thành cánh tay nối dài của các tổ chức, đoàn thể, doanh nghiệp... là đơn vị chủ quản của tờ tạp chí. 2. Chức năng của Tạp chí công cụ 2.1 Chức năng của Tạp chí Tạp chí là loại hình mà sự ra đời của nó dựa trên nền tảng của báo, nằm trong tiến trình phát triển của báo, nhưng xuất phát từ nhu cầu nảy sinh của công chúng để phục vụ một nhóm độc giả nào đó, một đối tượng bạn đọc nào đó. Vì thế, chức năng, nhiệm vụ của Tạp chí có những sự khác biệt và riêng biệt so với chức năng, nhiệm vụ của báo chí nói chung. Cùng với báo, ảnh hưởng của tạp chí tới đời sống văn hóa xã hội là rất lớn, không thể đo đếm được. Trước hết, tạp chí là một kho chứa thông tin, cung cấp cho độc giả những thông tin đầy đủ, chi tiết, chuyên sâu về một lĩnh vực nào đó. Mặc dù nội dung phản ánh của tạp chí không thể hiện trên một bình diện rộng, không thể tham gia đầy đủ mọi lĩnh vực nhưng lại có chiều sâu, đặc biệt là hệ thống tạp chí chuyên ngành. Chính vì thế, tạp chí nhằm mục đích giúp cho những độc giả đã được thông tin một cách vắn tắt, sơ lược về một vấn đề nhất định nhưng chưa thỏa mãn và đang đi tìm những số liệu, thông tin tỉ mỉ, chi tiết hơn được thỏa mãn. Trên thực tế, tạp chí là cơ quan lí luận học thuật khoa học của một tổ chức, một đoàn thể nào đó, chủ yếu đi sâu vào nghiên cứu, hướng dẫn trao đổi nghiệp vụ khoa học về một lĩnh vực nào đó thuộc phạm vi ngành mình, địa phương mình, cho nên, khác với báo hàng ngày chủ yếu làm công tác cổ động, tạp chí thường chú trọng tới công tác tuyên truyền trong quần chúng nhân dân. Thông qua đó, trang bị cho họ những kiến thức học thuật mới, củng cố, mở rộng và 16 nâng cao kiến thức khoa học để vận dụng ngày càng tốt hơn vào các hoạt động, nghiên cứu chung cũng như áp dụng vào thực tiễn của đời sống xã hội. Thông tin trên tạp chí là thông tin mang tính lý luận. Vì vậy, ngoài thực hiện các chức năng chung của báo chí, tạp chí coi trọng chức năng tuyên truyền lí luận. Vấn đề đặt ra được lý giải, lập luận chặt chẽ thông qua khả năng thể hiện của tác giả. Tính khoa học của tạp chí được đặt lên hàng đầu để giúp cho đối tượng độc giả có một cách nhìn nhận khách quan, ủng hộ hay phản đối về vấn đề đã đặt ra. Vì lý do trên, hiệu quả của tạp chí không nhất thiết phải tính bằng số lượng độc giả. Sự hấp dẫn của tạp chí chủ yếu ở lượng thông tin và giá trị khoa học của nó. Tóm lại: Chức năng, nhiệm vụ của mỗi tờ tạp chí tùy thuộc vào nhiệm vụ chính trị của ngành, cơ quan và lĩnh vực hoạt động xã hội mà tạp chí đó tham gia. Nhưng về cơ bản, tờ tạp chí nào cũng phải đảm bảo chức năng, nhiệm vụ nghiên cứu lý luận, nghiên cứu khoa học, phổ cập tri thức và tổng kết thực tiễn, khảo sát và phản ánh thực tế, giúp làm sáng tỏ lĩnh vực và phương hướng đã xác định, hướng dẫn tư tưởng, chủ trương, nghiệp vụ... cho độc giả của tờ tạp chí đó. Tạp chí thường đi sâu vào nghiên cứu những quy luật phát triển của từng lĩnh vực, đặc biệt là các tạp chí chuyên ngành. Tạp chí tôn trọng quy luật khách quan, dựa trên các nguyên tắc khoa học để giải thích, lập luận nhưng phải phục vụ lợi ích cho mỗi giai cấp, mỗi ý thức hệ, mỗi đối tượng độc giả nhất định. Đối tượng độc giả của tạp chí thường hẹp hơn so với báo hàng ngày và được chọn lọc độc giả. Phải có tri thức khoa học về ngành đó, có trình độ văn hóa, hiểu biết về xã hội để nắm bắt và thẩm định thông tin mà mình quan tâm. 2.2 Chức năng của “Tạp chí công cụ” Là một dạng của “Tạp chí”, Tạp chí công cụ cũng phải đảm bảo những chức năng, nhiệm vụ cơ bản như đã nêu ở mục 2.1 của một tờ tạp chí nói chung như: nghiên cứu lý luận, nghiên cứu khoa học, phổ cập tri thức và tổng kết thực tiễn, khảo sát và phản ánh thực tế, giúp làm sáng tỏ lĩnh vực và phương hướng 17 đã xác định, hướng dẫn tư tưởng, chủ trương, nghiệp vụ... cho độc giả của tờ tạp chí