bé gi¸o dôc1vµ ®µo t¹o
Trêng ®¹i häc vinh
TrÇn ThÞ hµ DiÖu
KÕt cÊu cña
hoµng lª nhÊt thèng chÝ
luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n
Vinh - 2010
bé gi¸o dôc 2vµ ®µo t¹o
Trêng ®¹i häc vinh
TrÇn ThÞ hµ DiÖu
KÕt cÊu cña
hoµng lª nhÊt thèng chÝ
chuyªn ngµnh: v¨n häc viÖt nam
m· sè : 60.22.34
luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n
Ngêi híng dÉn khoa häc:
PGS.TS. Tr¬ng Xu©n TiÕu
Vinh – 2010
3
Lêi c¶m ¬n
Hoµn thµnh luËn v¨n nµy, t«i xin
tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi thÇy
gi¸o - PGS.TS. Tr¬ng Xu©n TiÕu ngêi ®· tËn t×nh híng dÉn, gióp ®ì
t«i trong suèt qu¸ tr×nh nghiªn cøu
®Ò tµi.
T«i còng xin göi lêi c¶m ¬n ch©n
thµnh tíi c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o
trong tæ V¨n häc ViÖt Nam, trong
khoa Ng÷ v¨n - Trêng §¹i häc Vinh
®· ®ãng gãp ý kiÕn cho t«i hoµn
thµnh luËn v¨n nµy vµ xin ch©n
thµnh c¶m ¬n gia ®×nh, b¹n bÌ ®·
®éng viªn, khÝch lÖ, gióp ®ì t«i.
MÆc dï b¶n th©n ®· nç lùc cè
g¾ng trong suèt qu¸ tr×nh nghiªn
cøu ®Ò tµi, nhng ch¾c ch¾n kh«ng
tr¸nh khái nh÷ng sai sãt nhÊt
®Þnh. KÝnh mong nhËn ®îc nh÷ng
ý kiÕn, gãp ý quý b¸u cña c¸c thÇy
4
gi¸o, c« gi¸o vµ nh÷ng ngêi quan
t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy.
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n!
Vinh, ngµy 20 th¸ng 12
n¨m 2010
T¸c gi¶
TrÇn ThÞ Hµ
DiÖu
5
Môc lôc
Tra
ng
Më ®Çu.........................................................................1
1. LÝ do chän ®Ò tµi.......................................................5
2. Môc ®Ých nghiªn cøu...................................................7
3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu......................................8
4. LÞch sö vÊn ®Ò..........................................................8
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu..............................................16
6. CÊu tróc luËn v¨n......................................................17
Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t vÒ kh¸i niÖm kÕt cÊu vµ t¸c phÈm
Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ..............................................18
1.1. Kh¸i qu¸t về kh¸i niệm kết cấu...................................18
1.2. Giíi thiÖu t¸c phÈm Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ.............22
1.2.1. VÒ t¸c giả Ng« Th× ChÝ (1753 - 1788)...................23
1.2.2. VÒ t¸c gi¶ Ng« Th× Du.........................................24
1.2.3. VÒ t¸c gi¶ Ng« Th× NhËm....................................24
1.2.4. VÒ t¸c gi¶ Ng« Th× ThiÕn....................................25
Ch¬ng 2: §Æc ®iÓm kÕt cÊu v¨n b¶n vµ kÕt cÊu h×nh
tîng cña t¸c phÈm Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ...................28
2.1. KÕt cÊu v¨n b¶n.....................................................28
2.1.1. KÕt cÊu toµn t¸c phÈm.........................................29
2.1.2. KÕt cÊu trong mçi håi...........................................37
2.2. KÕt cÊu h×nh tîng..................................................43
Ch¬ng 3: KÕt cÊu bªn trong cña t¸c phÈm Hoµng Lª
nhÊt thèng chÝ.............................................................54
3.1. KÕt cÊu dùa trªn ®Æc trng thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ch¬ng håi........................................................................54
3.2. KÕt cÊu dùa trªn mèi quan hÖ gi÷a biÕn cè lÞch sö
vµ nh©n vËt lÞch sö......................................................60
6
3.3. KÕt cÊu dùa trªn ®Æc ®iÓm thêi gian vµ kh«ng gian
...................................................................................71
3.4. Mối quan hệ giữa kết cấu với những yếu tố nghệ thuật khác trong
Hoàng Lê nhất thống chí.......................................................80
KÕt luËn......................................................................93
Tµi liÖu tham kh¶o.....................................................97
Më ®Çu
1. LÝ do chän ®Ò tµi
1.1. ChÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam cã dÊu hiÖu khñng
ho¶ng tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XVIII vµ thùc sù sôp ®æ ë
thÕ kû XIX. Sù khñng ho¶ng trÇm träng ®ã ®· ¶nh hëng lªn
tÊt c¶ c¸c ph¬ng diÖn cña ®êi sèng, tõ kinh tÕ, chÝnh trÞ
cho ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn. Ph¸t triÓn trong ®iÒu
kiÖn x· héi nh thÕ, v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam giai ®o¹n
nµy võa kÕ thõa di s¶n v¨n häc d©n téc cña nh÷ng thÕ kû
tríc, võa cã sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ. Nh÷ng t¸c phÈm v¨n
xu«i - v¨n häc ch÷ H¸n xuÊt hiÖn nhiÒu víi néi dung phong
phó.
