Tài liệu Khai thac sua (nang suat chat luong ve sinh) chuong 9 (ts. phung quoc quang ts. nguyen xuan trach)

Ch−¬ng 9 BÖnh viªm vó 1. Kh¸i niÖm BÖnh viªm vó lµ ph¶n øng viªm cña tuyÕn vó. BÖnh viªm vó lµ bÖnh phæ biÕn nhÊt, g©y tæn thÊt vµ chi phÝ tèn kÐm nhÊt trong sè c¸c bÖnh cña bß s÷a trªn thÕ giíi. Tæn thÊt cña bÖnh lín gÊp hai lÇn so víi bÖnh v« sinh vµ c¸c bÖnh s¶n khoa kh¸c. Th−êng cã 1/3 sè bß s÷a cña mçi ®µn cã mét hoÆc nhiÒu khoang vó bÞ mét d¹ng viªm nµo ®ã. ë ViÖt nam bÖnh viªm vó cßn Ýt ®−îc quan t©m nghiªn cøu. Theo mét sè t¸c gi¶, cã kho¶ng 20-45% sè bß s÷a bÞ m¾c bÖnh nµy. NguyÔn Ngäc Nhiªn vµ CS (1999) kiÓm tra b»ng CMT (California Mastitis Test) 1.679 mÉu s÷a cña 518 ®µn bß nu«i t¹i Ba V× (Hµ T©y) vµ ngo¹i thµnh Hµ Néi ®· ph¸t hiÖn thÊy 771 mÉu d−¬ng tÝnh, chiÕm tû lÖ 45,92%. BÖnh viªm vó g©y tæn thÊt kinh tÕ rÊt lín cho ngµnh ch¨n nu«i bß s÷a. C¸c thiÖt h¹i liªn quan ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau: - Lµm gi¶m kho¶ng 10% s¶n l−îng s÷a do tuyÕn s÷a bÞ tæn th−¬ng (H×nh 24). H×nh 24: Tæn th−¬ng tuyÕn s÷a do viªm vó - S÷a bÞ gi¶m chÊt l−îng hoÆc bÞ háng, chØ b¸n ®−îc gi¸ thÊp hoÆc ph¶i ®æ bá. - Sau khi dïng kh¸ng sinh ®iÒu trÞ côc bé, trùc tiÕp vµo tuyÕn vó ph¶i chê ®îi mét thêi gian tr−íc khi cã thÓ v¾t s÷a ®em b¸n. - Chi phÝ ®iÒu trÞ rÊt tèn kÐm. - NhiÒu bß c¸i ph¶i lo¹i th¶i sím, tr−íc khi ®¹t tíi n¨ng suÊt tèi ®a. 2. Nh÷ng yÕu tè liªn quan ®Õn sù xuÊt hiÖn bÖnh Cã mét sè yÕu tè t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh viªm vó ph¸t triÓn, ®ã lµ : - YÕu tè di truyÒn: cã nh÷ng gièng bß mÉn c¶m h¬n ®èi víi bÖnh viªm vó (vÝ dô gièng bß Pie ®á mÉn c¶m h¬n gièng bß Pie ®en). - CÊu t¹o bÇu vó vµ nóm vó: nh÷ng d©y ch»ng n©ng ®ì bÇu vó kh«ng v÷ng ch¾c; c¸c nóm vó ph×nh c¨ng, g©y khã kh¨n cho viÖc v¾t s÷a; lç më cña nóm vó bÞ ®Èy vµo trong v.v ... lµ nh÷ng yÕu tè lµm cho bÇu vó dÔ bÞ viªm. - Tuæi cña gia sóc: víi tuæi cµng cao, søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn cña gia sóc cµng gi¶m vµ bß s÷a cµng cã nguy c¬ bÞ viªm vó. - Thêi kú tiÕt s÷a: trong thêi gian hai tuÇn ®Çu tiªn sau khi ®Î, bÇu vó rÊt mÉn c¶m víi viªm nhiÔm. Trong thêi gian c¹n s÷a bÇu vó còng mÉn c¶m víi vi khuÈn h¬n so víi trong thêi kú tiÕt s÷a. MÆt kh¸c, trong thêi kú c¹n s÷a c¸c mÇm bÖnh kh«ng cßn bÞ ®µo th¶i ra ngoµi qua v¾t s÷a nªn bÇu vó còng dÔ bÞ viªm. - C¸c vÕt th−¬ng: b¶n th©n c¸c vÕt th−¬ng t¹o thµnh cöa x©m nhËp cña vi khuÈn vµo tuyÕn vó, ®ång thêi chóng lµm gi¶m søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn cña gia sóc ®èi víi tÊt c¶ c¸c tr−êng hîp viªm nhiÔm. