LêI NãI §ÇU
Sù ph¸t triÓn cña ViÖt Nam còng nh- cña c¸c n-íc X· Héi Chñ NghÜa (XHCN)
kh¸c ®-îc ®¸nh dÊu b»ng sù chuyÓn h-íng trong t- t-ëng,nhËn thøc cña c¸c §¶ng
va Nhµ N-íc vÒ Chñ NghÜa X· Héi(CNXH) vµ con ®-êng ®i lªn CNXH.ë ViÖt
Nam,tõ sau nh÷ng n¨m ®æi míi ®Õn nay míi chØ cã h¬n 15 n¨m,®ã thùc sù chØ lµ
mét kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n so víi lÞch sö ph¸t triÓn cña mét d©n téc,mét ®Êt
n-íc.
Tuy nhiªn,trong 15 n¨m ®ã,ViÖt Nam ®· cã nh÷ng sù thay ®æi vµ ph¸t triÓn v-ît
bËc.Tõ mét n-íc nghÌo ®ãi va thiÕu ¨n quanh n¨m,lu«n ph¶i tr«ng chê vµo c¸c
kho¶n viÖn trî,trî gióp cña c¸c n-íc kh¸c,ViÖt Nam ®· trë thµnh mét n-íc xuÊt
khÈu g¹o ®øng thø 2 trªn thÕ giíi (sau Th¸i Lan).C¸c nghµnh s¶n xuÊt C«ng-N«ng
NghiÖp vµ DÞch Vô ®· ®¹t ®-îc nh÷ng thµnh qu¶ ®¸ng kÓ,®êi sèng cña nh©n d©n
®-îc c¶i thiÖn vv...Cã ®-îc sù ph¸t triÓn ®ã,nh- trªn ®· nªu,chÝnh lµ nhê sù ®æi
míi trong nhËn thøc,t- duy vÒ CNXH vµ con ®-êng
®i lªn CNXH .Trong sè nh÷ng nhËn thøc ®ã,®Æc biÖt quan träng,lµ sù ®æi míi
trong nhËn thøc vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn nãi chung còng nh- sù
®¸nh gi¸ l¹i vai trß cña lîi nhuËn trong c«ng cuéc x©y dùng CNXH nãi riªng
.§¶ng vµ Nhµ N-íc ta ®· kh¼ng
®Þnh r»ng chØ dùa trªn c¬ së cã nh÷ng hiÓu biÕt ®óng ®¾n vÒ nguån gèc,b¶n chÊt vµ
vai trß cña lîi nhuËn th× chóng ta míi cã thÓ thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn,sím
®-a ViÖt Nam héi nhËp víi c¸c n-íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi còng nh- x©y
dùng thµnh c«ng CNXH.
VËy th× lîi nhuËn lµ g×?Nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn?Vai trß cña lîi nhuËn
trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ lµ nh- thÕ nµo?Nh÷ng c©u hái nay kh«ng ph¶i dÕn
b©y giê míi ®-îc ®Æt ra mµ tõ rÊt l©u råi con ng-êi ®· cã nhiÒu nh÷ng quan ®iÓm
kh¸c nhau vÒ lîi nhuËn.Tõ nh÷ng quan ®iÓm cña c¸c tr-êng ph¸i lý luËn tr-íc M¸c
cho ®Õn nh÷ng tr-êng ph¸i lý luËn ngµy nay,mçi tr-êng ph¸i ®Òu cã nh÷ng luËn
®iÓm,häc thuyÕt cña m×nh ®Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái ®ã.Trong sè nh÷ng quan ®iÓm
1
®ã,häc thuyÕt cña Chñ NghÜa M¸c(CN M¸c),®-îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng lý luËn
gi¸ trÞ thÆng d-(GTTD),®· gi¶i thÝch ®-îc mét c¸ch ®Çy ®ñ,chÝnh x¸c vµ khoa häc
nhÊt vÒ nguåc gèc,b¶n chÊt vµ vai trß cña lîi nhuËn.ChÝnh v× vËy mµ toµn bé häc
thuyÕt cña CN M¸c nãi chung vµ nh÷ng lý luËn vÒ lîi nhuËn cña CN M¸c nãi riªng
®· ®-îc §¶ng ta coi lµ c¬ së lý luËn quan träng trong c«ng cuéc x©y dùng CNXH
ë n-íc ta.
H¬n n÷a,do nh÷ng h¹n chÕ vÒ mÆt lÞch sö cho nªn dï c¸c häc thuyÕt nµy cã
®óng ®Õn mÊy còng lu«n ®ßi hái ph¶i ®-îc vËn dông mét c¸ch hîp lý vµo ®iÒu
kiÖn hoµn c¶nh cña mçi quèc gia .ChÝnh v× vËy mµ ®Ò ¸n nµy,kh«ng chØ ph©n tÝch
nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn trong quan ®iÓm cña mét sè c¸c tr-êng ph¸i tõ
tr-íc ®Õn nay,®Æc biÖt lµ häc thuyÕt cña M¸c , xem xÐt tíi vai trß cña lîi nhuËn
nh- lµ mét ®éng lùc c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng(KTTT) mµ cßn xem xÐt tíi
qu¸ tr×nh vËn dông lý luËn vµo thùc tiÔn ë n-íc ta ®Ó thÊy ®-îc râ nÐt h¬n vai trß
®éng lùc cña lîi nhuËn.
Trong ph¹m vi cho phÐp cña bµiviÕt vµ do hiÓu biÕt cßn h¹n chÕ nªn bµi viÕt nµy
khã tr¸nh khái nh÷ng sai sãt .V× vËy,em rÊt mong nhËn ®-îc sù chØ dÉn,gióp ®ì
cña thÇy gi¸o ®Ó em cã ®-îc nh÷ng nhËn thøc ®óng ®¾n h¬n.
Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n.