V¨n xu«i b»ng ch÷ H¸n ®îc du nhËp vµo ViÖt Nam kh¸
sím, trong thêi B¾c thuéc (179 TCN ®Õn 938 sau CN). Bän
thèng trÞ ngo¹i bang dïng ch÷ H¸n lµm v¨n tù chÝnh thèng.
Khi nhµ níc phong kiÕn ViÖt Nam giµnh ®îc chñ quyÒn, ch÷
H¸n nãi chung vµ v¨n xu«i nãi riªng còng ®îc nhµ níc phong
kiÕn d©n téc coi lµ thø ch÷ chÝnh thøc. Trong c¸c triÒu ®¹i
tõ Ng«, §inh, TiÒn Lª, Lý, TrÇn...; ngoµi viÖc dïng v¨n xu«i
7
trong c«ng viÖc hµnh chÝnh, chóng ta cßn thÊy c¸c bµi minh
trªn chu«ng, kh¸nh, hay c¸c bµi v¨n bia ®Òu ®îc viÕt b»ng
v¨n xu«i.
§iÓm l¹i mét sè t¸c phÈm v¨n xu«i mang tÝnh chÊt v¨n
häc xuÊt hiÖn tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XVIII nh lµ: ViÖt
®iÖn u linh tËp, LÜnh Nam chÝch qu¸i, Th¸nh T«ng di th¶o,
TruyÒn kú m¹n lôc... Vµ c¶ Khoá hư lục, một tác phẩm viết về
đạo Phật, råi Qu©n trung từ mệnh tập, một tập từ lệnh còng
®Òu ®îc c¸c t¸c gi¶ viÕt b»ng ch÷ H¸n.
Sang cuèi thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX, t¸c phÈm v¨n
xu«i b»ng ch÷ H¸n xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu. Tiªu biÓu
nh: TruyÒn kú t©n ph¶, Thîng kinh ký sù, S¬n c t¹p thuËt,
Vò trung tïy bót... ®Æc biÖt lµ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ.
1.2. Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ cña Ng« gia v¨n ph¸i næi
lªn nh mét kiÖt t¸c, “tËp ®¹i thµnh cña nÒn v¨n xu«i ch÷
H¸n ViÖt Nam”. Bëi t¸c phÈm ®· t¸i hiÖn ®îc diÖn m¹o cña
thêi kú b·o t¸p nhÊt trong lÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt
Nam - giai đoạn cuối thế kỷ XVIII, ®Çu thế kỷ XIX. §ã lµ thêi
kú mµ cuéc ®Êu tranh giai cÊp vµ cuéc ®Êu tranh d©n téc
®Òu diÔn ra gay g¾t, quyÕt liÖt. Cha bao giê c¸c tËp ®oµn
phong kiÕn thèng trÞ béc lé ®Çy ®ñ sù sa ®äa, tµn ¸c, suy
tho¸i nh tËp ®oµn phong kiÕn Lª - TrÞnh. Cha bao giê c¸c
cao trµo ®Êu tranh cña quÇn chóng nh©n d©n mµ ®Ønh
cao chãi lßa lµ phong trµo T©y S¬n giµnh th¾ng lîi nh lóc
nµy.
8
1.3. Trong lÞch sö v¨n häc d©n téc còng nh trong t©m lý
®éc gi¶, ngêi ta thêng coi träng th¬ phó, mµ xem nhÑ v¨n
xu«i. Nhng khi Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ra ®êi th× nã nh
chiÕc ch×a khãa cëi bá nh÷ng quan niÖm b¶o thñ kia. §éc
gi¶ mäi thÕ hÖ ®ãn nhËn t¸c phÈm víi niÒm say mª thÝch
thó, bëi Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ thùc sù lµ mét t¸c phÈm cã
gi¸ trÞ vÒ c¶ néi dung lÉn h×nh thøc.
Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ mét cuèn tiÓu thuyÕt ch¬ng
håi cã qui mô của một bộ sử thi. Với nội dung hiện thực kết hợp với bút
pháp nghệ thuật sinh động, hấp dẫn, Hoàng Lê nhất thống chí xứng đáng
được coi là bộ tiểu thuyết độc đáo có gi¸ trÞ vÒ hai mÆt: lÞch sö vµ
v¨n häc. Bëi vËy, cã nhiÒu ý kiÕn cho r»ng, kh«ng biÕt nªn
gäi t¸c phÈm nµy lµ v¨n häc, hay sö häc. NhiÒu lËp luËn ®îc
®a ra, vµ cã ngêi cßn tù ý thay ®æi bè côc tiÓu thuyÕt nµy
khi dÞch tõ ch÷ H¸n sang ch÷ ViÖt Nam hiÖn ®¹i. TÊt c¶
kh«ng ngoµi môc ®Ých lµ ph©n ®Þnh râ rµng ®Æc trng thÓ
lo¹i cho Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. §ã lµ viÖc lµm cÇn thiÕt
mµ giíi nghiªn cøu v¨n ch¬ng ®· lµm, nhng kh«ng ®i ®Õn
kÕt luËn cuèi cïng. ThËt khã ®Ó cã thÓ chiÕt tù mét c¸ch cô
thÓ bëi t¸c phÈm lµ sù héi tô cña c¶ V¨n, Sö vµ TriÕt häc.