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn tæn th−¬ng th−êng lµ do c¸c thao t¸c th« b¹o lªn bÇu vó (vÝ dô: v¾t s÷a kh«ng ®óng kü thuËt), kÑt nóm vó khi bß ®øng dËy, v¾t s÷a khi bÇu vó trèng rçng, kh«ng lau kh« bÇu vó cÈn thËn sau khi röa vµ dÉn ®Õn nøt nÎ da bÇu vó, hoÆc do bÞ c«n trïng ®èt v.v... - Søc ®Ò kh¸ng cña b¶n th©n bÇu vó: bao gåm toµn bé c¸c thµnh phÇn, yÕu tè ng¨n c¶n viÖc x©m nhËp vµ ph¸t triÓn cña c¸c mÇm bÖnh trong tuyÕn vó. §ã lµ sù ®æi míi liªn tôc cña c¸c tÕ bµo biÓu m« trong èng nóm vó vµ sù cã mÆt cña c¸c axit amin trong niªm m¹c èng nóm vó (c¸c axÝt amin nµy cã ®Æc tÝnh lµm k×m h·m vi khuÈn ph¸t triÓn). B¶n th©n viÖc v¾t s÷a ®µo th¶i ra mét sè l−îng lín vi khuÈn, cã nguy c¬ g©y nªn viªm vó. VÒ mÆt miÔn dÞch tÕ bµo, khi cã hiÖn t−îng nhiÔm khuÈn, sè l−îng c¸c b¹ch cÇu trung tÝnh nh©n lªn mét c¸ch nhanh chãng. Do bÞ thu hót bëi c¸c chÊt tõ tÕ bµo tuyÕn vó tæn th−¬ng gi¶i phãng ra, chóng di chuyÓn trong s÷a vµ b¾t ®Çu nuèt c¸c vi khuÈn. C¸c b¹ch cÇu trung tÝnh còng sinh ra c¸c chÊt nh− interleukine vµ interferon cã t¸c dông lµm t¨ng tÝnh thÊm cña c¸c thµnh m¹ch vµ b»ng c¸ch nµy lµm t¨ng c−êng tiÕt s÷a, kÕt qu¶ lµ lµm lo·ng c¸c ®éc tè do vi khuÈn s¶n sinh ra. Ng−êi ta còng thÊy trong s÷a cã c¸c chÊt kh¸c nh− lactoferrine, lactÐnine vµ lactoperoxidaza. Mçi chÊt nµy cã c¬ chÕ t¸c ®éng riªng, nh−ng ®Òu tiªu diÖt hoÆc ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn. VÝ dô, lactoferrine ®−îc g¾n víi c¸c ph©n tö s¾t vµ nh− vËy ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn cña E. Coli lµ lo¹i vi khuÈn cÇn ®Õn s¾t ®Ó nh©n lªn. Vai trß cña c¸c globuline miÔn dÞch ë trong s÷a vÉn ch−a ®−îc lµm s¸ng tá. 3. C¸c t¸c nh©n g©y bÖnh vµ ®Æc tÝnh cña chóng Trong thùc tÕ viªm vó th−êng do nhiÔm tõ m«i tr−êng bªn ngoµi (H×nh 25). H×nh 25: Con ®−êng chÝnh g©y nhiÔm khuÈn tuyÕn s÷a Mét sè l−îng lín mÇm bÖnh cã thÓ lµ nguån gèc cña bÖnh viªm vó, nh−ng quan träng nhÊt lµ nh÷ng mÇm bÖnh thuéc 4 nhãm sau ®©y: a. Liªn cÇu khuÈn vµ tô cÇu khuÈn §©y lµ c¸c vi khuÈn th−êng thÊy nhÊt trong c¸c bÖnh viªm vó. BÖnh do c¸c vi khuÈn nµy g©y ra l©y truyÒn trong ®µn chËm nh−ng mét khi bÞ nhiÔm th× rÊt khã thanh to¸n. - C¸c liªn cÇu khuÈn: gåm cã 3 loµi lµ Streptococcus agalactiae, Streptococcus dysgalactiae vµ Streptococcus uberis. S. agalactiae lµ vi khuÈn gram +. §©y lµ t¸c nh©n g©y bÖnh duy nhÊt cÇn ®Õn m« tuyÕn vó ®Ó ph¸t triÓn vµ nh©n lªn. Nã rÊt mÉn c¶m víi pÐnicilline vµ bÞ khèng chÕ mét c¸ch dÔ dµng. Th«ng th−êng th× viªm nhiÔm ë d¹ng kh«ng cã triÖu chøng, ®«i khi t¸i ph¸t thµnh bÖnh viªm vó víi tÊt c¶ c¸c triÖu chøng cña bÖnh viªm vó thÓ cÊp