Tài liệu Khảo cứu sách mạnh học bậc cao trung học giáo khoa

Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---***--- LÊ THỊ HỒNG DUNG KHẢO CỨU SÁCH MẠNH HỌC BẬC CAO TRUNG HỌC GIÁO KHOA Chuyên ngành: HÁN NÔM Mã số : 60 22 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ HÁN NÔM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN KIM SƠN HÀ NỘI – 2011 Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 2 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa MỤC LỤC MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 3 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 3 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu. ............................................................................... 10 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 10 5. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 10 6. Bố cục luận văn......................................................................................... 10 CHƢƠNG 1. SÁCH MẠNH HỌC BÂC CAO TRUNG HỌC GIÁO KHOA- CUỐN SÁCH GIÁO KHOA VIẾT BẰNG CHỮ NÔM ĐẦU THẾ KỶ ............................. 11 1.1 Về mặt văn bản……………………………………………………………11 1.1.1Mô tả văn bản: ............................................................................................ 11 1.1.2Vài nét về tác giả Ngô Giáp Đậu ................................................................ 18 1.2 Mục đích giáo dục của Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 冊孟學 堛高中學教科 .................................................. 21 1.3 Phương pháp giáo dục trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 冊孟學堛高中學教科 .......................................... .33 1.4 Nội dung giáo dục trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 冊孟 學堛高中學教科 ................................................ 42 Tiểu kết chƣơng 1 .............................................................................................. 48 CHƢƠNG 2 SÁCH MẠNH HỌC BẬC CAO TRUNG HỌC GIÁO KHOA TRONG DÒNG THẢO LUẬN KINH ĐIỂN NHO GIA .......................................................... 50 Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 3 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 2.1 Cách diễn Nôm trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 冊孟學 堛高中學教科 .................................................. 50 2.2. Cách làm toát yếu trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 冊孟 學堛高中學教科 ................................................ 53 2.3 Giá trị tác phẩm .......................................................................................... 66 2.3.1 Giá trị tư liệu. ............................................................................................. 66 2.3.2 Giá trị tư tưởng ........................................................................................... 71 Tiểu kết chƣơng 2 ----------------------------------------------- ------ ------------77 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 81 PHỤ LỤC . ......................................................................................................... 