ChÝnh sù ®an xen, kÕt hîp nµy ®· lµm nªn søc hÊp dÉn cña
Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ.
1.4. Tõ tríc ®Õn nay, xung quanh t¸c phÈm Hoµng Lª
nhÊt thèng chÝ cã nhiÒu c«ng tr×nh víi nh÷ng híng nghiªn
cøu kh¸c nhau. Nhng, phÇn lín hä thêng híng vµo ph©n tÝch
9
t¸c phÈm, hoÆc so s¸nh víi nh÷ng tiÓu thuyÕt ch¬ng håi
trong nÒn v¨n häc d©n téc, hoÆc víi v¨n häc Trung Quèc...,
mµ Ýt quan t©m ®Õn nghÖ thuËt kÕt cÊu.
Nghiªn cøu kÕt cÊu trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ chÝnh
lµ ®i s©u kh¸m ph¸ c¸i nh×n tinh tÕ, s©u s¾c, ®Çy s¸ng
t¹o cña c¸c t¸c gi¶ dßng hä Ng« th× ë hai ph¬ng diÖn: kÕt
cÊu văn bản trần thuật vµ kÕt cÊu h×nh tîng, cïng tổ chức kh«ng
gian, thời gian trong t¸c phẩm. ViÖc t×m hiÓu kÕt cÊu gióp
ta kh«ng chØ thÊy ®îc tæ chøc t¸c phÈm, kh«ng chØ giíi h¹n
ë sù tiÕp nèi bÒ mÆt, ë nh÷ng t¬ng quan bªn ngoµi gi÷a
c¸c bé phËn ch¬ng ®o¹n, mµ cßn hiÓu ®îc sù liªn kÕt bªn
trong bao gåm: hÖ thèng nh©n vËt, tÝnh c¸ch nh©n vËt, c¸c
tuyÕn nh©n vËt, kh«ng gian, thêi gian nghÖ thuËt. KÕt cÊu
Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ cßn cho ta thÊy ®îc tµi n¨ng vµ
phong c¸ch ®éc ®¸o cña Ng« gia v¨n ph¸i.
2. Môc ®Ých nghiªn cøu
2.1. Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ cã nghÜa lµ ghi chÐp vÒ
sù thèng nhÊt thiªn h¹ cña nhµ HËu Lª. Song, thùc chÊt t¸c
phÈm l¹i ph¶n ¸nh hai sù kiÖn lín nhÊt trong lÞch sö níc ta
cuèi thÕ kû XVIII. §ã lµ sù sôp ®æ kh«ng g× cøu v·n næi
cña nhµ níc phong kiÕn Lª - TrÞnh vµ søc m¹nh phi thêng,
c«ng lao to lín ®èi víi ®Êt níc cña phong trµo T©y S¬n.
V× vËy, nhiÒu nhµ nghiªn cøu hay nhÇm lÉn, cho Hoµng
Lª nhÊt thèng chÝ lµ mét tiÓu thuyÕt lÞch sö gièng nh Tam
Quèc, Thuû Hö cña Trung Quèc. Nhng, nÕu ®i s©u vµo ®Æc
trng nghÖ thuËt kÕt cÊu cña nã míi thÊy r»ng ®ã kh«ng chØ
10
lµ mét t¸c phÈm sö häc, mµ cßn lµ mét t¸c phÈm v¨n häc cã
gi¸ trÞ. ë ®©y, tÊt c¶ nh÷ng sù kiÖn lÞch sö chÝnh x¸c nh
trong mét t¸c phÈm sö häc kh«ng ph¶i ®îc kÓ l¹i mét c¸ch
kh« khan, trÇn trôi mµ ®îc nhµ v¨n dùng lªn thµnh nh÷ng
bøc tranh cô thÓ, sinh ®éng.
2.2. Qua viÖc t×m hiÓu kh¸i niÖm kÕt cÊu cña t¸c phÈm
vµ ®i s©u t×m hiÓu mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ
Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, luËn v¨n sÏ lµm râ nh÷ng ®Æc
®iÓm kÕt cÊu cña t¸c phÈm trªn nh÷ng phương diện: kÕt cấu
văn bản trần thuật, kết cấu hình tượng, tổ chức không gian, thời
gian. Tõ ®ã thÊy ®îc gi¸ trÞ hiÖn thùc ®éc ®¸o, ®ãng gãp
to lín mµ Ng« gia v¨n ph¸i ®· lµm ®îc cho v¨n xu«i ViÖt
Nam thêi trung ®¹i nãi riªng, v¨n häc d©n téc nãi chung vµ
vËn dông tèt h¬n trong nghiªn cøu còng nh häc tËp, gi¶ng
d¹y t¹i trêng phæ th«ng.
3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
3.1. Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ t¸c phÈm v¨n xu«i ch÷
H¸n thµnh c«ng trªn nhiÒu ph¬ng diÖn vµ cã nh÷ng ®ãng
gãp nhÊt ®Þnh cho tiÕn tr×nh ph¸t triÓn v¨n xu«i tù sù
trung ®¹i.
Nh tªn ®Ò tµi ®· nãi, chóng t«i híng tíi t×m hiÓu nghÖ
thuËt kÕt cÊu trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, híng ph©n
tÝch kÕt cÊu trªn ph¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc, so
s¸nh víi nh÷ng yÕu tè nghÖ thuËt kh¸c trong t¸c phÈm ®Ó
thÊy ®îc søc hÊp dÉn cña nã.
11
3.2. §Ó thùc hiÖn ®Ò tµi nµy chóng t«i lùa chän b¶n
dÞch Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ cña hai dÞch gi¶ NguyÔn §øc
V©n vµ KiÒu Thu Ho¹ch. So víi nh÷ng b¶n dÞch kh¸c th× nã
cã tÝnh chÝnh x¸c vµ ®é tin cËy rÊt cao.
4. LÞch sö vÊn ®Ò
Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, bªn c¹nh nh÷ng t¸c phÈm v¨n
xu«i ch÷ H¸n thời trung đại từ thế kỷ X đến thế kỷ XIX của văn học Việt
Nam, Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh c«ng
xuÊt s¾c mµ kh«ng t¸c phÈm nµo cã ®îc.
ViÕt vÒ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ cã biÕt bao bµi viÕt,
bao nhiªu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ra ®êi. Mçi ngêi mét
c¸ch nghÜ, mét c¸ch c¶m nhËn, ®¸nh gi¸, nhËn xÐt kh¸c
nhau. Nhng dï ë gãc ®é nµo, nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®Òu
®¸nh gi¸ cao sự thành công của tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí vÒ
mặt cø liÖu lÞch sö vµ gi¸ trÞ nghÖ thuËt. §ång thêi c¸c nhµ
nghiªn cøu còng kh¼ng ®Þnh sù ®ãng gãp cña Hoµng Lª
nhÊt thèng chÝ ®èi víi v¨n xu«i ViÖt Nam thêi trung ®¹i. Các
nhà sử học có thể tìm thấy ở đây những tư liệu lịch sử quí giá mà không tài
liệu lịch sử nào có được về giai đoạn lịch sử cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ
XIX. Các nhà nghiên cứu văn học có thể tìm thấy trong tác phẩm này những
bằng chứng về sự trưởng thành của văn xuôi Việt Nam nói chung và tiểu
thuyết chương hồi nói riêng.
4.1. Cuèn Phª b×nh, b×nh luËn v¨n häc (1998), Nhµ
xuÊt b¶n V¨n nghÖ thµnh phè Hå ChÝ Minh, tuyÓn chän vµ
trÝch dÉn nh÷ng bµi phª b×nh, b×nh luËn v¨n häc cña nhiÒu
nhµ v¨n, nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam. Tiªu biÓu lµ bµi viÕt vÒ
12
Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ cña Ph¹m Tó Ch©u: “§äc l¹i Hoµng
Lª nhÊt thèng chÝ”, (trÝch T¹p chÝ V¨n häc sè 2 - 1979). T¸c
gi¶ mét lÇn n÷a ®¸nh gi¸ cao vÒ mÆt t liÖu lÞch sö phong
phó, còng nh vÒ mÆt nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt trong
Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. Tuy nhiªn, ®iÓm nhÊn trong bµi
viÕt nµy lµ, Ph¹m Tó Ch©u ®i s©u nghiªn cøu nh÷ng t liÖu
xoay quanh ©m mu th«n tÝnh níc ta cña giÆc Thanh cïng
nh÷ng h×nh tîng nh©n vËt tiªu biÓu cho “thiªn triÒu”.
T¸c gi¶ tËp trung ph©n tÝch håi thø 12 trong s¸ch Hoµng
Lª nhÊt thèng chÝ, víi hai sù kiÖn lÞch sö quan träng:
“Lª sø thÇn qua ®Êt B¾c xin qu©n
T«n ®èc bé tíi ¶i Nam truyÒn hÞch”
Vµ kh¼ng ®Þnh: “ý nghÜa thêi sù míi mÎ cña cuèn s¸ch
chÝnh lµ b¾t nguån tõ hai sù kiÖn quan träng ®ã” [33, 20].
Lª Chiªu Thèng “câng r¾n c¾n gµ nhµ” - më ®Çu cho
mét tÊn bi hµi kÞch. KÐo theo ®ã, mét lo¹t nh©n vËt sÏ xuÊt
hiÖn víi tÊt c¶ vÎ linh ho¹t kh¸c thêng. Ph¹m Tó Ch©u chó ý
nhiÒu nhÊt ë nh÷ng nh©n vËt thuéc qu©n “giãc tãc”. Tríc
hÕt lµ “T«n SÜ NghÞ - tæng ®èc hai tØnh Qu¶ng §«ng vµ
Qu¶ng T©y. Võa nghe tin b¸o “sø thÇn” níc Nam sang cÇu
viÖn, T«n ®¹i nh©n ®· sung síng thèt lªn: “HoÆc gi¶ trêi
khiÕn níc Êy l¹i lµm quËn huyÖn cña Trung Quèc ch¨ng?”.