tÝnh. VÒ c¬ b¶n, viÖc l©y truyÒn bÖnh lµ do ng−êi v¾t s÷a. V¾t s÷a kh«ng hoµn chØnh cã thÓ lµm t¨ng møc ®é trÇm träng cña bÖnh viªm vó do S. agalactiae trong ®µn bß. S. dysgalactiae vµ S. uberis cã thÓ nh©n vµ ph¸t triÓn c¶ bªn ngoµi m« tuyÕn vó. ChÝnh v× vËy rÊt khã lo¹i trõ chóng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi chóng tÊn c«ng tuyÕn vó vµ th«ng th−êng g©y ra chøng viªm vó kh«ng cã triÖu chøng. Ba lo¹i liªn cÇu khuÈn nµy chñ yÕu ph¸t triÓn trong s÷a vµ chØ tÊn c«ng c¸c líp tÕ bµo bÒ mÆt cña c¸c èng dÉn s÷a. Chóng g©y ra chøng viªm thÓ cata. - Tô cÇu khuÈn Staphylococcus aureus Staphylococcus aureus lµ vi khuÈn gram +. §©y lµ lo¹i tô cÇu khuÈn g©y bÖnh m¹nh nhÊt ®èi víi tuyÕn vó. ViÖc viªm nhiÔm th−êng cã nguån gèc tõ m«i tr−êng bªn ngoµi vµ ng−êi v¾t s÷a lµ t¸c nh©n truyÒn bÖnh chñ yÕu. Vi khuÈn nµy g©y ra chøng viªm vó, thay ®æi tõ thÓ kh«ng cã triÖu chøng ®Õn thÓ trªn cÊp tÝnh. MÇm bÖnh nµy tÊn c«ng dÔ dµng c¸c m« vµ h×nh thµnh t¹i ®©y c¸c æ viªm giíi h¹n rÊt râ. MÇm bÖnh còng cã thÓ x©m nhËp vµo c¸c tÕ bµo nang. ViÖc t¨ng c¸c chñng h×nh thµnh pÐnicillinaza, kÕt hîp víi nh÷ng ®Æc tÝnh tµn ph¸ cña c¸c mÇm bÖnh nµy lµm cho viÖc ®iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh trùc tiÕp vµo trong tuyÕn vó trë nªn khã kh¨n. C¸c tô cÇu khuÈn kh¸c víi c¸c liªn cÇu khuÈn ë chç chóng s¶n sinh ra c¸c ®éc tè nh− coagulaza vµ c¸c hÐmolysine, g©y nªn co th¾t m¹ch m¸u vµ ho¹i tö m« tÕ bµo. b. Vi khuÈn d¹ng coli §©y lµ c¸c vi khuÈn gram - (E. coli, Enterobacter, Klebsiella) Ýt gÆp h¬n, nh−ng søc tµn ph¸ m« tuyÕn vó cña chóng m¹nh h¬n. C¸c vi sinh vËt nµy sèng trong ph©n, ®Êt, n−íc bÞ « nhiÔm, c¸c chÊt ®én chuång... vµ ®©y chÝnh lµ nguån l©y bÖnh cho bß s÷a. C¸c chøng viªm do vi khuÈn d¹ng coli cã thÓ lµ kÕt qu¶ cña biÖn ph¸p ®iÒu trÞ kh«ng cÈn thËn khi c¹n s÷a, nhèt bß trong m«i tr−êng bÈn thØu trong thêi kú c¹n s÷a, ®Ó bß ®Î t¹i n¬i bÞ nhiÔm vµ do kh«ng v¾t s÷a sím sau khi ®Î. E. coli cã nguån gèc tõ gia sóc. Th«ng th−êng vi khuÈn nµy sèng trong ®−êng tiªu ho¸ cña bß s÷a vµ nã tån t¹i víi sè l−îng lín trong ph©n. BÖnh viªm vó do E. coli g©y ra th−êng ë thÓ cÊp tÝnh hoÆc trªn cÊp tÝnh. Th«ng th−êng th× chØ mét khoang vó bÞ bÖnh. Klebsiella pneumoniae th−êng thÊy cã trong ®Êt vµ dÔ dµng nhiÔm lªn c¸c chÊt ®én chuång. C¸c t¸c nh©n g©y bÖnh d¹ng coli s¶n sinh ra c¸c néi ®éc tè vµ chóng ®−îc gi¶i phãng ra khi mÇm bÖnh bÞ c¸c b¹ch cÇu ph¸ huû vµ lµm cho gia sóc cã c¸c triÖu chøng bÖnh trÇm träng. Tuy nhiªn, kho¶ng 50% chøng viªm do vi khuÈn d¹ng coli tån t¹i thêi gian ng¾n (d−íi 10 ngµy) vµ cã khuynh h−íng tù khái. RÊt Ýt khi