83 Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 4 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. Sự diễn tiến và cáo chung của chữ Nôm trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, gắn với những sự biến động của lịch sử- xã hội. Đây là giai đoạn giáp lai, giao thoa hội nhập văn hóa Đông Tây, khi những tư tưởng mới đang lan tỏa vào phương Đông và thay đổi những quan điểm nền tảng của Nho gia. Mặc dù đây không phải là thời kỳ cực thịnh của chữ Nôm so với thế kỷ XVII, XVIII, nhưng đây là giai đoạn chữ Nôm đi những chặng cuối của mình để xây dựng hoàn chỉnh nền văn hóa Hán Nôm Việt Nam. Trong lịch sử nghiên cứu chữ Nôm, chưa có một công trình chuyên biệt nào nghiên cứu chữ Nôm thời kỳ này, mà mới chỉ dừng lại ở sự khảo sát sự khác biệt của chữ Nôm đầu thế kỷ XX so với chữ Nôm các thế kỷ trước, sự biến đổi về mặt ngữ âm lịch sử, cùng với sự nghiên cứu một số tác phẩm chữ Nôm cụ thể trong giai đoạn này. Trong khoảng thời gian cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, có khá nhiều tác phẩm chữ Nôm được các nhà Nho viết ra với mục đích phiên Nôm và chú giải kinh điển, tạo thành một hệ thống tác phẩm toát yếu, nhằm đem kinh điển thâm nhập dễ dàng vào nền giáo dục Việt Nam. Trong khi nước ta rất chú trọng kinh điển trong khoa cử, thì một hệ thống Tứ thư ngũ kinh đại toàn đồ sộ rất khó để các sĩ tử có thể thuộc nằm lòng, vì thế để thuận tiện hơn cho sĩ tử và học trò, các nhà Nho Việt Nam đã biên soạn các tác phẩm kinh điển theo cách toát tiết yếu, theo lối thủ xả, trích dịch, bình chú những nội dung trọng tâm. Tuy nhiên, hiện nay cũng chưa có một công trình nào nghiên cứu hệ thống các tác phẩm toát tiết yếu ở Việt Nam, mặc dù ở nước ta đó là một khuynh hướng khá nổi trội, phục vụ mật thiết cho sự học, và con đường cử nghiệp của các sĩ tử. Vì vậy, “Khảo cứu Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 5 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 冊孟學堛高中學教科”, một tác phẩm diễn Nôm sách Mạnh Tử của Đốc học Nam Định Ngô Giáp Đậu viết vào năm 1913. Đề tài nghiên cứu của chúng tôi sẽ giới thiệu một cuốn sách giáo khoa về kinh điển Nho gia, biên soạn theo phương pháp toát tiết yếu, được các học trò đương thời sử dụng. Đồng thời góp phần tìm hiểu về trước tác của nhà Nho Ngô Giáp Đậu, tạo nên cái nhìn rộng mở hơn về các tác phẩm diễn Nôm kinh điển Nho gia, giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề: Phạm vi nghiên cứu đề tài Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa của chúng tôi liên quan tới nhiều nội dung, nhiều vấn đề. Trước khi đi vào các nội dung nghiên cứu chính tại các chương, chúng tôi thấy cần thiết phải điểm qua tình hình nghiên cứu tới các nội dung có liên quan. Đó là những nghiên cứu về diễn Nôm kinh điển Nho gia; những công trình nghiên cứu về giáo dục và khoa cử đầu thế kỷ XX; các công trình nghiên cứu về tư tưởng Nho gia đầu thế kỷ XX. Tìm hiểu những nghiên cứu về tác giả Ngô Giáp Đậu, và những nghiên cứu nếu có về Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa. Trong quá trình tiếp nhận kinh điển Nho gia ở Việt Nam, các nhà Nho đã thể hiện sự lĩnh hội của mình bằng việc biên soạn sách. Không chỉ giới hạn trong những cách thích nghĩa kinh điển bằng các tác phẩm chữ Hán, các nhà Nho Việt Nam đã dùng ngôn ngữ dân tộc chữ Nôm với mục đích thông diễn kinh điển Nho gia. Hiện nay đã có một số công trình nghiên cứu các tác Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 6 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa phẩm diễn Nôm kinh điển Nho gia, cụ thể như: Luận văn Thạc sĩ Bàn về tác phẩm Trung dung giảng nghĩa của Nguyễn Thị Phượng. Bài báo của Nguyễn Tuấn Cường, Nghiên cứu “Tứ thư ước giải” (lược tả văn bản và giải đọc bài tựa của Lê Quý Đôn). Một số khóa luận nghiên cứu về Tứ thư ước giải như: “Mạnh Tử ước giải- thiên Cáo Tử: Phiên âm chữ Nôm và nghiên cứu cách dịch cấu trúc định trung từ Hán sang Việt” của Trương Văn Thắng, “Sơ bộ nghiên cứu tác phẩm Nôm Đại học ước giải”của Trần Minh Ánh. Nhưng nhìn chung, các công trình này nghiên cứu tập trung trên bình diện đặc điểm, cũng như phân loại cấu trúc chữ Nôm trong tác phẩm. Hiện nay, chưa có một công trình