Mét lêi ®ã th«i ®· ®ñ khiÕn ngêi ®äc mêng tîng ®îc bé mÆt
®Çy tho¶ thuª cña ngµi tæng ®èc. §Êy còng lµ t©m tr¹ng
chung cña nh÷ng kÎ bÊy l©u nay chuyªn dßm ngã níc ta, chØ
13
cßn chê vµo mét “c¸i cí” [33, 21]. TiÕp ®ã lµ Vua Cµn Long,
“tÝnh c¸ch n«n nãng, hung h¨ng, tr¾ng trîn cña T«n SÜ
NghÞ ®· gÆp sù b×nh tÜnh, kh«n ngoan, nham hiÓm cña
Cµn Long. C¸i l¹nh kh«ng lµm nguéi c¸i nãng, tr¸i l¹i, kh¸c
nµo níc l¹nh ®æ vµo ®¸ nung, c¶ hai hoµ vµo nhau, quyÖn
lÊy nhau vµ cïng s«i sôc mét d· t©m chung, ®ã lµ mu ®å
bµnh tríng” [33, 23]. Sù xuÊt hiÖn cña T«n VÜnh Thanh còng
lµ mét ®iÒu thó vÞ. T¸c gi¶ nhËn xÐt: “Ba tÝnh c¸ch, hai chñ
tr¬ng, mét tr¸i tim ®en tèi. ChØ b»ng ®«i ba trang s¸ch
tr×nh bµy mét c¸ch kh¸ch quan, gi¶n dÞ, c¸c t¸c gi¶ Hoµng
Lª nhÊt thèng chÝ ®· cho ngêi ®äc Ên tîng m¹nh mÏ, s©u
s¾c vÒ tr¸i tim ®en ®ã, mÆc dï nã thêng ®îc che ®Ëy b»ng
nh÷ng lêi nãi ®á” [33, 25].
Nh vËy th«ng qua bµi viÕt nµy, Ph¹m Tó Ch©u ®· bµn
®Õn vÊn ®Ò l©u nay Ýt ®îc chó ý nghiªn cøu ®Çy ®ñ; ®ã
lµ những t liÖu xung quanh ©m mu th«n tÝnh níc ta cïng
nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu cho triÒu Thanh.
4.2. Trªn T¹p chÝ V¨n häc (Sè 9 - 1986), §ç §øc Dôc víi
bµi viÕt: “TÝnh c¸ch ®iÓn h×nh trong “Hoµng Lª nhÊt thèng
chÝ””, ®· kh¼ng ®Þnh: “Søc m¹nh cña chñ nghÜa hiÖn thùc
trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ biÓu lé ra trong sù tr¸i ngîc
gi÷a ý ®Þnh chñ quan cña c¸c t¸c gi¶ víi néi dung cô thÓ cña
t¸c phÈm. §ång thêi kh¼ng ®Þnh c¸c nh©n vËt lÞch sö
trong t¸c phÈm được x©y dùng thµnh nh©n vËt v¨n häc lµ
nh©n vËt mang “tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh”.
14
Trong bµi viÕt nµy, §ç §øc Dôc chñ yÕu ®i vµo ph©n
tÝch hai tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh lµ NguyÔn HuÖ vµ NguyÔn
H÷u ChØnh; mÆc dï trong “Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®·
tr×nh bµy nh c¶ mét phßng triÓn l·m nh÷ng nh©n vËt nhiÒu
h¹ng, mu«n h×nh, mu«n vÎ, ®a d¹ng mµ sinh ®éng”.
Víi nh©n vËt NguyÔn H÷u ChØnh, §ç §øc Dôc cho r»ng:
“§· ®¹t ®Õn tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh ë mét tr×nh ®é kh¸ cao,
nãi lªn bíc tiÕn quan träng cña v¨n häc hiÖn thùc chñ nghÜa
thêi Lª m¹t. Cho dï c¸c t¸c gi¶ chØ cã ý thøc ®Õn møc ®é
nµo trong viÖc thÓ hiÖn nh©n vËt “qu¸i kiÖt” ®ã, râ rµng lµ
tÝnh c¸ch cña NguyÔn H÷u ChØnh ®îc tr×nh bµy víi mét sù
ph©n tÝch tØ mØ, kh¸ khoa häc” [12, 33].
Bµn vÒ nh©n vËt víi tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh trong Hoµng
Lª nhÊt thèng chÝ mµ kh«ng nãi tíi h×nh tîng NguyÔn HuÖ,
mét thµnh c«ng kh¸c cña t¸c phÈm th× thËt lµ mét thiÕu
sãt. Theo t¸c gi¶ cña bµi viÕt nµy, th× c¸c t¸c gi¶ cña Ng«
gia v¨n ph¸i ®·: “VÏ lªn ®îc hai ph¬ng diÖn thèng nhÊt cña
con ngêi NguyÔn HuÖ: Mét mÆt lµ c¸i ý chÝ quËt cêng, khÝ
ph¸ch hiªn ngang, tµi n¨ng kiÖt xuÊt cña ngêi anh hïng
kh«ng nh÷ng b»ng chiÕn c«ng oanh liÖt, ®¸nh tan c¶ ®éi
hïng binh cña T«n SÜ NghÞ, mµ cßn Êp ñ nh÷ng hoµi b·o lín
lao h¬n thÕ n÷a. MÆt kh¸c, lµ c¸i ®êi sèng t©m t×nh gi¶n
dÞ vµ kháe kho¾n cña mét con ngêi víi nh÷ng mèi quan hÖ
b×nh thêng. Tõ th¸i ®é thµnh khÈn mµ rÊt mùc ®êng hoµng
trong viÖc h«n nh©n ®Õn quan hÖ vî chång ®»m th¾m, cëi
15
më víi c«ng chóa Ngäc H©n, cho tíi tÊm lßng thµnh kÝnh lµm
trän ®¹o hiÕu ®èi víi hoµng thîng lµ bè vî khi «ng ta mÊt”
[12, 45].