x¶y ra tr−êng hîp ho¹i tö hoÆc gia sóc bÞ chÕt. c. Actinomyces pyogenes Chóng th−êng lµ nguyªn nh©n g©y bÖnh viªm vó cã tÝnh chÊt ¸p-xe. ViÖc viªm nhiÔm th−êng gÆp ë bß c¸i t¬ vµ bß c¸i c¹n s÷a vµo thêi kú gÇn ®Î. MÇm bÖnh l©y truyÒn do c«n trïng. S÷a tiÕt ra gÇn gièng víi mñ. ViÖc viªm nhiÔm lan truyÒn tõ c¸c èng dÉn s÷a tíi c¸c nang tuyÕn vµ t¹o ra ë ®©y c¸c æ ¸p-xe lín lµm cho tÕ bµo bÞ huû ho¹i trÇm träng. Khoang vó bÞ bÖnh ®−îc xem nh− bá ®i vµ dÉn ®Õn ph¶i lo¹i th¶i bß do viÖc ®iÒu trÞ kh«ng cã kÕt qu¶. d. Mét sè mÇm bÖnh kh¸c §ã lµ Pasteurella, Nocardia, c¸c bÖnh nÊm, c¸c men. BÖnh viªm vó do Mycoplasma (M. bovis, M. bovigenitalium, M. argini), do Leptospira (L. Hardjo) vµ Brucella chiÕm vÞ trÝ ®Æc biÖt trong nhãm nµy. + Mycoplasma: Mycoplasma cã kÝch th−íc trung gian gi÷a vi khuÈn vµ siªu vi trïng. BÖnh viªm vó do c¸c Mycoplasma Ýt khi gÆp nh−ng cã tÝnh chÊt trÇm träng. Bëi v× ë bß c¸i, nã g©y ra hiÖn t−îng ph¸ huû m« tuyÕn vó mµ kh«ng håi phôc l¹i ®−îc. Trong pha cÊp tÝnh, bÖnh viªm vó do Mycoplasma g©y ra thÓ hiÖn qua c¸c triÖu chøng sau ®©y: - Viªm vó xuÊt hiÖn ®ét ngét ®i cïng víi phï nÒ lín. - S¶n l−îng s÷a gi¶m rÊt m¹nh. - Kh«ng cã c¶m gi¸c ®au khi sê lªn bÇu vó. - C¸c khoang vó kh¸c tù ®éng bÞ l©y nhiÔm. - Kh«ng cã triÖu chøng bÖnh toµn th©n. - ë nh÷ng con bÞ viªm vó cã hiÖn t−îng viªm khíp vµ kh«ng thÓ ®iÒu trÞ ®−îc. - S÷a lo·ng, cã d¹ng n−íc víi cÆn h¹t læn nhæn. Trong tr−êng hîp bß bÞ bÖnh nµy, tèt nhÊt lµ kh«ng tiÕn hµnh ®iÒu trÞ mµ nªn lo¹i th¶i tÊt c¶ gia sóc bÞ bÖnh. + Brucella: Brucella còng th−êng khu tró t¹i bÇu vó. Th−êng gÆp d¹ng viªm vó m« kÏ víi chøng phï nÒ vµ c¸c h¹ch l©m ba trªn vó tÊy ®á. Nh×n chung, tr¹ng th¸i cña s÷a kh«ng biÕn ®æi. Phï nÒ ph¸t triÓn vµ chÌn Ðp lªn c¸c nang, lµm cho s¶n l−îng s÷a gi¶m rÊt m¹nh. C¸c ¸p-xe m« kÏ th«ng víi m« tuyÕn vµ lµm cho s÷a vµo thêi ®iÓm nµy chøa rÊt nhiÒu vi khuÈn. C¸c gia sóc bÞ bÖnh viªm vó do Brucella ®Òu ph¶i lo¹i th¶i. + Leptospira: Leptospira g©y ra bÖnh viªm vó ch¼ng nh÷ng ë ng−êi mµ c¶ ë gia sóc. ë bß s÷a thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng tr−êng hîp s¶y thai vµ nh÷ng ca viªm vó. T¸c nh©n g©y bÖnh nµy ®−îc ®−a vµo trong ®µn, vµo trang tr¹i do mua ph¶i nh÷ng gia sóc bÞ nhiÔm bÖnh hoÆc do gia sóc gÆm cá t¹i nh÷ng n¬i cã n−íc tiÓu chøa mÇm bÖnh. Khi cã sù xuÊt hiÖn viªm nhiÔm lÇn ®Çu ë trong ®µn, nhËn thÊy c¸c tr−êng hîp s¶y thai ë tõ 10% ®Õn 50% sè gia sóc, n¨ng suÊt s÷a gi¶m vµ gi¶m l−îng s÷a trong tÊt c¶ c¸c khoang vó. BÇu vó trë nªn mÒm (héi chøng kh«ng cã s÷a). Sau mét vµi tuÇn n¨ng suÊt s÷a håi phôc l¹i. Ng−êi tiÕp xóc víi nh÷ng gia