2
PHÇN I : Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn
i/ Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong c¸c häc thuyÕt phi M¸c-xÝt:
1/Quan ®iÓm cña tr-êng ph¸i Träng Th-¬ng vÒ lîi nhuËn:
VÒ mÆt hoµn c¶nh lÞch sö,Chñ NghÜa Träng Th-¬ng(CNTT) ®-îc ra ®êi vµo thêi
kú tÝch luü nguyªn thuû cña giai cÊp t- b¶n.ë giai ®o¹n nµy,vÊn ®Ò ®-îc quan t©m
hµng ®Çu vµ mang mét ý nghÜa cùc kú quan träng ®ã lµ tiÒn.Mäi c¸ nh©n,mäi tæ
chøc,thËm chÝ lµ mäi quèc gia ®Òu t×m mäi c¸ch ®Ó tÝch tr÷ thËt nhiÒu tiÒn,nhnhËn xÐt cña Engels sau nµy th×
"c¸c d©n téc chèng ®èi nhau nh- nh÷ng kÎ bñn xØn,hai tay «m kh- kh- tói tiÒn quÝ
b¸u, nh×n sang ng-êi l¸ng giÒng víi con m¾t ghen tþ,®a nghi".
Do ®-îc h×nh thµnh trong mét hoµn c¶nh lÞch sö nh- vËy cho nªn toµn bé häc
thuyÕt cña CNTT nãi chung vµ quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn nãi riªng ®Òu ®-îc x©y
dùng trªn c¬ së ®ång nhÊt gi¸ trÞ víi tiÒn b¹c vµ lÊy ®èi t-îng nghiªn cøu cña Kinh
TÕ ChÝnh TrÞ(KTCT) lµ lÜnh vùc l-u th«ng,coi KTCT "lµ khoa häc vÒ cña c¶i
th-¬ng m¹i mµ nhiÖm vô cña nã lµ b¸n nhiÒu mua Ýt".ChÝnh v× vËy,CNTT cho r»ng
lîi nhuËn lµ do lÜnh vùc l-u th«ng,do sù mua b¸n trao ®æi mµ sinh ra.Nã lµ kÕt qu¶
cña viÖc mua Ýt b¸n nhiÒu ,mua rÎ b¸n ®¾t mµ cã.Hä cho r»ng muèn cã ®-îclîi
nhuËn th× kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c ngoµi viÖc trao ®æi bu«n b¸n.
VÒ vai trß cña lîi nhuËn th× CNTT ®· kh¼ng ®Þnh r»ng lîi nhuËn lu«n lµ môc
tiªu cña mäi ho¹t ®éng trao ®æi mua b¸n trªn thÞ tr-êng.§iÒu nµy ®-îc thÓ hiÖn
qua viÖc mét quèc gia ph¶i lu«n ®¶m b¶o xuÊt siªu nh- Thomas Mun ®· viÕt:"
Chóng ta ph¶i th-êng xuyªn gi÷ v÷ng nguyªn t¾c lµ hµng n¨m b¸n cho ng-êi n-íc
ngoµi víi sè l-îng hµng ho¸ lín h¬n sè l-îng chóng ta ph¶i mua cña hä".Cßn ®èi
víi c¸c th-¬ng nh©n th× môc tiªu cña hä lu«n lµ mua rÎ b¸n ®¾t nh»m thu ®-îc
phÇn lîi nhuËn chªnh lÖch.
Nh×n chung th× c¸c quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña CNTT,còng nh- c¸c quan ®iÓm
kh¸c cña hä,ch-a cã ®-îc sù nhËn thøc,ph©n tÝch mang tÝnh khoa häc s©u s¾c ,ch-a
mang tÝnh quy luËt.Tuy nhiªn,c¸c quan ®iÓm nµy còng ®ãng vai trß kh¸ quan
träng, lµm tiÒn ®Ò cho c¸c häc thuyÕt kinh tÕ sau nµy.
2/Quan ®iÓm cña tr-êng ph¸i T- S¶n Cæ §iÓn vÒ lîi nhuËn:
Cã thÓ nãi r»ng,trong giai ®o¹n tr-íc M¸c,tr-êng ph¸i T- S¶n Cæ §iÓn(TSC§)
lµ tr-êng ph¸i tiÕn bé nhÊt.§©y còng lµ mét trong ba tr-êng ph¸i ®-îc M¸c chän
lµm tiÒn ®Ò lý luËn cho häc thuyÕt cña m×nh.Së dÜ tr-êng ph¸i TSC§ ®-îc ®¸nh gi¸
cao nh- vËy lµ do ®©y lµ tr-êng ph¸i ®Çu tiªn chuyÓn ®èi t-îng nghiªn cøu cña
KTCT tõ lÜnh vùc l-u th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt.§ã còng lµ lÇn ®Çu tiªn c¸c nhµ
kinh tÕ häc kh«ng dõng l¹i ë viÖc nghiªn cøu,xem xÐt hiÖn t-îng bªn ngoµi mµ ®·
sö dông ph-¬ng ph¸p trõu t-îng ho¸ khoa häc ®Ó ®i s©u vµo nhËn thøc,ph©n tÝch
nh»m t×m ra b¶n chÊt vµ tÝnh quy luËt cña c¸c sù vËt,hiÖn t-îng ®ång thêi x©y
dùng mét hÖ thèng c¸c ph¹m trï nh- gi¸ trÞ,gi¸ c¶,lîi nhuËn vv...
§-îc h×nh thµnh trong giai ®o¹n ®Çu cña Chñ NghÜa T- B¶n(CNTB),tr-êng ph¸i
TSC§
®·
cã
mét
sè
nh÷ng
®¹i
biÓu
kiÖt
xuÊt
nh3
W.Petty,A.Smith,D.Ricardo,vv...Quan ®iÓm cña c¸c ®¹i biÓu nµy vÒ lîi nhuËn võa
mang tÝnh kÕ thõa ng-êi ®i tr-íc võa mang tÝnh s¸ng t¹o mµ trong ®ã cã mét sè
quan ®iÓm næi bËt vÒ lîi nhuËn cu¶ ph¸i Träng N«ng,A.Smith hay D.ricardo mµ ta
sÏ xem xÐt sau ®©y.