Qua bµi viÕt nµy, §ç §øc Dôc ®· lµm næi bËt hai nh©n
vËt tr¸i tuyÕn víi hai tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh. Tõ ®ã, t¸c gi¶
®a ra kÕt luËn, Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ cuèn tiÓu thuyÕt
lÞch sö ®· ®¹t ®îc tr×nh ®é kh¸ cao trong viÖc x©y dùng
tÝnh c¸ch ®iÓn h×nh, gãp phÇn vµo sù h×nh thµnh ph¬ng
ph¸p hiÖn thùc chñ nghÜa trong v¨n häc ViÖt Nam thêi Lª
m¹t.
4.3. Trong cuèn Phª b×nh, b×nh luËn v¨n häc (1998),
Nhµ xuÊt b¶n V¨n nghÖ Thµnh phè Hå ChÝ Minh, Ph¹m Tó
Ch©u cßn cã bµi viÕt: “Nh÷ng nh©n vËt n÷ trong Hoµng Lª
nhÊt thèng chÝ”. Trong c«ng tr×nh nµy, Ph¹m Tó Ch©u tËp
trung nhiÒu ®Õn nh©n vËt n÷ mµ cuéc ®êi, sè phËn g¾n
víi ®êi sèng, x· héi cña giai cÊp phong kiÕn. Bµ cho r»ng:
Ho¹t ®éng cña nh÷ng nh©n vËt n÷ tËp trung quanh ba
chÆng lÞch sö: Mét lµ, tõ sù sa ®äa cña TrÞnh S©m ®Õn
sau khi TrÞnh T«ng ®îc lªn ng«i chóa. Thêi kú nµy ta thÊy
lÇn lît sù cã mÆt cña §Æng ThÞ HuÖ; D¬ng ThÞ Ngäc Hoan;
hai bµ mÑ cña chóa Trịnh S©m; TrÞnh ThÞ Ngäc Lan - c« con
g¸i m¶nh dÎ, yÕu ®uèi cña chóa TrÞnh.
Sù kiÖn thø hai khi vua Quang Trung kÐo qu©n ra B¾c
lÇn thø nhÊt. ë ®©y xuÊt hiÖn mét nh©n vËt n÷ lµ c«ng
chóa Lª ThÞ Ngäc H©n.
16
Ba lµ, tõ lóc Lª Chiªu Thèng - Vua cuèi cïng nhµ Lª bá
ch¹y khái Th¨ng Long cho ®Õn lóc chÕt nhôc nh· bªn xø ngêi. Cã ba nh©n vËt n÷ ph¶i kÓ ®Õn lµ mÑ, vî thø cña Lª
Chiªu Thèng - hoµng phi NguyÔn ThÞ Kim vµ mét cung nh©n
cña nhµ Lª.
Qua viÖc ph©n tÝch nh÷ng nh©n vËt n÷ trong ba chÆng
lÞch sö, Ph¹m Tó Ch©u ®· kh¸i qu¸t lªn b¶n chÊt s©u xa
trong con ngêi hä: “Lµ nh÷ng ngêi phô n÷ phong kiÕn, sèng
chËt hÑp trong gia ®×nh v¬ng gi¶, l¹i ë thêi ®iÓm chÕ ®é
x· héi suy tµn ®Õn cïng cùc, phe ph¸i næi lªn thanh to¸n lÉn
nhau, giµnh giËt ®Þa vÞ thèng trÞ, cho nªn nh÷ng nh©n vËt
n÷ Êy díi triÒu Lª - TrÞnh ®îc ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm
kh«ng thÓ lµ nh÷ng nh©n vËt tÝch cùc vµ còng kh«ng thÓ
®ßi hái hä ph¶i lµ nh÷ng nh©n vËt tÝch cùc. Hä bÞ h háng,
mÐo mã ®Ó råi kh«ng thÊy g× réng h¬n lµ quyÒn lîi Ých kû
cña b¶n th©n m×nh, con c¸i m×nh ®Õn møc th¼ng tay
thanh to¸n lÉn nhau, còng ch¼ng kÓ g× hä hµng ruét thÞt.
Sù th«ng minh, s¸ng suèt, lßng trung trinh vµ tµi c¸n cña hä
chØ ®Ó gióp cho bÌ nµy hay ph¸i nä trong cuéc chiÕn phi
nghÜa mµ th«i. Phª ph¸n hä lµ ®óng, lµ cÇn thiÕt, mÆc dï
nh÷ng téi lçi ®ã kh«ng hÒ do n¬i hä lµ nh÷ng ngêi phô n÷.
Cã ®iÒu chóng ta ngµy nay nªn ®øng trªn quan ®iÓm nµo
mµ phª ph¸n? Râ rµng lµ kh«ng thÓ ®øng trªn quan ®iÓm
phong kiÕn cña t¸c gi¶, cña TrÞnh T«ng… mµ ®æ téi cho hä,
coi hä nh nh÷ng §¸t Kû, D¬ng Quý Phi, hoÆc nh T©y Th¸i
HËu cña ViÖt Nam thÕ kû XVIII…” [33, 329 - 330].