sóc bÞ bÖnh cã thÓ bÞ l©y nhiÔm vµ cã biÓu hiÖn mét thÓ bÖnh gièng nh− bÖnh cóm. ViÖc ®iÒu trÞ víi dihydrotreptomycine cã hiÖu qu¶ tèt. Còng cã thÓ tiÕn hµnh tiªm phßng. T¹i ViÖt nam NguyÔn Ngäc Nhiªn vµ CS (1999) ®· ph©n lËp ®−îc trong sè 771 mÉu s÷a d−¬ng tÝnh qua viÖc sö dung CMT: - Streptococcus spp. ë 294 mÉu (chiÕm 38,13%) - Staphylococcus spp. ë 205 mÉu (chiÕm 26,85%). - E. coli ë 263 mÉu (chiÕm 34,10%). - C¸c lo¹i vi khuÈn kh¸c chiÕm tõ 3,16 ®Õn 7,18% sè mÉu. 4. TriÖu chøng viªm vó BiÓu hiÖn cña bÖnh viªm vó rÊt ®a d¹ng, tuú thuéc vµo møc ®é viªm nhiÔm cã trÇm träng hay kh«ng. a. Thay ®æi h×nh th¸i bÇu vó vµ dÊu hiÖu l©m sµng + Thay ®æi nhiÖt ®é vµ mÇu da cña bÇu vó. + Thay ®æi h×nh d¹ng cña c¶ bÇu vó hay cña mét khoang vó. + Thay ®æi tr¹ng th¸i ®Æc ch¾c cña m« bÇu vó, sù g¾n kÕt cña da víi m« tuyÕn. + C¶m gi¸c ®au khi sê vµo bÇu vó. + TÊy s−ng c¸c h¹ch l©m ba ë phÝa trªn tuyÕn vó. + TriÖu chøng bÖnh toµn th©n (sèt, ¨n kh«ng ngon miÖng ...). b. Thay ®æi thµnh phÇn vµ tr¹ng th¸i cña s÷a + Trong s÷a cã c¸c h¹t læn nhæn hoÆc c¸c vÕt m¸u, ®«i khi cã c¸c vÕt mñ. + S÷a cã thÓ cã d¹ng rÊt láng. + T¨ng sè l−îng tÕ bµo soma. + Thay ®æi ®é axÝt cña s÷a. + T¨ng tû lÖ albumin. + Thay ®æi hµm l−îng c¸c chÊt ®iÖn gi¶i trong s÷a. + T¨ng ho¹t tÝnh cña c¸c enzym trong s÷a. VÒ mÆt l©m sµng cã thÓ chia bÖnh viªm vó thµnh nh÷ng d¹ng sau: + Viªm vó cÊp tÝnh vµ trªn cÊp tÝnh: Gia sóc tr«ng rÊt èm yÕu. C¸c t¸c nh©n g©y bÖnh th−êng lµ vi khuÈn d¹ng coli, hoÆc tô cÇu khuÈn. Th−êng xuÊt hiÖn trong hai ®Õn ba tuÇn sau khi ®Î. Ng−êi ta thÊy gia sóc ch¸n ¨n, th©n nhiÖt t¨ng, gia sóc cã vÎ buån ngñ, tÇn sè h« hÊp vµ nhÞp ®Ëp cña tim t¨ng. Khoang vó bÞ bÖnh cã tÊt c¶ c¸c triÖu chøng cña chøng viªm nh−: ®á tÊy, ®au, t¨ng nhiÖt ®é cña da. C¸c h¹ch l©m ba vïng bÞ s−ng phång. C¸c khíp x−¬ng vµ c¸c bao d©y ch»ng còng cã thÓ bÞ tÊy ®á. S÷a mÊt ®i nhanh chãng nh÷ng ®Æc tÝnh cña s÷a b×nh th−êng vµ h×nh thµnh c¸c h¹t læn nhæn, tiÕt chÊt láng mµu vµng nh¹t, cã c¸c vÕt mñ vµ m¸u. TÊt c¶ c¸c triÖu chøng nµy cã thÓ ph¸t triÓn trong mét vµi giê. + Viªm vó m·n tÝnh Viªm vó m·n tÝnh lµ hËu qu¶ cña c¸c d¹ng viªm vó kh¸c. C¸c triÖu chøng bÖnh kh«ng râ rµng. ThÊy cã sù t¨ng sè l−îng tÕ bµo soma lªn mét chót. Sê bÇu vó thÊy cã hiÖn t−îng x¬ cøng ph¸t t¸n réng trong khoang vó, cïng víi c¸c côc cøng trong c¸c bÓ chøa s÷a vµ nh÷ng biÕn ®æi thµnh phÇn s÷a. C¸c gia sóc nµy lµ nguån l©y nhiÔm cho c¸c gia sóc kh¸c. + Viªm vó kh«ng cã triÖu chøng Th«ng th−êng th× ë nh÷ng gia sóc m¾c bÖnh kh«ng ph¸t hiÖn ra mét dÊu hiÖu triÖu chøng nµo. C¸c liªn cÇu khuÈn (S. uberis, S. agalactiae, S. dysgalactiae) vµ c¸c tô cÇu khuÈn th−êng lµ c¸c t¸c nh©n g©y ra d¹ng viªm vó nµy. Khi sê n¾n bÇu vó, ®«i khi thÊy c¶m gi¸c cøng trong m« tuyÕn, còng nh− trong c¸c bÓ chøa s÷a. S÷a tr«ng b×nh th−êng vµ còng kh«ng chøa c¸c vÕt m¸u. Tuy nhiªn, ng−êi ta thÊy cã hiÖn t−îng gia t¨ng sè l−îng tÕ bµo soma vµ gi¶m s¶n l−îng s÷a. D¹ng viªm vó kh«ng cã triÖu chøng cã thÓ chuyÓn thµnh d¹ng viªm vó cÊp hoÆc cã thÓ tiÕn triÓn thµnh d¹ng viªm vó m·n tÝnh. ChÝnh d¹ng bÖnh nµy g©y thiÖt h¹i lín nhÊt cho ngµnh s÷a. B¶ng 4: Mèi liªn hÖ gi÷a sè l−îng tÕ bµo soma víi tæn thÊt s¶n l−îng s÷a Sè l−îng tÕ bµo soma/ml s÷a Tû lÖ tæn thÊt s¶n l−îng s÷a (%) L−îng s÷a tæn thÊt ë bß c¸i 3600kg/chu kú (kg) 100 000 3 108 200 000 6 216 300 000 7 252 400 000 8 288 500 000 9 324 600 000 10 360 700 000 11 396 1 000 000 12 432 + Viªm vó ¸p-xe D¹ng viªm vó nµy cã ®Æc tr−ng lµ cã ¸p-xe trong m« tuyÕn vó. Th−êng ph©n lËp ®−îc c¸c Actinomyces pyogenes. S÷a cã mïi ®Æc tr−ng, th−êng chøa m¸u, mñ, vµ c¸c m¶nh m« tÕ bµo bÞ ho¹i tö. C¸c khíp x−¬ng vµ c¸c bao d©y ch»ng cã thÓ bÞ phång lªn do cã ®éc tè vi khuÈn bµi tiÕt vµo tuÇn hoµn m¸u. C¸c ®éc tè nµy tham gia vµo viÖc lµm t¨ng tÝnh thÊm cña c¸c m¹ch m¸u. 5. ChÈn ®o¸n bÖnh viªm vó a. ChÈn ®o¸n qua triÖu chøng l©m sµng Trong c¸c tr−êng hîp viªm vó trªn cÊp tÝnh vµ cÊp tÝnh, viÖc chÈn ®o¸n bÖnh rÊt dÔ dµng qua c¸c triÖu chøng l©m sµng vµ kh«ng thÓ nhÇm lÉn ®−îc. b. ChÈn ®o¸n dùa vµo sè l−îng tÕ bµo soma ChÈn ®o¸n viªm vó kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng vµ m·n tÝnh khã kh¨n h¬n vµ chñ yÕu dùa vµo sè l−îng tÕ bµo soma trong s÷a. S÷a b×nh th−êng chøa c¸c tÕ bµo biÓu m« vµ c¸c b¹ch cÇu (gäi chung lµ tÕ bµo soma), trong ®ã b¹ch cÇu (®a sè lµ trung tÝnh) chiÕm 98%-99% tæng sè. C¸c b¹ch cÇu (trung tÝnh) cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc b¶o vÖ bÇu vó chèng l¹i sù viªm nhiÔm. Sè l−îng b¹ch cÇu trung tÝnh vµ tÕ bµo lymph« trong s÷a t¨ng lªn lµ ®¸p øng cña c¬ thÓ ®èi víi tæn th−¬ng hoÆc chøng viªm, trong khi sù gia t¨ng sè l−îng tÕ bµo biÓu m« lµ hËu qu¶ cña chÝnh tæn th−¬ng hoÆc chøng viªm ®ã. Sè l−îng tÕ bµo soma t¨ng sinh lý vµo hai tuÇn ®Çu còng nh− vµo cuèi thêi kú tiÕt s÷a. Vµo giai ®o¹n ®Çu tiÕt s÷a, viÖc t¨ng lªn lµ do c¸c tÕ bµo biÓu m« t¨ng, cßn vÒ cuèi giai ®o¹n tiÕt s÷a lµ do t¨ng c¸c b¹ch cÇu. Sè l−îng tÕ bµo soma trong s÷a còng t¨ng tuú thuéc vµo sè lÇn tiÕt s÷a. ë ®©y kh«ng cßn ph¶i lµ hiÖn t−îng t¨ng sinh lý n÷a mµ lµ do t¨ng møc ®é nhiÔm khuÈn do sè løa ®Î t¨ng. Nh÷ng tia s÷a ®Çu tiªn còng chøa nhiÒu tÕ bµo soma h¬n b×nh th−êng. S÷a b×nh th−êng, vµo gi÷a thêi gian v¾t s÷a chøa trong