Tr-íc tiªn lµ ph¸i Träng N«ng,mÆc dï thõa nhËn quy luËt gi¸ trÞ tuy nhiªn hä l¹i
cho r»ng chØ cã lao ®éng trong n«ng nghiÖp míi t¹o ra gi¸ trÞ,t¹o ra c¸i mµ hä gäi
lµ s¶n phÈm thuÇn tuý cßn lao ®éng trong c¸c nghµnh nghÒ kh¸c nh- trong c«ng
nghiÖp hay th-¬ng nghiÖp th× kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ.Së dÜ nh- vËy,theo hä gi¶i
thÝch,lµ do trong n«ng nghiÖp ngoµi søc lao ®éng cña chÝnh m×nh ra th× ng-êi n«ng
d©n cßn ®-îc sù trî gióp cña thiªn nhiªn.V× vËy mµ lîi nhuËn,theo quan ®iÓm cña
hä,chÝnh lµ phÇn thu nhËp kh«ng lao ®éng cña nhµ t- b¶n do ng-êi n«ng d©n t¹o
ra.ë ®©y,mÆc dï cßn h¹n chÕ khi cho r»ng chØ cã lao ®éng n«ng nghiÖp míi t¹o ra
s¶n phÈm thuÇn tuý tuy nhiªn tr-êng ph¸i Träng N«ng ®· cã mét ®ãng gãp quan
träng ®ã lµ b-íc ®Çu t×m ra nguån gèc cña c¸i gäi lµ s¶n phÈm thuÇn tuý,xÐt vÒ b¶n
chÊt chÝnh lµ GTTD.Ngoµi ra,trong lý luËn cña ph¸i Träng N«ng,®· xuÊt hiÖn
nh÷ng mÇm mèng t- t-ëng vÒ lîi nhuËn b×nh qu©n vµ xu h-íng gi¶m sót cña tû
suÊt lîi nhuËn.
§Õn A.Smith,ng-êi ®-îc coi lµ ®¹i biÓu cña tr-êng ph¸i TSC§ trong thêi kú
c«ng tr-êng
thñ c«ng,th× ®· cã nh÷ng b-íc tiÕn ®¸ng kÓ vÒ lý luËn so víi ph¸i Träng N«ng.¤ng
kh¼ng ®Þnh r»ng kh«ng chØ lao ®éng trong n«ng nghiÖp mµ tÊt c¶ mäi h×nh thøc lao
®éng kh¸c còng ®Òu t¹o ra gi¸ trÞ vµ lao ®éng chÝnh lµ th-íc ®o cña gi¸ trÞ.Dùa trªn
quan ®iÓm ®óng ®¾n vÒ gi¸ trÞ lao ®éng,A.Smith ®· ®-a ra nh÷ng lý luËn cña m×nh
vÒ lîi nhuËn.¤ng cho r»ng phÇn gi¸ trÞ mµ ng-êi lao ®éng t¹o ra ®-îc ph©n chia
thµnh tiÒn l-¬ng tr¶ cho ng-êi lao ®éng,®Þa t« tr¶ cho ®Þa chñ vµ lîi nhuËn tr¶ cho
nhµ t- b¶n.Nãi nh- vËy cã nghÜa lµ nÕu nh- ta coi ®Þa t« lµ kho¶n khÊu trõ thø nhÊt
th× lîi nhuËn chÝnh lµ kho¶n khÊu trõ thø hai vµo s¶n phÈm cña ng-êi lao ®éng vµ
chóng ®Òu cã chung mét nguån gèc lµ lao ®éng kh«ng d-îc tr¶ c«ng cña ng-êi lao
®éng.XÐt vÒ mÆt l-îng th× ®Þa t« vµ lîi nhuËn chÝnh lµ nh÷ng kho¶n d«i ra ngoµi
tiÒn l-¬ng cña ng-êi lao ®éng cßn xÐt vÒ mÆt chÊt th× chóng ph¶n ¸nh quan hÖ bãc
lét cña t- b¶n vµ ®Þa chñ ®èi víi ng-êi lao ®éng.¤ng chØ râ r»ng " Khi së h÷u
TBCN xuÊt hiÖn,ng-êi c«ng nh©n trë thµnh lao ®éng lµm thuª th× tiÒn l-¬ng cña hä
kh«ng ph¶i lµ toµn bé gi¸ trÞ s¶n phÈm lao ®éng cña hä s¶n xuÊt ra n÷a,mµ chØ lµ
mét bé phËn cña gi¸ trÞ ®ã".Ngoµi ra,A.Smith còng ®· thÊy ®-îc xu h-íng b×nh
qu©n ho¸ tû suÊt lîi nhuËn vµ xu h-íng tû suÊt lîi nhuËn gi¶m sót do khèi l-îng tb¶n ®Çu t- t¨ng lªn.
D.Ricardo ®· kÕ thõa mét c¸ch xuÊt s¾c nh÷ng t- t-ëng cña A.Smith.Lµ ng-êi
sèng trong thêi kú diÔn ra cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp nªn D.Ricardo ®· cã ®-îc
nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan ®Ó tiÕp tôc ph¸t triÓn häc thuyÕt cña A.Smith.VÒ lîi
nhuËn,D.Ricardo cho r»ng lîi nhuËn lµ sè cßn l¹i ngoµi tiÒn l-¬ng mµ nhµ t- b¶n
tr¶ cho ng-êi c«ng nh©n.TiÕn bé h¬n A.Smith,Ricardo kh«ng nh÷ng ®· thÊy ®-îc
xu h-íng gi¶m sót cña tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n mµ cßn gi¶i thÝch ®-îc nguyªn
nh©n cña sù gi¶m sót lµ do sù vËn ®éng , biÕn ®æi cña thu nhËp gi÷a ba giai cÊp ®Þa
chñ,c«ng nh©n vµ nhµ t- b¶n.¤ng gi¶i thÝch r»ng do trong n«ng nghiÖp cã tån t¹i
4
quy luËt mµu mì cña ®Êt ®ai ngµy cµng gi¶m,v× vËy,gi¸ c¶ cña n«ng phÈm sÏ ngµy
cµng t¨ng lªn lµm cho tiÒn c«ng cña c«ng nh©n vµ ®Þa t« cña ®Þa chñ còng t¨ng lªn
trong khi lîi nhuËn cña nhµ t- b¶n th× kh«ng t¨ng theo.Do vËy mµ tû suÊt lîi nhuËn
sÏ ngµy cµng gi¶m xuèng,g©y thiÖt h¹i cho nhµ t- b¶n.Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ nh÷ng
luËn gi¶i ®-îc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t bªn ngoµi sù vËt,hiÖn t-îng chø
kh«ng hÒ mang tÝnh khoa häc.ChØ ®Õn khi Chñ NghÜa M¸c-Lªnin(CN M-L) xuÊt
hiÖn,víi viÖc ph©n chia t- b¶n thµnh t- b¶n bÊt biÕn vµ t- b¶n kh¶ biÕn,míi gi¶i
thÝch ®-îc ®óng ®¾n quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu h-íng gi¶m dÇn.