nào hệ thống các tác phẩm diễn Nôm, cũng như con đường tri nhận và thông diễn kinh điển Nho gia bằng chữ Nôm ở Việt Nam. Nghiên cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa, cần thiết phải tìm hiểu, đặt tác phẩm trong bối cảnh nền giáo dục và khoa cử đầu thế kỷ XX. Mảng đề tài này, đã được các nhà nghiên cứu chú trọng, có thể thống kê một số lượng lớn các công trình liên quan. Nghiên cứu về sự chuyển biến lịch sử - xã hội, giáo dục - tư tưởng đầu thế kỷ XX, phải kể đến các công trình nghiên cứu lịch sử Việt Nam giai đoạn cận đại. Số tác phẩm viết về đề tài này rất phong phú, tiêu biểu như tác phẩm của Trần Văn Giàu, Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ XIX đến cách mạng tháng 8, Lịch sử cận đại Việt Nam (Trần Văn Giàu, Đinh Xuân Lâm, Nguyễn Văn Sự), Lịch sử Việt Nam đầu thế kỷ XX đến 1918 (Nguyễn Văn Kiệm), Lịch sử cách mạng Việt Nam (từ 1862-1930) của Đào Duy Anh, Lịch sử giáo dục Việt Nam trước Cách Mạng tháng 8- 1945 (Nguyễn Đăng Tiến), Tìm hiểu giáo dục Việt Nam trước 1945 (Vũ Ngọc Khánh). Tác giả Vũ Ngọc Khánh đã dành riêng chương V- Tình hình giáo dục Việt Nam dưới chế độ thống trị của thực dân Pháp để nghiên cứu về các chính Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 7 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa sách giáo dục của thực dân Pháp, trong đó có vấn đề cải lương giáo dục khoa cử. Trong đó mới chỉ liệt kê các môn học theo quy chế mới với hệ thống sách giáo khoa bằng chữ Hán đáp ứng được yêu cầu: cách trí, toán pháp, luân lý, địa lý... Số lượng lớn các công trình nghiên cứu lịch sử này đã dựng lên một khung cảnh chung về giáo dục khoa cử đầu thế kỷ XX, sự tác động của các sự kiện, biến động lịch sử đến giáo dục, khoa cử, và sự cáo chung của chế độ khoa cử ở Việt Nam. Giai đoạn lịch sử cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX là giai đoạn nền giáo dục Việt Nam có nhiều sự biến động, chế độ giáo dục khoa cử nói lời cáo chung (1919), hệ thống trường giáo dục Pháp Việt, trường cải lương Huế ra đời. Các nhà nghiên cứu cũng đã quan tâm đến sự ra đời các trường học, chế độ giáo dục cũng như các giáo trình, giáo quy được sử dụng trong thời kỳ này. Có thể kể đến các công trình Khoa thi tiến sĩ cuối cùng trong lịch sử khoa cử Việt Nam của Phạm Văn Khoái, Khoa cử và giáo dục Việt Nam (Nguyễn Q. Thắng), Việt Nam Pháp thuộc sử (1884-1945) của Phan Khoang, Giáo dục Việt Nam thời cận đại (Phan Trọng Báu), Việt Nam dưới thời Pháp đô hộ (Nguyễn Thế Anh), Giáo dục và thi cử Việt Nam (Phan Ngọc Liên)… Bên cạnh đó là hệ thống các bài báo, tạp chí đã nghiên cứu về giáo dục tư tưởng Việt Nam thời kỳ này: Th.s Việt Anh, Chữ Hán Nôm trong giao lưu văn hóa Việt –Pháp, cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, Tạp chí Hán Nôm, số 1. Phan Trọng Báu, Nhìn lại hai cuộc cải cách giáo dục (1906 và 1927) ở Việt Nam đầu thế kỷ XX, tạp chí nghiên cứu lịch sử. Phạm Văn Khoái, Một số đóng góp của Hán Nôm học cho nghiên cứu Nho học giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, Nhìn lại Hán Nôm học Việt Nam thế kỷ XX, NXb Khoa học xã hội. Nguyễn Kim Sơn, Tư tưởng luân lý mới của các nhà Nho Duy Tân trong “ Tân đính luân lý giáo khoa thư …Nguyễn Kim Sơn, “Khổng giáo phê bình tiểu luận” của Đào Duy Anh trong lịch sử nghiên cứu Nho giáo thế kỷ Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 8 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa XX, Tạp chí Nghiên cứu văn hóa nghệ thuật số 1, năm 2005… Những công trình này đề cập đến một số vấn đề nổi bật như: lịch sử khoa cử, thể chế khoa cử ở Việt Nam, dựng lên một bức tranh chung về khoa cử Việt Nam, và những