kho¶ng tõ 100.000 ®Õn 300.000 tÕ bµo soma/ml. Trªn thÕ giíi, khi sè l−îng tÕ bµo soma/ml s÷a v−ît trªn 500.000 th× ®−îc xem lµ t¨ng bÖnh lý. Trªn con sè nµy th× s÷a cã nh÷ng biÕn ®æi nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, cã thÓ tån t¹i hiÖn t−îng viªm tuyÕn vó trong khi s÷a chøa Ýt h¬n 500.000 tÕ bµo soma/ml. Nh− vËy, sè l−îng tÕ bµo soma trong s÷a lµ mét chØ tiªu vµ dùa vµo ®ã chóng ta cã thÓ chÈn ®o¸n bÖnh viªm vó. Cã thÓ x¸c ®Þnh sè l−îng tÕ bµo b»ng nh÷ng c¸ch sau: + §Õm sè l−îng tÕ bµo: Dïng m¸y ®Õm tù ®éng hoÆc ®Õm trùc tiÕp d−íi kÝnh hiÓn vi huúnh quang. + XÐt nghiÖm ®Þnh tÝnh: XÐt nghiÖm ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh sè l−îng tÕ bµo soma lµ California Mastitis Test (CMT). Nguyªn lý cña xÐt nghiÖm nµy dùa trªn t¸c ®éng ph¸ huû mµng tÕ bµo cña c¸c lo¹i thuèc tÈy, sau ®ã thuèc tÈy g¾n víi axit deroxyribonucleic (ADN) ®−îc gi¶i phãng ra vµ lµm biÕn ®æi tr¹ng th¸i ban ®Çu cña s÷a, s÷a trë thµnh mét hçn hîp nhít (khi trong s÷a cã trªn 500.000 tÕ bµo/ml). Nh− vËy, xÐt nghiÖm ®−îc xem lµ d−¬ng tÝnh khi trong 1 ml s÷a cã trªn 500.000 tÕ bµo. C¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi (Sandholm vµ CS, 1995) ®· x©y dùng thµnh ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n viªm vó CMT, theo mét thang mÉu chuÈn (B¶ng 5). B¶ng 5: Thang chÈn ®o¸n viªm vó cho xÐt nghiÖm CMT Møc ®é ph¶n øng - (©m tÝnh ) Tr¹ng th¸i vµ mÇu s¾c cña hçn hîp s÷a-thuèc thö Tr¹ng th¸i cña s÷a kh«ng ®æi, gi÷ nguyªn mÇu thuèc thö 1+ (nghi ngê) H¬i cã vÕt nhít khi nghiªng ®Üa, mÇu hçn hîp kh«ng ®æi 2+ (d−¬ng tÝnh) S÷a h¬i dÝnh nhít, thuèc thö h¬i chuyÓn mÇu 3+ (d−¬ng tÝnh) S÷a qu¸nh l¹i nh−ng khi nghiªng ®Üa vÉn tr«i, thuèc cã mÇu ®Ëm h¬n 4+ (d−¬ng tÝnh) S÷a ®«ng qu¸nh l¹i, kh«ng bÞ tr«i khi nghiªng ®Üa Sè l−îng tÕ bµo <200.000 150.000 – 500.000 400.000 – 1.500.000 800.000 – 5.000.000 >5.000.000 Trong xÐt nghiÖm CMT ng−êi ta th−êng sö dông mét sè lo¹i dung dÞch pha s½n nh− Deterol, Teepol, .... §èi víi chóng ta, viÖc mua c¸c dung dÞch nµy võa phøc t¹p vµ tèn kÐm. V× vËy, trªn c¬ së thang mÉu chuÈn cã thÓ sö dông mét dung dÞch tù pha chÕ (Sodium Lauryl Sulfate 3%) ®Ó chÈn ®o¸n viªm vó. §é tin cËy cña ph−¬ng ph¸p CMT víi dung dÞch nµy ®· ®−îc kh¼ng qua viÖc ®Õm sè l−îng tÕ bµo th©n thÓ trong c¸c mÉu s÷a cã møc ®é ph¶n øng CMT kh¸c nhau theo ph−¬ng ph¸p trùc tiÕp qua kÝnh hiÓn vi huúnh quang (NguyÔn Kim Oanh, Luc De Bruyne, Phïng Quèc Qu¶ng, 2001). C¸ch tiÕn hµnh xÐt nghiÖm CMT rÊt ®¬n gi¶n: trén lÉn mét vµi ml s÷a víi l−îng t−¬ng tù mét lo¹i thuèc tÈy (vÝ dô nh− Teepol hay Lauryl Sulfate Sodium). XÐt nghiÖm nµy