17
Nh vËy, bµi viÕt nµy ®· híng vµo nghÖ thuËt x©y dùng
nh©n vËt, bíc ®Çu kh¸i qu¸t ®îc c¸c tuyÕn nh©n vËt - mét
yÕu tè quan träng trong kÕt cÊu néi dung cña Hoµng Lª nhÊt
thèng chÝ.
4.4. Trªn t¹p chÝ Nghiªn cøu v¨n häc (sè 7 - 1961), trong
bµi viÕt cã nhan ®Ò “Mèi quan hÖ l©u ®êi vµ mËt thiÕt
gi÷a v¨n häc ViÖt Nam vµ v¨n häc Trung quèc”, §Æng Thai
Mai cho r»ng: “V¨n häc ViÖt Nam chÞu ¶nh hëng Nho häc rÊt
s©u s¾c. Mét trong nh÷ng ¶nh hëng Êy chÝnh lµ chñ nghÜa
duy t©m trong Khæng häc. Nhng chÝnh c¸c thi sÜ, v¨n sÜ
cña níc ta cã thÓ g¹t bá nh÷ng ®éc tè cña huyÒn häc vµ t tëng duy t©m ®Ó tiÕp thu nh÷ng yÕu tè lµnh m¹nh cña t tëng Trung Quèc, ph¸t huy tinh thÇn d©n téc, chñ nghÜa
nh©n ®¹o, vµ tÝnh nh©n d©n trong t¸c phÈm ch÷ H¸n cña
hä th× v¨n th¬ cña hä, mÆc dï viÕt b»ng tiÕng níc ngoµi,
vÉn cã mét gi¸ trÞ râ rÖt vÒ néi dung còng nh h×nh thøc”
[25, 8].
Trong bµi viÕt nµy, khi nhËn xÐt vÒ c¸c nhµ v¨n cæ
®iÓn ViÖt Nam, §Æng Thai Mai còng cho r»ng: “C¸c nhµ v¨n
cæ ®iÓn níc ta còng ®· cã nh÷ng cè g¾ng ®Ó viÕt nh÷ng
truyÖn ng¾n, truyÖn dµi. Lèi viÕt truyÖn ng¾n theo thÓ
“truyÒn kú” ®· thµnh h¼n mét truyÒn thèng. Mét tËp ký sù
nh cuèn Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ mét tËp s¸ng t¸c cã ý
nghÜa tiÓu thuyÕt lÞch sö viÕt theo tiÓu thuyÕt ch¬ng håi
cña Trung Hoa. V¨n tù, v¨n thÓ lµ cña Trung Quèc nhng néi
dung lµ cña ViÖt Nam” [25, 10].
18
Víi bµi viÕt trªn, §Æng Thai Mai ®· ®Ò cËp ®Õn ¶nh hëng cña v¨n häc Trung Quèc tíi Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ,
®Æc biÖt lµ vÒ mÆt h×nh thøc, vµ vÊn ®Ò ®Æt ra lµ t×m
hiÓu xem Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ mét tiÓu thuyÕt lÞch
sö, hay chØ lµ mét ký sù lÞch sö?
4.5. Trong cuèn “V¨n häc ViÖt Nam (nöa cuèi thÕ kû
XVIII - hÕt thÕ kû XIX)” (2004), Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc,
NguyÔn Léc ®· ph©n tÝch kh¸ s©u s¾c nh÷ng ®Æc ®iÓm
næi bËt cña thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt lÞch sö vµ ký sù lÞch sö.
Tõ ®ã «ng kh¼ng ®Þnh: “Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ viÕt vÒ
nh÷ng sù kiÖn lÞch sö, l¹i chÞu ¶nh hëng lèi tiÓu thuyÕt
ch¬ng håi cña Trung Quèc, v× vËy nhiÒu nhµ nghiªn cøu
hay nhÇm lÉn cho nã lµ mét tiÓu thuyÕt lÞch sö gièng nh
Thuû Hö, Tam quèc diÔn nghÜa cña Trung Quèc. Thùc ra,
nÕu ®i s©u vµo ®Æc trng kÕt cÊu nghÖ thuËt cña nã,
kh«ng thÓ gäi Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ tiÓu thuyÕt lÞch
sö ®îc, mµ ph¶i gäi nã lµ mét t¸c phÈm ký sù míi ®óng”
[21, 240].
§Ó ®i ®Õn kÕt luËn nµy, NguyÔn Léc cho r»ng: “Nãi
®Õn tiÓu thuyÕt lµ nãi ®Õn tëng tîng, ®Õn h cÊu nghÖ
thuËt, vµ nãi ®Õn tiÓu thuyÕt lÞch sö lµ nãi ®Õn “tµi tëng tîng lÞch sö” cña nhµ v¨n, nh lêi A.T«nxt«i … VÊn ®Ò quan
träng ®èi víi nhµ tiÓu thuyÕt lÞch sö lµ ë chç h cÊu thÕ nµo
®Ó kh«ng ph¸ vì tÝnh logic cña lÞch sö, mµ tr¸i l¹i, lµm cho
nã thªm râ nÐt, sinh ®éng. Ngêi viÕt tiÓu thuyÕt lÞch sö
kh«ng b¾t buéc ph¶i trung thµnh víi lÞch sö c¶ ë nh÷ng chi
19
tiÕt nhá nhÊt cña nã, mµ chØ ®ßi hái hä ph¶i ph¶n ¸nh
trung thùc b¶n chÊt cña lÞch sö, nghÜa lµ ph¶i ph¶n ¸nh
trung thùc nh÷ng biÕn cè cña lÞch sö vµ qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn kh¸ch quan cña nã. Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ kh«ng
ph¶i lµ t¸c phÈm ®îc s¸ng t¸c theo mét quan niÖm nh vËy.