xu hướng vận động cải cách đổi mới trong tư tưởng, giáo dục đầu thế kỷ XX. Tuy vậy, các công trình này do nghiên cứu giáo dục khoa cử ở Việt Nam trên góc nhìn lịch đại nên mới khái quát diễn tiến của nền giáo dục cử nghiệp qua các thời kỳ, chưa dừng lại khảo cứu sâu, toàn diện trong từng giai đoạn. Nghiên cứu sự chuyển biến tư tưởng học thuật cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, các nhà nghiên cứu đã rất chú trọng đến phong trào Đông kinh nghĩa thục, với số lượng công trình nghiên cứu tương đối phong phú. Tiêu biểu là: Đông kinh nghĩa thục và phong trào cải cách văn hóa đầu thế kỷ XX (Chương Thâu), Văn thơ Đông kinh nghĩa thục (Viện Viễn Đông bác cổ), Đông Kinh nghĩa thục (Nguyễn Hiến Lê), Phong trào Duy Tân ở Bắc Trung Nam (Sơn Nam), Đông Kinh nghĩa thục ( Đào Trinh Nhất)…Các sĩ phu yêu nước Bắc Kỳ muốn chống lại sự nô hóa của thực dân Pháp, chống lại chiêu bài lợi dụng tư tưởng thủ cựu của các nhà Nho lỗi thời để dễ bề cai trị đàn áp, nên đã dùng “bầu máu nóng” của tinh thần nhiệt huyết mới thức tỉnh những người u mê. Vì thế mà họ chủ trương bãi bỏ cái học khoa cử từ chương, cái học kinh điển giáo điều sách vở. Sự đấu tranh này làm phân hóa hai luồng tư tưởng trong các nhà Nho. Một là quay lưng với Nho học, phê phán Nho học như Phan Khôi, hai là hệ tư tưởng hồi ứng mang tính bảo thủ, vẫn muốn khẳng định những giá trị chân chính của nền học thuật Khổng Mạnh, như nhà nho Ngô Giáp Đậu, Trần Trọng Kim. Vì thế mà đã tạo ra một cuộc bút luận sôi nổi, đầy thú vị giữa Phan Khôi và Trần Trọng Kim, tranh luận về nội dung cuốn sách Nho giáo của chính tác giả Trần Trọng Kim. Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 9 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Đề tài Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa sẽ khảo cứu văn bản chữ Nôm, phiên Nôm tác phẩm, và nghiên cứu cách làm toát yếu cũng như nội dung tư tưởng, mục đích của một cuốn sách giáo khoa kinh điển do nhà Nho Ngô Giáp Đậu soạn ra. Trong hệ thống trước tác của Ngô Giáp Đậu 吳甲豆, hiện nay chưa có công trình nghiên cứu nào được công bố đã giới thiệu, phiên Nôm tác phẩm Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa. Các tác phẩm chữ Hán ra đời đầu thế kỷ XX, đã được đề cập đến trong công trình Một số vấn đề chữ Hán thế kỷ XX của PGS.TS Phạm Văn Khoái. Trong công trình này, tác giả đã đề cập đến sách giáo khoa dạy chữ Hán đầu thế kỷ XX như Tam tự kinh, Tân quốc văn, Nam học Hán tự khoa bản… Về các tác phẩm chữ Nôm đầu thế kỷ XX, đã có một số công trình đi vào nghiên cứu các tác phẩm cụ thể như Tự Đức thánh chế tự học giải nghĩa ca, Trung dung giảng nghĩa,.. hay tác phẩm vừa viết bằng chữ Hán vừa viết bằng chữ Nôm như Tứ thư ước giải. Để hiểu được bối cảnh ra đời của tác phẩm Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa, có thể tìm hiểu thông qua hai phương diện. Thứ nhất là tìm hiểu quá trình diễn Nôm kinh điển ở Việt Nam những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Đồng thời kết hợp với sự nghiên cứu quá trình chuyển biến tư tưởng học thuật trong thời kỳ này. Đó là sự ra đời của một hệ thống trường học như trường Đông Kinh nghĩa thục với phong trào Duy Tân, trường Pháp Việt trong phong trào Cải lương giáo dục. Nghiên cứu về trước tác của Ngô Giáp Đậu, chưa có công trình nào hệ thống các tác phẩm của ông, mà mới đề cập đến trong Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam, tập 4 giới thiệu sơ lược về tác giả, và dịch bộ tiểu thuyết Hoàng Việt Long Hưng chí (Trần Nghĩa chủ biên, Ngô Đức Thọ, Mai Xuân Hải, Nguyễn Văn Nguyên dịch, Ngô Đức Thọ giới thiệu và chỉnh lý). Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 10 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Trước Ngô Giáp Đậu, đã có một số tác phẩm diễn Nôm sách kinh điển. Như Tứ thư ước giải AB. 270/1-5, đã phiên Nôm chú thích các sách Luận ngữ, Đại học, Trung dung, và Mạnh Tử. Cũng dùng phương pháp biên soạn sách toát yếu, nhưng Tứ thư ước giải trình bày theo lối lưỡng cước, một câu Hán văn trong kinh điển được chú bằng một câu chữ Hán, giảng nghĩa bằng một câu chữ Nôm. Tác giả thông diễn kinh điển tuân theo thứ tự các chương trong chính văn sách Mạnh Tử. Hay tác phẩm Trung dung giảng nghĩa (ký hiệu AB. 278) đã diễn Nôm các chương trong sách Trung dung, giảng nghĩa 33 chương trong sách Trung dung, dựa theo bản chú thích của Chu Hy, sau mỗi câu chữ Hán lại có một câu giải nghĩa bằng chữ Nôm. Tác giả của Trung dung diễn ca, dịch quái diễn ca (ký hiệu AB. 540) lại tiếp cận với kinh điển bằng cách diễn Nôm theo hình thức văn vần. Bên cạnh đó còn có một số tác phẩm khác như Thư kinh đại toàn tiết yếu diễn nghĩa (ký hiệu AB. 145/1-2), đã chú giải diễn Nôm Kinh Thi, từ thiên Thang Thệ đến thiên Tần thị. Tuy vậy, mặc dù đã có nhiều công trình, cũng như nhiều bài báo tạp chí nghiên cứu đến sự chuyển biến tư tưởng học thuật ở Việt Nam đầu thế kỷ XX, nhưng cũng chưa thực sự bao quát hết. Hiện nay, chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống quá trình tiếp nhận kinh điển Nho giáo ở Việt Nam, sự diễn Nôm chú giải các tác phẩm kinh điển. Hay nghiên cứu, thống kê hệ thống các giáo trình, giáo quy được giảng dạy ở các trường Pháp Việt, trường Cải lương. Chỉ có một số ít công trình tuyển chọn các tác phẩm được dạy ở trường Đông Kinh nghĩa thục, với các tác phẩm cụ thể như: Quốc dân độc bản, Tân đính luân lý giáo khoa thư... Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 11 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Vì vậy, đề tài “Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa” sẽ nghiên cứu tác phẩm trong dòng thảo luận kinh điển Nho gia, trong sự chuyển biến hệ tư tưởng học thuật đầu thế kỷ XX. 3. Mục đích nghiên cứu Đề tài ngoài việc phiên Nôm văn bản, giúp cho người đọc nắm được nội dung văn bản, còn là một công cụ để các nhà nghiên cứu tổng hợp về cách chú giải kinh điển Nho gia bằng chữ Nôm ở Việt Nam. Đề tài chú trọng khai thác, nghiên cứu tác phẩm trên hai bình diện với tư cách là một cuốn sách giáo khoa viết bằng chữ Nôm đầu thế kỷ XX. Đồng thời, luận văn cũng hy vọng sẽ cung cấp thêm những cứ liệu về sự vận động của tư tưởng Nho gia ở Việt Nam đầu thế kỷ XX. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là văn bản Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa ký hiệu AB.290 của Kho sách Viện nghiên cứu Hán Nôm. Đồng thời có tham chiếu các tác phẩm diễn Nôm giải Nôm khác trong lịch sử để so sánh lịch đại và các sách giáo khoa, sách thảo luận về Nho học khác đầu thế kỷ XX để nghiên cứu so sánh đồng đại. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong luận văn chúng tôi sử dụng phương pháp văn bản học, phương pháp nghiên cứu lịch sử để tìm hiểu vấn đề nghiên cứu. 6. Bố cục luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của Luận văn được trình bày như sau: Chƣơng 1. Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa – Cuốn sách giáo khoa viết bằng chữ Nôm đầu thế kỷ XX. Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 12 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 1.1 Về mặt văn bản học 1.1.1 Mô tả văn bản: 1.1.2 Vài nét về tác giả Ngô Giáp Đậu 1.2 Mục đích giáo dục của Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 1.3 Phương pháp giáo dục trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 1.4 Nội dung giáo dục trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Chƣơng 2 Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa trong dòng thảo luận kinh điển Nho gia 2.1 Cách diễn Nôm trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 2.2. Cách làm toát yếu trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 2.3 Giá trị tác phẩm 2.3.1 Giá trị tư liệu 2.3.2 Giá trị tư tưởng Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 13 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa CHƢƠNG 1 SÁCH MẠNH HỌC BẬC CAO TRUNG HỌC GIÁO KHOACUỐN SÁCH GIÁO KHOA VIẾT BẰNG CHỮ NÔM ĐẦU THẾ KỶ XX 1.1 Về mặt văn bản học 1.1.1 Mô tả văn bản: Trong kho sách của Viện nghiên cứu Hán Nôm có một văn bản tên là Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa ký hiệu AB. 290, viết bằng chữ Nôm. Văn bản này đã được giới thiệu trong hai cuốn sách Di sản Hán Nôm – Thư mục đề yếu, và Tìm hiểu kho sách Hán Nôm. Trong cuốn Di sản Hán Nôm Việt Nam- Thư mục đề yếu của Trần Nghĩa và F.GROS đã giới thiệu: [2928]. Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa, Ngô Giáp Đậu, Đốc học Nam Định diễn Nôm năm Duy Tân Quý Sửu (1913), một bản viết, 358 tr, 30x15,5, một tựa, AB.290. Diễn Nôm sách Mạnh Tử có chú thích và lời bình. Trong cuốn Tìm hiểu kho sách Hán Nôm của Trần Văn Giáp đã giới thiệu: Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa, Ngô Giáp Đậu diễn Nôm, 358 tr, chữ viết, toàn Nôm, 1 tựa. Diễn Nôm chính văn sách Mạnh Tử, có chú thích và bình luận các chương như luân lý, tu thân, văn học, chính trị… Qua khảo sát tư liệu, chúng tôi tìm thấy một bản chép tay của tác giả Ngô Giáp Đậu, ký hiệu AB.290 được lưu giữ tại kho sách Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Trên thực tế số trang của sách là 360 trang, có sự sai biệt so với sự thống kê trong hai cuốn sách Di sản Hán Nôm Việt Nam- Thư mục đề yếu và Tìm hiểu Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 14 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa kho sách Hán Nôm là chỉ có 358 trang. Mỗi trang có 9 dòng, viết theo lối từ phải sang trái, mỗi dòng khoảng 20 chữ. Kết thúc mỗi chương, mỗi thiên, hay mỗi ý tiểu kết, tác giả đều sang dòng. Văn bản được viết tay theo lối chữ chân, dễ đọc, chữ khá đẹp và rõ ràng. Số trang văn bản khá lớn, nên đôi khi tác giả có sự nhầm lẫn về thứ tự chữ, và được sửa bằng một dấu móc. Văn bản có dấu ngắt, nét bút từ phần đầu sách đến trang 187 đậm, nét bút phần sau thanh mảnh hơn. Về vấn đề tác giả của Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa rất rõ ràng, thể hiện trong bài tựa của chính tác giả. Trong bài tựa dài 6 trang, ở cuối trang thứ 5 dòng thứ 9, và trang thứ 6 dòng thứ 1, tác giả viết: 南定督学碎羅吳 甲豆號羅青淵謹爫排序 “Nam Định đốc học tôi là Ngô Giáp Đậu, hiệu là Thanh Uyên, cẩn làm bài tựa”. Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 15 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Niên đại tác phẩm cũng được xác định rõ trong bài tựa, ở trang thứ 5 dòng thứ 8, tác giả viết: 渃大南號維新次罢癸丑仲冬“Nước Đại Nam hiệu Duy Tân thứ bảy, năm Quý Sửu, tháng trọng đông”. Như vậy, tác phẩm được biên soạn vào tháng 11 âm lịch năm 1913. Nội dung chính của tác phẩm như tác giả giới thuyết trong bài tựa, đó là: “Nay đem chính văn sách Mạnh Tử, chia làm năm điều: Một là Luân lý, hai là Tu thân, ba là Văn học, bốn là Chính trị, năm là Bình sinh thầy Mạnh. Đề mặt sách là Học Mạnh giáo khoa, giảng giải cũng như lối thích sách Luận ngữ, và lại đem việc nước Nam phụ bàn vào trong các điều, gọi là để bạn ta xem việc dùng chữ cho tiện đấy thôi” Mục thứ nhất là Luân lý 倫理, mục luân lý có bảy