Trªn ®©y,chóng ta ®· xÐt tíi mét sè tr-êng ph¸i lý luËn tr-íc M¸c,c¸c tr-êng
ph¸i nµy ®Òu lµ c¸c tr-êng ph¸i cã nh÷ng quan ®iÓm tiÕn bé ,vÒ lîi nhuËn nãi riªng
vµ vÒ c¸c ph¹m trï kinh tÕ häc kh¸c nãi chung,®Æc biÖt lµ tr-êng ph¸i
TSC§.Nh÷ng quan ®iÓm nµy ®Òu ®· ®¹t ®-îc nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh mÆc dï
vÉn cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ.Së dÜ nh- vËy lµ do c¸c häc thuyÕt nµy ph¸t sinh vµo giai
®o¹n ®Çu míi h×nh thµnh cña CNTB , lóc nµy m©u thuÉn gi÷a giai cÊp c«ng nh©n
vµ giai cÊp t- s¶n ch-a gay g¾t l¾m cßn m©u thuÉn c¬ b¶n cña x· héi lóc bÊy giê lµ
m©u thuÉn gi÷a t- s¶n vµ ®Þa chñ.H¬n n÷a,vµo lóc ®ã,ch-a cã mét häc thuyÕt
nµo,®øng vÒ phe giai cÊp c«ng nh©n,®-îc h×nh thµnh ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a
giai cÊp c«ng nh©n vµ chñ t- b¶n.ChÝnh v× vËy cho nªn c¸c nhµ lý luËn cña giai cÊp
t- b¶n míi cã thÓ ®-a ra c¸c häc thuyÕt Ýt nhiÒu cßn mang tÝnh khoa häc.
Tuy nhiªn,trong giai ®o¹n sau cña CNTB,sù ph¸t triÓn cña CNTB ®· b¾t ®Çu béc
lé ngµy cµng râ nÐt nh÷ng m©u thuÉn gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ giai cÊp t- s¶n.§·
b¾t ®Çu cã nh÷ng xung ®ét ngµy cµng gay g¾t vÒ quyÒn lîi gi÷a hai giai cÊp ®-îc
thÓ hiÖn qua c¸c hiÖn t-îng x· héi nh- khñng ho¶ng,thÊt nghiÖp,sù ph¸ s¶n cña
s¶n xuÊt nhá hay qu¸ tr×nh bÇn cïng ho¸ giai cÊp v« s¶n vv...C¸c phong trµo ®Êu
tranh cña c«ng nh©n bïng næ ngµy cµng nhiÒu.§Æc biÖt lµ tõ sau khi xuÊt hiÖn CN
M-L ,víi vai trß nh- mét lý luËn chØ ®-êng cho giai cÊp c«ng nh©n,chØ ra sø mÖnh
lÞch sö cña hä trong viÖc xo¸ bá vµ thay thÕ PTSX TBCN b»ng mét PTSX tiÕn bé
h¬n,PTSX XHCN ,th× søc Ðp lªn giai cÊp t- s¶n ngµy cµng t¨ng.ChÝnh v× vËy,trong
giai ®o¹n nµy,c¸c nhµ lý luËn cña giai cÊp t- b¶n ®· ra søc xuyªn t¹c,bÎ cong
nh÷ng ló luËn ®óng ®¾n tr-íc kia vµ ®-a ra nh÷ng lý luËn sai lÇm nh»m gi¶i thÝch
c¸c hiÖn t-îng x· héi kÓ trªn víi môc ®Ých che dÊu b¶n chÊt bãc lét cña CNTB.Do
®ã
c¸c häc thuyÕt h×nh thµnh trong thêi kú nµy nãi chung vµ c¸c lý luËn vÒ lîi nhuËn
nãi riªng kh«ng cßn mang tÝnh khoa häc n÷a.Sau ®©y chóng ta sÏ xem xÐt mét sè
tr-êng ph¸i nh- vËy,trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c lý luËn vÒ lîi nhuËn ®Ó thÊy râ b¶n
chÊt phi khoa häc cña c¸c häc thuyÕt nµy.
3/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña tr-êng ph¸i HËu Cæ §iÓn:
Tr-êng ph¸i HËu Cæ §iÓn(HC§),mÆc dï xuÊt hiÖn ngay sau tr-êng ph¸i TSC§
nh-ng c¸c nhµ lý luËn cña tr-êng ph¸i HC§ l¹i hoµn toµn xa rêi nh÷ng lý luËn cu¶
tr-êng ph¸i TSC§.Hä rêi bá ph-¬ng ph¸p trõu t-îng ho¸ khoa häc,kh«ng ®i s©u
vµo ph©n tÝch b¶n chÊt cña sù vËt,hiÖn t-îng mµ chØ xem xÐt hêi hît bªn ngoµi.§Æc
biÖt lµ hä ®· ¸p dông ph-¬ng ph¸p t©m lý chñ quan trong ph©n tÝch kinh tÕ,"coi
KTCT lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc x· héi".H¬n n÷a,hä l¹i xa rêi lý thuyÕt
vÒ gi¸ trÞ lao ®éng vµ ®-a ra c¸c lý luËn vÒ gi¸ trÞ Ých lîi hay gi¸ trÞ c¸c nh©n tè s¶n
5
xuÊt vv...Ta cã thÓ thÊy ®-îc ®iÒu ®ã qua c¸c häc thuyÕt cña mét sè ®¹i diÖn tiªu
biÓu cho tr-êng ph¸i nµy nh- R.Malthus vµ J.B.Say.