b¶o ®¶m ®é chÝnh x¸c cao, cã thÓ dÔ dµng ¸p dông trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt vµ Ýt tèn kÐm. c. KiÓm tra vi khuÈn Sè vi khuÈn trong 1 ml s÷a lµ mét chØ tiªu kh¸c vÒ t×nh tr¹ng søc khoÎ cña bÇu vó. Tuy nhiªn, ng−êi ta nhËn thÊy r»ng quÇn thÓ vi sinh vËt trong s÷a chñ yÕu ®Õn tõ da bÇu vó vµ c¸c nóm vó, còng nh− tõ c¸c dông cô v¾t s÷a kh«ng ®−îc tÈy trïng cÈn thËn. S÷a tõ mét bÇu vó b×nh th−êng chøa d−íi 10.000 vi khuÈn/ml. 6. Phßng bÖnh viªm vó ViÖc ®iÒu trÞ bÖnh viªm vó ®ßi hái chi phÝ tèn kÐm vÒ thuèc men vµ nh©n c«ng. H¬n n÷a, viªm vó ¶nh h−ëng l©u dµi tíi hiÖu qu¶ kinh tÕ cña ch¨n nu«i bß s÷a. Do vËy, c«ng t¸c phßng bÖnh viªm vó cã ý nghÜa rÊt quan träng. §Ó phßng bÖnh viªm vó cÇn chó ý tu©n thñ c¸c ®iÓm sau ®©y: - Khi mua bß cÇn chän nh÷ng con cã h×nh d¹ng bÇu vó vµ nóm vó ®Ñp, c©n ®èi. Kh«ng chän nh÷ng con vó qu¸ ch¶y xÖ, nóm vó nhá vµ thôt s©u vµo bªn trong. - Mçi khi v¾t s÷a chó ý kiÓm tra c¸c tia s÷a ®Çu tiªn xem cã g× bÊt th−êng kh«ng: cã m¸u, cã mñ, s÷a vãn côc. Tèt nhÊt lµ thu nh÷ng tia s÷a ®Çu tiªn vµo trong mét dông cô riªng ®Ó kh«ng lµm ph¸t t¸n mÇm bÖnh trong chuång nu«i. - Tu©n thñ vÖ sinh nghiªm ngÆt khi v¾t s÷a: tay ng−êi v¾t s÷a, dông cô v¾t s÷a, chuång v¾t s÷a... cÇn ®−îc tÈy röa s¹ch sÏ, cÈn thËn. NhiÒu nghiªn cøu chØ ra r»ng tay ng−êi v¾t s÷a truyÒn sè l−îng mÇm bÖnh lín nhÊt tõ con bß c¸i nµy sang con bß c¸i kh¸c. - NÒn chuång ph¶i s¹ch sÏ vµ kh« r¸o. - Khi bÇu vó hoÆc nóm vó bÞ tæn th−¬ng ph¶i ch¹y ch÷a kÞp thêi. - NÕu bÇu vó vµ nóm vó bÞ bÈn th× ph¶i röa víi nhiÒu n−íc (dïng vßi phun), sau ®ã dïng m¶nh v¶i mÒm s¹ch hoÆc tèt nhÊt lµ dïng kh¨n lau b»ng giÊy (lo¹i dïng mét lÇn) lau kh« toµn bé. NÕu bÇu vó kh«ng qu¸ bÈn th× tèt nhÊt chØ cÇn röa nóm vó mµ kh«ng cÇn ph¶i röa c¶ bÇu vó. CÇn l−u ý: mét bÇu vó bÈn mµ kh« cßn h¬n lµ mét bÇu vó s¹ch nh−ng Èm −ít. - Nh÷ng con bÞ bÖnh vµ m¾c bÖnh viªm vó th× v¾t s÷a sau cïng. - Ngay sau khi v¾t s÷a cÇn s¸t trïng nóm vó b»ng c¸ch nhóng nóm vó vµo mét cèc nhùa cã dung dÞch s¸t trïng. Tèt nhÊt lµ dïng dung dÞch Iodamam, v× dung dÞch nµy cã kh¶ n¨ng kÕt b¸m trªn bÒ mÆt da nóm vó vµ lç èng nóm vó rÊt tèt, t¹o thµnh líp mµng b¶o vÖ nóm vó. Còng cã thÓ dïng dung dÞch hypochloride, chlorhexidine, iodophore. §ång thêi cho bß ¨n ngay ®Ó bß kh«ng n»m xuèng, tr¸nh cho bÇu vó tiÕp xóc víi nÒn chuång, gi¶m nguy c¬ x©m nhËp cña vi khuÈn. - Ph¶i tu©n thñ kü thuËt v¾t s÷a, v¾t s÷a nhÑ nhµng, kh«ng v¾t bÇu vó trèng rçng. - Chuång nu«i cÇn ph¶i th«ng tho¸ng tèt, ®¶m b¶o ®ñ diÖn tÝch cho mçi ®Çu gia sóc; ®iÒu ®ã tr¸nh cho bÇu vó kh«ng bÞ x©y s¸t vµ nóm vó kh«ng bÞ kÑt.