điều, phần này tác giả bàn về các việc cha con, vua tôi, anh em, vợ chồng, bè bạn, việc đôn luân, bội luân, sau đó lại phụ bàn việc nước Nam vào theo lối dĩ sử chứng kinh. Mục thứ hai là Tu thân 須身, mục Tu thân có ba mươi ba điều, bàn về các điều như tâm tính, lương quý, lễ trọng, minh thiện thành thân, lạc thiện vong thế, tôn đức lạc nghĩa, thiện ngôn thiện đạo, phản kỷ, ngôn, hành, việc cư xử, việc sinh tử, biết thẹn, muốn tiếng khen tốt, bắt chước điều phải, tự lập, đại nhân, việc đại trượng phu, quốc lạc, biện việc thiện lợi, việc thị tài, sự hiếu cao, thanh văn, việc ¹. Dĩ sử chứng kinh là phương pháp dùng thực tế lịch sử để thảo luận, chứng minh sự đúng đắn của kinh điển. Trong kinh điển Nho gia đã dạy những nguyên tắc về chính trị, đạo đức... những điều được nêu trong kinh điển được xem là chân lý, là kim chỉ nam, theo những nguyên tắc đó thì trị, không theo thì loạn. Rồi chuyện họa phúc, thiện ác... Bằng thực tế lịch sử, bằng nhân vật và sự kiện xảy ra trong thực tế đã được nhiều người chứng kiến và thừa nhận, người thảo luận chứng minh rằng kinh điển là đúng đắn. Đây là một cách luận giảng về kinh điển, dùng dẫn chứng thực tế để cho thấy nghĩa lý kinh điển là đúng đắn, cần theo. Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 16 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa đã phiên (cầu phú quý lợi đạt), biện việc nội ngoại… Cuối mục, tác giả nêu suy nghĩ, nhận xét của mình qua phần Tổng bàn lại. Mục thứ ba là Việc học 役學, gồm có bảy điều, như bàn về việc học, việc dùng người khác đạo, bàn việc đạo thống, việc giao tế, sĩ chỉ… Mục thứ tƣ là Chính trị 政治, bàn về: căn bản các sự chính trị, nghĩa lý, việc tranh cạnh, việc truyền tập, việc học vấn, lời nghị luận. Mục thứ năm là Sinh bình thầy Mạnh 生平柴孟, bàn về việc hiền học, việc giao tế, việc bình luận. Kết thúc là phần Phụ luận về văn học, chính sự của tác giả, đem việc nước Nam phụ bàn vào, theo phương pháp dĩ sử chứng kinh¹. Trong cách trình bày của tác giả, sau mỗi chương đều có sự tổng kết ý từng chương, nhấn mạnh ý trọng tâm của chương đó, giúp cho người đọc có thể nắm được đại ý của văn bản, khắc sâu những điều cốt lõi, để trầm tiềm nghĩa lý sâu xa trong sách Mạnh Tử. Bảng 1.1 Tóm tắt nội dung tác phẩm Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Tên mục Số trang Nội dung chính các mục Bài tựa Tr 1 đến tr 6 (6 trang) Tr 7 đến tr 47 Việc vua tôi, cha con, bè bạn, vợ Mục thứ nhất: Luân lý có 7 (41 trang) chồng, anh em, đôn luân, bội luân điều Mục thứ hai: Tr 48 đến tr Tâm tính, lương quý,lễ trọng, minh Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 17 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Tu thân có 33 120. thiện thành thân, lạc thiện vong điều thế, tôn đức lạc nghĩa, thiện ngôn (73 trang) thiện đạo, phản kỷ, ngôn, hành, việc cư xử, bắt chước điều phải, việc sinh tử, biết thẹn, muốn tiếng khen tốt, bắt chước điều phải, tự lập, đại nhân, việc đại trượng phu, quốc lạc, biện việc thiện lợi, việc thị tài, sự hiếu cao, thanh văn, việc đã phiên (cầu phú quý lợi đạt), biện việc nội ngoại… Mục thứ ba: Tr 121 đến Việc học, việc dùng người khác Việc học có tr186 đạo, bàn việc đạo thống, việc giao bảy điều tế, sĩ chỉ… (66 trang) Mục thứ tư: Tr 187 đến tr Căn bản các sự chính trị, nghĩa lý, Chính trị Mục thứ năm: 318 việc tranh cạnh, việc truyền tập, (132 trang) việc học vấn, lời nghị luận Tr 319 đến tr Việc hiền học, việc giao tế, việc Sình bình thầy 351 bình luận Mạnh (33 trang) Phụ luận Tr 352 đến tr Văn học, chính sự 360 (9 trang) Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 18 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Qua