§èi víi Malthus,trªn c¬ së quan ®iÓm sai lÇm cña A.Smith vÒ gi¸ trÞ,«ng ®· ph¸t
triÓn lªn vµ cho r»ng:"Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ do lao ®éng mµ hµng ho¸ ®ã cã thÓ mua
®-îc b»ng nh÷ng chi phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra nã.C¸c chi phÝ nµy bao gåm chi phÝ vÒ lao
®éng sèng,chi phÝ vÒ lao ®éng vËt ho¸ céng víi lîi nhuËn t- b¶n øng tr-íc".NhvËy lµ dùa trªn quan ®iÓm sai lÇm vÒ gi¸ trÞ,Malthus ®· ®-a ra quan niÖm sai lÇm
vÒ lîi nhuËn,coi lîi nhuËn"lµ kho¶n d«i ra ngoµi chi phÝ vÒ lao ®éng sèng vµ lao
®éng vËt ho¸".Víi quan niÖm nµy vÒ lîi nhuËn
v« h×nh chung,Malthus ®· dÉn tíi mét c¸ch gi¶i thÝch sai lÇm vÒ nguån gèc cña lîi
nhuËn,cho r»ng kh«ng chØ søc lao ®éng cña ng-êi c«ng nh©n mµ c¶ c¸c c«ng cô
lao ®éng vµ ®èi t-îng lao ®éng còng tham gia vµo qu¸ tr×nh h×nh thµnh lîi nhuËn.
Cßn theo J.B.Say,ng-êi ñng hé quan ®iÓm gi¸ trÞ Ých lîi,th× cho r»ng Ých lîi cña
vËt quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ cña nã,Ých lîi cµng cao th× gi¸ trÞ cña vËt cµng lín,coi Ých lîi
lµ th-íc ®o cña gi¸ trÞ.Dùa trªn c¬ së thuyÕt gi¸ trÞ Ých lîi,Say ®· ®-a ra lý thuyÕt
vÒ ba nh©n tè s¶n xuÊt.¤ng cho r»ng cã ba nh©n tè tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
lµ lao ®éng,®Êt ®ai vµ t- b¶n,mçi nh©n tè cã Ých lîi riªng vµ t¹o ra nh÷ng phÇn gi¸
trÞ t-¬ng øng.Do vËy,Say ®· coi lîi nhuËn nh- lµ phÇn gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®-îc
t¹o ra do Ých lîi cña t- b¶n,cã nghÜa lµ ,coi lîi nhuËn nh- lµ hiÖu suÊt ®Çu t- cña tb¶n.LuËn ®iÓm nµy tÊt yÕu dÉn tíi viÖc cho r»ng nh÷ng m¸y mãc tham gia vµo qu¸
tr×nh s¶n xuÊt còng tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ chø kh«ng ph¶i chØ riªng
lao ®éng cña c«ng nh©n míi t¹o ra gi¸ trÞ.H¬n n÷a,Say cßn cho r»ng lîi nhuËn lµ
tiÒn l-¬ng cña nhµ qu¶n lý kinh doanh,lµ phÇn th-ëng cho nh÷ng nhµ ®Çu t- d¸m
m¹o hiÓm.Ta cã thÓ thÊy r»ng ®ã hoµn toµn lµ nh÷ng quan ®iÓm sai lÇm.
4/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña tr-êng ph¸i Cæ §iÓn Míi:
XuÊt hiÖn trong giai ®o¹n b¾t ®Çu sù chuyÓn ®æi tõ CNTB tù do c¹nh tranh sang
CNTB ®éc quyÒn,®Æc biÖt lµ ®-îc h×nh thµnh sau khi CN M¸c ra ®êi,tr-êng ph¸i
Cæ §iÓn Míi (C§M) ra ®êi nh»m môc ®Ých biÖn hé cho CNTB tr-íc nh÷ng hiÖn
t-îng kinh tÕ míi ph¸t sinh nh- t×nh tr¹ng ®éc quyÒn vµ nh÷ng hËu qu¶ vÒ mÆt x·
héi cña nã vv...Ngoµi ra nã cßn cã mét nhiÖm vô kh¸c lµ phª ph¸n CN M¸c,phñ
nhËn nh÷ng lý luËn khoa häc cña M¸c vÒ b¶n chÊt bãc lét cña giai cÊp t- b¶n,sù
diÖt vong tÊt yÕu cña CNTB vµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n vv...nh»m
b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp t- s¶n.ñng hé t- t-ëng tù do c¹nh tranh,¸p dông phÐp
ph©n tÝch vi m« nÒn kinh tÕ,kÕ thõa vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn lý thuyÕt gi¸ trÞ t©m lý
chñ quan lµ c¸c ®Æc ®iÓm næi bËt cña tr-êng ph¸i C§M.Dùa trªn c¸c ®Æc ®iÓm c¬
b¶n ®ã th× mçi ®¹i biÓu cña tr-êng ph¸i C§M l¹i cã nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau
vÒ lîi nhuËn.
Víi J.B.Clark,«ng ®· ph¸t triÓn lý thuyÕt 'Ých lîi giíi h¹n' lªn thµnh lý thuyÕt
'n¨ng suÊt giíi h¹n' vµ tõ ®ã ®-a ra lý thuyÕt 'n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm' cña c¸c
nh©n tè s¶n xuÊt.¤ng cho r»ng thu nhËp lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch cña c¸c nh©n tè s¶n
xuÊt,cô thÓ lµ,tiÒn l-¬ng lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña lao ®éng,®Þa t« lµ n¨ng
lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña ®Êt ®ai cßn lîi nhuËn lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña tb¶n.Nãi nh- vËy cã nghÜa lµ lîi nhuËn,thùc chÊt,®-îc coi lµ tiÒn l-¬ng tr¶ cho nhµ
6
s¶n xuÊt-kinh doanh.HoÆc nh- Alfred Marshall th× l¹i coi lîi nhuËn nh- lµ kho¶n
tiÒn thï lao thuÇn tóy cho n¨ng khiÕu qu¶n lý kinh doanh,sö dông t- b¶n vµ n¨ng
lùc tæ chøc ho¹t ®éng s¶n xuÊt.