C¸c t¸c gi¶ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ viÕt vÒ nh÷ng sù kiÖn
lÞch sö võa míi x¶y ra chø kh«ng ph¶i nh÷ng sù kiÖn lÞch sö
xa xa” [21, 240 - 241].
Cuèi cïng, NguyÔn Léc kh¼ng ®Þnh: “C¸c t¸c phÈm nh
Thîng kinh ký sù, C«ng d tiÖp ký, Vò trung tuú bót, Tang th¬ng ngÉu lôc… ®Òu thuéc lo¹i nµy. Trong sè ®ã Hoµng Lª
nhÊt thèng chÝ lµ t¸c phÈm ký sù vÒ lÞch sö ®å sé nhÊt vµ
viÕt cã nghÖ thuËt nhÊt” [21, 241].
Tõ ý kiÕn trªn ®©y cña NguyÔn Léc, chóng ta cã thÓ
nhËn thÊy r»ng, dï Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ tiÓu thuyÕt
lÞch sö, hay ký sù lÞch sö, th× nã vÉn lµ t¸c phÈm cã gi¸ trÞ
lÞch sö to lín nhÊt. TÊt c¶ con ngêi, sù kiÖn, n¨m th¸ng ë
®©y ®Òu cã thùc, chÝnh x¸c. §ã lµ bøc tranh sinh ®éng, cô
thÓ vÒ t×nh h×nh x· héi ViÖt Nam nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû
XVIII - ®Çu thÕ kû XIX.
4.6. Trªn t¹p chÝ V¨n häc (sè 3 - 1974), Vò §øc Phóc cã
bµi viÕt nhan ®Ò “Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ vµ sù thùc lÞch
sö chung quanh viÖc Quang Trung ®¹i ph¸ qu©n Thanh” ®Ó
giíi thiÖu mét sè nh©n vËt quan träng cña triÒu ®¹i nhµ Lª
vµ nghÜa qu©n T©y S¬n. Trong bµi viÕt nµy, Vò §øc Phóc
cßn cã tranh luËn víi Lª Sü Th¾ng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò liªn
20
quan ®Õn t¸c phÈm Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ còng nh c¸c
nhµ v¨n T©y S¬n. ¤ng cho r»ng: “Kh«ng ai phñ nhËn Hoµng
Lª nhÊt thèng chÝ lµ mét kiÖt t¸c v¨n häc, ®ång thêi lµ mét
cuèn s¸ch c¨n b¶n ®îc x©y dùng trªn sù thùc lÞch sö. §ã lµ
mét cuèn cã nhiÒu sù kiÖn lÞch sö chÝnh x¸c, bÊt kú nhµ sö
häc nµo còng ph¶i coi träng. Tuy nhiªn t«i còng h¬i ho¶ng
khi thÊy ngêi ta qu¸ tin vµo Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®Õn
nçi trÝch dÉn lan trµn vµ cho lµ ®óng c¶ nhiÒu ®o¹n lµ tr¸i
víi sù thËt. Chóng ta kh«ng thÓ quªn r»ng Hoµng Lª nhÊt
thèng chÝ dï sao còng cßn nhiÒu tÝnh chÊt mét cuèn tiÓu
thuyÕt kiÓu Tam quèc chÝ” [31, 107].
Qua ý kiÕn trªn ®©y, Vò §øc Phóc muèn nãi tíi møc ®é
chÝnh x¸c cña c¸c sù kiÖn, còng nh nh©n vËt lÞch sö ®îc
ph¶n ¸nh trong t¸c phÈm. Vµ qua cuéc tranh luËn gi÷a «ng
Phóc vµ «ng Th¾ng, cã thÓ thÊy tÇm quan träng cña tÝnh
trung thùc lÞch sö trong mét t¸c phÈm v¨n häc.
4.7. Trªn t¹p chÝ V¨n häc (sè 11- 1966), hai «ng Mai
Quèc Liªn vµ KiÒu Thu Ho¹ch cã bµi viÕt: “T×m hiÓu gi¸ trÞ
hiÖn thùc cña “Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ”, mét t¸c phÈm v¨n
xu«i cæ ®iÓn tiªu biÓu”, ®· bµn ®Õn gi¸ trÞ hiÖn thùc cña
t¸c phÈm Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. C¸c t¸c gi¶ kh¼ng
®Þnh: “Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ mét t¸c phÈm cã quy
m«, ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña mét thêi ®¹i võa ®au th¬ng
võa hïng tr¸ng trong lÞch sö níc ta. B»ng sù kÕt hîp tµi t×nh
gi÷a bót ph¸p lÞch sö vµ nghÖ thuËt m« t¶ sinh ®éng ®·
lµm cho t¸c phÈm cã ®îc c¶ chiÒu s©u, lÉn chiÒu réng cña
- Xem thêm -