bảng thống kê chúng ta thấy mục Chính trị chiếm dung lượng lớn của tác phẩm với 132/ 360 trang, và mục Tu thân chiếm 73 trang, việc học chiếm 66 trang. Sự phân chia dung lượng của các chương mục trước hết là do cách sắp xếp mang tính chất chủ quan của tác giả khi lựa chọn các thiên trong từng mục chủ đề của tác phẩm. Sự sắp xếp này hoàn toàn khác biệt so với cách sắp xếp tuân theo thứ tự chương mục trong chính văn sách Mạnh Tử của Tứ thư ước giải. Cách sắp xếp chú trọng nội dung mục chính trị thể hiện dụng ý của tác giả, cũng như thể hiện ý nghĩa của kinh điển sách Mạnh Tử đã chú trọng hơn đến vấn đề chính trị xã hội, dụng chính-ngoại vương, bên cạnh việc đặc biệt quan tâm đến việc tu dưỡng cá nhân-nội thánh như thời Khổng Tử. 1.1.2 Vài nét về tác giả Ngô Giáp Đậu Trong cuốn Tên tự hiệu các tác gia Hán Nôm Việt Nam của Trịnh Khắc Mạnh, ký hiệu VV03159, đã giới thiệu về tác gia Ngô Giáp Đậu. Ngô Giáp Đậu (1853-?), tên tự là Hiếu Liêm, hiệu là Tam Thanh và Sự Sự Trai, người xã Thanh Oai, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông (nay thuộc Thanh Trì, Tp. Hà Nội) [16, 158]. Ngô Giáp Đậu thi đỗ Cử nhân năm Tân Mão, niên hiệu Thành Thái 3 (1891). Ông giữ các chức quan như: Giáo thụ phủ Hoài Đức, Đốc học Nam Định. Trong tác phẩm Thanh Oai Ngô Gia thế phả 青威吳家世譜, do chính Ngô Giáp Đậu biên soạn, ký hiệu A.648, là bản gốc của Viện Viễn Đông bác cổ trước đây, đáng tiếc nay đã mất, tác giả đã lược tả hành trạng của vợ tác giả và con tác giả. Tờ thứ 8 của tác phẩm có viết: “Tác giả là Ngô Giáp Đậu, cháu đời thứ 16 kể từ Triệu tổ”. Trong Tổng tập Tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam (tập IV) viết về Ngô Giáp Đậu với bộ tiểu thuyết viết theo lối chương hồi Hoàng Việt long hưng chí 皇越 Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 19 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa 龍興志, Ngô Đức Thọ có viết: “Ngô Giáp Đậu là cháu bốn đời của Học Tốn Công Ngô Thì Chí và Trừng Phủ Công Ngô Thì Du, các đồng tác giả của Hoàng Lê nhất thống chí”.[18, tr 100] Ngô Giáp Đậu thuộc dòng dõi họ Ngô ở Tả Thanh Oai, cha ông là Ngô Thì Giai. Ngô Thì Giai (1818-1881), ông có hiệu là Thanh Xuyên, Tùng Song, và tự là Cường Phủ. Ông người xã Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông (nay là xã Đại Thanh, Thanh Trì, Hà Nội). Tác phẩm của ông được người đời sau tập hợp trong Thanh Xuyên cư sĩ Cường Phủ công di thảo của sách Ngô Gia văn phái. Tác phẩm của Ngô Giáp Đậu : Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 20 Lê Thị Hồng Dung – Khảo cứu Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa Bảng 1.2 Tác phẩm của Ngô Giáp Đậu TT Tên sách Tình trạng văn Tác giả Niên đại Nội dung Năm Duy 1800 câu phương ngôn, tục ngữ, xếp thành 46 Tân thứ 2 bài (mục) như bài thứ nhất, nói về trời với người (1908) ở đời... Ngoài ra còn có khoảng 600 câu ca dao . bản 1 Đại Nam quốc túy 1 bản viết, 236 tr, Ngô 大南國醉 32x22 Đậu Giáp AB.178 2 Hiện kim Bắc kỳ chi 1 bản viết, 166 tr, Giáo thụ phủ Lịch sử xứ Bắc Kỳ và địa dư 2 thành phố (Hà địa dư sử 31x22, A.398 Hoài Đức Nội, Hải Phòng), 2 đạo (Hà Dương, Lai Châu), Ngô Giáp và 25 tỉnh thuộc Bắc Kỳ ( Hà Đông, Hà Nam, Đậu biên Hưng Yên, Thái Bình, Nam Định, Ninh Bình, 現今北圻之地輿 史 Hải Dương, Kiến An, Quảng Yên, Hải Ninh, Bắc soạn Ninh, Bắc Giang, Thái Nguyên, Bắc Cạn, Lạng Sơn, Cao Bằng, Sơn Tây, Vĩnh Yên, Phúc Yên, Tuyên Quang, Phú Thọ, Yên Bái, Hòa Bình, Sơn La, Lào Cai) . Mỗi đơn vị hành chính được giới thiệu về vị trí, giới hạn, diện tích, dân số, ruộng đất, núi sông, giao thông, sản vật, công nghệ, khí hậu, phong tục, hiền tài. Luận văn Thạc si ̃ - Ngành Hán Nôm 21