Nh×n chung,c¸c quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña mét sè tr-êng ph¸i phi M¸cxit kÓ
trªn,mÆc dï cã mét sè tr-êng ph¸i cã nh÷ng quan ®iÓm tiÕn bé,®Æc biÖt lµ c¸c
tr-êng ph¸i tr-íc M¸c, nh-ng chóng vÉn ch-a thÓ cã ®-îc tÝnh chÝnh x¸c vµ khoa
häc mét c¸ch trän vÑn.Së dÜ nh- vËy lµ v× c¸c quan ®iÓm nµy ®-îc x©y dùng trªn
c¬ së nh÷ng luËn ®iÓm,hoÆc lµ ch-a ®óng ®¾n,chÝnh x¸c hoÆc lµ sai lÇm hoµn
toµn,vÒ gi¸ trÞ.V× vËy mµ ngay c¶ nh÷ng nhµ t- t-ëng tiÕn bé nhÊt cña tr-êng ph¸i
TSC§ còng ch-a thÓ x¸c ®Þnh ®-îc ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt
cña lîi nhuËn.ChØ ®Õn khi CN M¸c xuÊt hiÖn,trªn c¬ së kÕ thõa vµ ph¸t triÓn tiÕp
tôc nh÷ng quan ®iÓm ®óng ®¾n cña c¸c tr-êng ph¸i tr-íc ®ã,míi cã thÓ gi¶i thÝch
mét c¸ch khoa häc,chÝnh x¸c vµ ®Çy ®ñ vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn.
ii/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong häc thuyÕt cña M¸c:
Nh- trªn ®· ph©n tÝch,chØ ®Õn khi CN M¸c xuÊt hiÖn th× nguån gèc vµ b¶n chÊt
cña lîi nhuËn míi ®-îc lµm s¸ng tá th«ng qua c¸c häc thuyÕt kinh tÕ cña CN
M¸c.Dùa trªn viÖc kÕ thõa nh÷ng t- t-ëng tiÕn bé,khoa häc cña c¸c tr-êng ph¸i lý
luËn tr-íc ®ã,M¸c ®· s¸ng t¹o ra häc thuyÕt cña m×nh mµ trong ®ã,næi bËt vµ cã
vai trß nh- "mét hßn ®¸ t¶ng" trong toµn bé häc thuyÕt chÝnh lµ nh÷ng lý luËn vÒ
gi¸ trÞ thÆng d-(GTTD).Dùa c¬ së ®ã,M¸c ®· ph©n tÝch vµ lµm s¸ng tá nguån gèc
vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn còng nh- ®· gi¶i thÝch ®-îc sù h×nh thµnh cña tû suÊt lîi
nhuËn b×nh qu©n vµ b¶n chÊt cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu h-íng gi¶m
dÇn.Ngoµi ra,M¸c còng ®· thÊy ®-îc vµ ph©n tÝch mét c¸ch khoa häc sù ph©n chia
cña lîi nhuËn thµnh c¸c h×nh thøc kh¸c nhau nh- lîi nhuËn c«ng
nghiÖp(LNCN),lîi nhuËn th-¬ng nghiÖp(LNTN),lîi tøc cho vay(LTCV),lîi nhuËn
ng©n hµng(LNNH),®Þa t«(§T) vµ cuèi cïng lµ lîi nhuËn ®éc quyÒn(LN§Q).
Sau ®©y,chóng ta sÏ lÇn l-ît xem xÐt c¸c vÊn ®Ò trªn trong häc thuyÕt cña M¸c.
1/Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn:
§Ó thÊy ®-îc sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn,tr-íc tiªn ta h·y xem xÐt vÒ kh¸i niÖm
mµ m¸c gäi lµ chi phÝ s¶n xuÊt(CPSX).
Nh- chóng ta ®· biÕt,gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®-îc cÊu thµnh nªn tõ chi phÝ cho lao
®éng trong qu¸ khø,chi phÝ cho lao ®éng sèng vµ phÇn gi¸ trÞ míi ®-îc t¹o ra trong
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.Tuy nhiªn,®èi víi nhµ t- b¶n th× hä kh«ng quan t©m tíi sù cÊu
thµnh cña gi¸ trÞ hµng ho¸ mµ hä chØ quan t©m tíi viÖc ph¶i bá ra bao nhiªu t- b¶n
vµ sÏ thu l¹i ®-îc c¸i g×.
§Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt ra mét s¶n phÈm th× trªn thùc tÕ nhµ t- b¶n sÏ ph¶i øng tb¶n ra ®Ó mua c¸c t- liÖu s¶n xuÊt(TLSX),®-îc ký hiÖu lµ (c), vµ ®Ó thuª lao
®éng,®-îc ký hiÖu lµ (v).Toµn bé phÇn t- b¶n nµy ®-îc gäi lµ t- b¶n øng
tr-íc(TB¦T).Tuy nhiªn,theo M¸c th× kh«ng ph¶i toµn bé phÇn TB¦T nµy ®Òu
®-îc chuyÓn dÞch hÕt vµo gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mµ chØ cã mét phÇn l-îng t- b¶n
®-îc dïng ®Ó øng tr-íc cho TLSX vµ toµn bé l-îng t- b¶n ®-îc dïng ®Ó øng tr-íc
7
cho lao ®éng lµ cÊu t¹o trùc tiÕp nªn gi¸ trÞ cña hµng ho¸. PhÇn gi¸ trÞ nµy ®-îc
M¸c gäi lµ CPSX ,®-îc ký hiÖu lµ (k) vµ ®-îc biÓu diÔn d-íi c«ng thøc:
k=c+v
Víi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX,nhµ t- b¶n ®· b-íc ®Çu che dÊu ®-îc sù h×nh
thµnh cña gi¸ trÞ thÆng d-(GTTD) vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó h×nh thµnh nªn kh¸i niÖm lîi
nhuËn.Cã thÓ thÊy râ ®-îc ®iÒu nµy qua viÖc nghiªn cøu nh÷ng ph©n tÝch cña M¸c
vÒ c«ng thøc cña CFSX trªn.
Tr-íc tiªn,ta h·y xen l¹i ®Þnh nghÜa cña M¸c vÒ GTTD.Theo M¸c th× "gi¸ trÞ
thÆng d- lµ gi¸ trÞ míi d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng nh©n t¹o ra vµ bÞ
nhµ t- b¶n chiÕm kh«ng".Nh- vËy,theo M¸c th× GTTD chÝnh lµ phÇn lao ®éng
kh«ng ®-îc tr¶ c«ng cña ng-êi c«ng nh©n mµ nhµ t- b¶n ®· chiÕm ®o¹t,®iÒu ®ã cã
nghÜa lµ GTTD (hay chÝnh lµ phÇn gi¸ trÞ míi) d-îc t¹o ra bëi lao ®éng cña ng-êi
c«ng nh©n.Nãi c¸ch kh¸c,chÝnh lao ®éng cña ng-êi c«ng nh©n vµ chØ duy nhÊt mét
m×nh nã lµ t¹o ra GTTD.Lý luËn vÒ GTTD cña M¸c ®· v¹ch trÇn b¶n chÊt bãc lét
cña CNTB,chØ râ nguån gèc sù giµu cã cña CNTB nãi chung vµ cña nhµ t- b¶n nãi
riªng chÝnh lµ nhê chiÕm ®o¹t GTTD.