đó. Ngoài ra, do những đặc điểm của loại hình, Tạp chí công cụ còn mang trong mình những chức năng, nhiệm vụ riêng biệt khác. 2.2.1 Chức năng tra cứu, tra khảo: Tương đương với khái niệm về Sách công cụ đã nêu ở mục 1.2, Tạp chí công cụ là một dạng tạp chí mang tính công cụ, tức là có chức năng phục vụ cho mục đích tra cứu, tra khảo của độc giả. Thông thường, nội dung trong các cuốn Tạp chí công cụ thường có những chuyên mục, những bài viết dành cho việc giải thích các khái niệm, các chức danh, các ý nghĩa về mặt học thuật về một chuyên ngành hẹp nào đó thuộc phạm vi nội dung tờ Tạp chí công cụ đó phản ánh. Ví dụ như: Tạp chí truyền hình là một tờ Tạp chí công cụ thuộc lĩnh vực truyền hình. Trong tờ tạp chí này, có một số chuyên mục, bài viết, thường được sắp xếp gọi là chuyên mục hậu trường để đưa ra những bài viết, những thông tin giải thích cho độc giả hiểu các khái niệm về học thuật trong chuyên ngành truyền hình như: thế nào là D.O.P (Đạo diễn điện ảnh)? Thế nào là MC? Thế nào là một biên tập viên? Một chương trình truyền hình gồm những khâu tổ chức sản xuất như thế nào.... Tuy nhiên, khác với Sách công cụ, các thông tin phục vụ cho mục đích tra cứu, tra khảo thường được giải thích một cách ngắn gọn, đơn giản, chỉ với vài dòng chữ viết, thì các thông tin tra cứu, tra khảo trong Tạp chí công cụ thường được giải thích, chú giải một cách tỉ mỉ, chi tiết, cụ thể trong một bài viết ngắn gọn, thậm chí là bằng cả một bài viết dài. Không những giải thích ý nghĩa của các khái niệm, Tạp chí công cụ còn đưa ra những ví dụ, những minh chứng cụ thể minh họa cho khái niệm đó, nhằm đưa tới cho độc giả những cách nhìn, cách hiểu chi tiết và rõ nét hơn. Ngoài giải thích các khái niệm, học thuật thì các bài viết trong Tạp chí công cụ còn cung cấp những thông tin cập nhật bổ trợ cho các khái niệm, học thuật đó. 18 Một sự khác nhau lớn nữa trong tính tra cứu, tra khảo giữa Tạp chí cụ với sách công cụ là: nếu như ở sách công cụ người ta có thể tìm thấy tất cả các khái niệm, các học thuật của một lĩnh vực nào đó chỉ gói gọn trong một quyển sách thì ở Tạp chí công cụ, độc giả chỉ có thể tìm hiểu một vài khái niệm, học thuật nhất định ở trong một số của tạp chí. Nghĩa là, mỗi số tạp chí chỉ dành một số trang nhất định cho việc giải thích giúp công chúng tra cứu, tra khảo các khái niệm thuộc lĩnh vực nào đó. Nếu như độc giả muốn có đầy đủ tất cả các khái niệm, học thuật của lĩnh vực này thì họ sẽ phải tập hợp qua rất nhiều số báo. Bên cạnh đó, nội dung tra cứu, tra khảo cũng không bao quát toàn bộ nội dung của một số Tạp chí công cụ như Sách công cụ mà nó chỉ nằm trong phạm vi một bài, một chuyên mục nào đó mà thôi. 2.2.2 Chức năng chỉ dẫn: Trong nội dung của mình, Tạp chí công cụ thể hiện khá rõ những nội dung thông tin mang tính chất chỉ dẫn. Rất nhiều tin, bài, chuyên mục trong các tờ Tạp chí công cụ nhằm đưa tới độc giả, giới thiệu cho độc giả một cách chi tiết một nội dung, một lĩnh vực, một công việc... nào đó thuộc phạm vi nội dung của tờ Tạp chí công cụ đó. Ví dụ như: Tờ Tạp chí truyền hình có dành một số lượng trang không nhỏ để đăng tải lịch phát sóng các chương trình truyền hình, giới thiệu chi tiết nội dung các chương trình truyền hình sắp phát sóng (nội dung chương trình, MC dẫn chương trình, khách mời tham gia chương trình, thời gian phát sóng chương trình....), giới thiệu nội dung các phim sắp phát sóng (nội dung phim, diễn viên chính, diễn viên phụ, thời gian phim phát sóng....). Cũng mang tính thực tế cao như Tạp chí chỉ dẫn, chức năng chỉ dẫn của Tạp chí công cụ cũng hướng tới phục vụ độc giả mang tính tức thời, đi vào những sở thích cụ thể của từng cá nhân và mang tính thị trường cao. Như vậy, chỉ dẫn là một trong những chức năng, nhiệm vụ chính của một tờ Tạp chí công cụ. 19