Tuy nhiªn,víi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX (k=c+v) th× nguån gèc vµ b¶n chÊt
bãc lét cña GTTD ®· bÞ che lÊp.ë ®©y,d-êng nh- phÇn gi¸ trÞ míi ®-îc t¹o ra lµ do
t¸c ®éng cña toµn bé l-îng t- b¶n mµ nhµ t- b¶n ®· øng ra.Cã nghÜa lµ,c¶ bé phËn
t- b¶n bá vµo lao ®éng (v) vµ bé phËn t- b¶n bá vµo TLSX (c) ®Òu cã vai trß nhnhau trong viÖc t¹o ra phÇn gi¸ trÞ míi,nh- M¸c ®· viÕt:"Bé phËn t- b¶n bá vµo lao
®éng,kh¸c víi bé phËn t- b¶n bá vµo TLSX,vµo b«ng hay than ch¼ng h¹n,ë chç lµ
nã ®-îc dïng ®Ó tr¶ tiÒn cho mét yÕu tè s¶n xuÊt kh¸c vÒ mÆt vËt chÊt,chø hoµn
toµn kh«ng ph¶i lµ v×,do chøc n¨ng cña nã,nã ®· ®ãng mét vai trß kh¸c trong qu¸
tr×nh s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ cña hµng ho¸ vµ do ®ã trong qu¸ tr×nh lµm cho t- b¶n t¨ng
thªm gi¸ trÞ".Nh- vËy lµ,víi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX ,v« h×nh chung ®· xo¸
®i sù kh¸c nhau gi÷a t- b¶n bÊt biÕn(TBBB) vµ t- b¶n kh¶ biÕn(TBKB) trong chøc
n¨ng s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ.
Nh- vËy,phÇn gi¸ trÞ míi,®-îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt,nÕu coi lµ phÇn
d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do ng-êi c«ng nh©n t¹o ra th× ®-îc gäi lµ GTTD
cßn nÕu,vÉn víi l-îng gi¸ trÞ ®ã,mµ ®-îc ®em so s¸nh víi toµn bé t- b¶n øng tr-íc
th× sÏ mang h×nh thøc chuyÓn ho¸ lµ lîi nhuËn.VËy,xÐt cho cïng,lîi nhuËn ch¼ng
qua chØ lµ mét h×nh th¸i chuyÓn ho¸ cña GTTD," mét h×nh th¸i mµ PTSX TBCN tÊt
nhiªn ph¶i ®Î ra" nh»m che ®Ëy b¶n chÊt bãc lét cña nã.
NÕu ký hiÖu lîi nhuËn lµ (p) th× c«ng thøc gi¸ trÞ cña hµng ho¸ tr-íc lµ :
gt=c+v+m nay sÏ chuyÓn thµnh :gt=k+p,víi k (=c+v) chÝnh lµ CPSX ®Ó t¹o ra hµng
ho¸.Tõ c«ng thøc nµy,ta cã thÓ thÊy r»ng CPSX cña mét hµng ho¸ lu«n nhá h¬n
gi¸ trÞ thùc tÕ cña hµng ho¸ ®ã mét l-îng ®óng b»ng phÇn GTTD ®-îc t¹o ra.NhvËy,nÕu hµng ho¸ ®-îc b¸n ®óng víi gi¸ trÞ cña nã th× nhµ t- b¶n sÏ thu vÒ ®-îc
mét kho¶n lîi nhuËn ®óng b»ng phÇn GTTD (m) chøa ®ùng trong hµng ho¸ ®ã.Tuy
nhiªn,nhµ t- b¶n còng vÉn cã thÓ b¸n mét hµng ho¸ nhÊt ®Þnh nµo ®ã víi gi¸ c¶
nhá h¬n hoÆc lín h¬n gi¸ trÞ thùc tÕ cña nã.Chõng nµo mµ gi¸ b¸n vÉn cßn cao h¬n
CPSX ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã th× nhµ t- b¶n cßn thu ®-îc lîi nhuËn.ChÝnh v×
vËy ®· lµm cho lîi nhuËn d-êng nh- lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng kinh doanh, do tµi
8
nghÖ kinh doanh cña nhµ t- b¶n t¹o ra.§©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù
h×nh thµnh vµ tån t¹i cña mét sè quan ®iÓm sai lÇm vÒ lîi nhuËn mµ ta ®· nghiªn
cøu ë phÇn trªn.
2/Tû suÊt lîi nhuËn,tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n,gi¸ c¶ s¶n xuÊt vµ quy luËt tû
suÊt lîi nhuËn cã xu h-íng gi¶m dÇn :
Nh- trªn chóng ta ®· ph©n tÝch,lîi nhuËn thùc chÊt chØ lµ mét h×nh thøc biÕn
t-íng cña GTTD.Tuy nhiªn,®èi víi nhµ t- b¶n th× hä kh«ng quan t©m,kh«ng cÇn
biÕt ®Õn ®iÒu ®ã.Khi tiÕn hµnh mét ho¹t ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸,môc tiªu cña nhµ
t- b¶n kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸ ®-îc s¶n xuÊt ra còng kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông
cña hµng ho¸ ®ã.C¸i mµ nhµ t- b¶n cÇn lµ c¸i phÇn gi¸ trÞ míi thõa ra so víi toµn
bé phÇn t- b¶n ®· tiªu dïng,nã ®-îc nhµ t- b¶n gäi d-íi c¸i tªn lµ lîi nhuËn.MÆc
dï c¸i ®Ých cuèi cïng cña mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt-kinh doanh cña nhµ t- b¶n lµ lîi
nhuËn tuy nhiªn nhµ t- b¶n l¹i ch¼ng quan t©m xem phÇn lîi nhuËn ®ã ®-îc t¹o ra
tõ ®©u,tõ TBBB hay tõ TBKB vv...§èi víi nhµ t- b¶n,lîi nhuËn ®-îc t¹o nªn tõ
toµn bé phÇn t- b¶n ®· tiªu dïng,®óng nh- M¸c ®· viÕt :"...nhµ t- b¶n tr«ng mong
lµ tÊt c¶ c¸c bé phËn cña t- b¶n mµ h¾n øng ra ®Òu sÏ ®em l¹i lîi nhuËn nh- nhau
c¶ ".Tõ quan niÖm trªn ®· n¶y sinh kh¸i niÖm vÒ tû suÊt lîi nhuËn.Theo ®Þnh nghÜa
cña M¸c th× "Tû suÊt lîi nhuËn (p') lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng
d- vµ toµn bé t- b¶n øng tr-íc".Ta cã : p'=(m/(c+v))*100%.
Víi sù xuÊt hiÖn kh¸i niÖm tû suÊt lîi nhuËn,ta cã thÓ thÊy r»ng,mét lÇn n÷a b¶n
chÊt bãc lét cña CNTB l¹i®-îc che dÊu ®i.NÕu nh- tû suÊt GTTD (m') ®· ph¶n ¸nh
®-îc sù bãc lét cña nhµ t- b¶n ®èi víi c«ng nh©n lµm thuª,lµ th-íc ®o tr×nh ®é bãc
lét cña giai cÊp t- s¶n th× tû suÊt lîi nhuËn,®¬n thuÇn,chØ ph¶n ¸nh møc l·i cña viÖc
®Çu t- t- b¶n,nã chØ cho nhµ t- b¶n biÕt nªn ®Çu t- vµo ®©u th× cã lîi h¬n.
Trªn ®©y,chóng ta ®· nghiªn cøu,xem xÐt vÒ sù h×nh thµnh cña tû suÊt lîi nhuËn
còng nh- vai trß cña nã trong ph¶n ¸nh møc l·i cña ho¹t ®éng ®Çu t-.Tuy nhiªn,tû
suÊt lîi nhuËn chØ ph¶n ¸nh trong ph¹m vi mét nghµnh s¶n xuÊt,mçi nghµnh cã
mét tû suÊt lîi nhuËn riªng.Cßn trong nÒn kinh tÕ TBCN víi sù ®a d¹ng vÒ nghµnh
nghÒ th× tÊt yÕu dÉn tíi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.Së dÜ
h×nh thµnh kh¸i niÖm nµy lµ do trong nÒn kinh tÕ TBCN lu«n tån t¹i sù c¹nh
tranh,®ã lµ h×nh thøc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a nh÷ng ng-êi s¶n xuÊt hµng ho¸ dùa
trªn chÕ ®é së h÷u kh¸c nhauvÒ TLSX,nh»m giµnh giËt nh÷ng ®iÒu kiÖn cã lîi nhÊt
vÒ s¶n xuÊt vµ tiªu thô hµng ho¸.Trong nÒn kinh tÕ TBCN,do chÕ ®é chiÕm h÷u tnh©n TBCN cho nªn sù tån t¹i t×nh tr¹ng c¹nh tranh lµ tÊt yÕu d-íi hai d¹ng lµ
c¹nh tranh trong néi bé nghµnh vµ c¹nh tranh gi÷a c¸c nghµnh.Mçi h×nh thøc c¹nh
tranh sÏ ®em l¹i mét kÕt qu¶ kh¸c nhau.Víi c¹nh tranh trong néi bé nghµnh,kÕt
qu¶ cuèi cïng lµ lµm cho tû suÊt lîi nhuËn cña nghµnh gi¶m xuèng.Cßn c¹nh tranh
gi÷a c¸c nghµnh th× l¹i dÉn tíi sù h×nh thµnh nªn tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.Së dÜ
nh- vËy lµ do,nh- ta ®· biÕt,mçi nghµnh s¶n xuÊt cã mét tû suÊt lîi nhuËn riªng rÊt
kh¸c nhau,nã phô thuéc vµo cÊu t¹o h÷u c¬ cña l-îng t- b¶n ®Çu t- vµo c¸c
nghµnh ®ã.Do ®ã,lu«n tån t¹i nh÷ng nghµnh mµ ë ®ã cã tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n
c¸c nghµnh kh¸c mµ tû suÊt lîi nhuËn cña mét nghµnh ph¶n ¸nh møc l·i ®¹t ®-îc
nÕu ®Çu t- vµo nghµnh ®ã.ChÝnh v× vËy mµ c¸c nhµ t- b¶n sÏ ®ua nhau rót t- b¶n ra
khái nh÷ng nghµnh cã tû suÊt lîi nhuËn thÊp ®Ó ®Çu t- vµo nh÷ng nghµnh cã tû
9
suÊt lîi nhuËn cao.Vµ kÕt qu¶ cña sù di chuyÓn tù do,liªn tùc nµy lµ h×nh thµnh nªn
tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.
VËy "Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n chÝnh lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a tæng
gi¸ trÞ thÆng d- trong x· héi t- b¶n vµ tæng t- b¶n x· héi ®· ®Çu t- vµo tÊt c¶ c¸c
lÜnh vùc,c¸c nghµnh cña nÒn s¶n xuÊt t- b¶n chñ nghÜa ".NÕu ký hiÖu tû suÊt lîi
nhuËn lµ p' th× ta cã :
p'=
Sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n ®· dÉn tíi sù biÕn ®æi tõ gi¸ trÞ hµng
ho¸ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt.Gi¸ c¶ s¶n xuÊt ®-îc ®Þnh nghÜa "b»ng chi phÝ s¶n xuÊt
céng víi lîi nhuËn b×nh qu©n".Ta cã : gi¸ c¶ s¶n xuÊt = k + p .
Ta cã thÓ thÊy r»ng,tr-íc ®©y,khi ch-a xuÊt hiÖn ph¹m trï gi¸ c¶ s¶n xuÊt th× gi¸
c¶ xoay quanh gi¸ trÞ cña hµng ho¸.Giê ®©y,víi viÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm gi¸ c¶
s¶n xuÊt th× gi¸ c¶ cña hµng ho¸ l¹i xoay quanh gi¸ c¶ s¶n xuÊt.§· tõng cã mét sè
nhµ kinh tÕ häc t- s¶n,dùa vµo sù thËt lµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt trong mét sè nghµnh
kh«ng phï hîp víi gi¸ trÞ cña hµng ho¸ trong c¸c nghµnh ®ã,®Ó hßng b¸c bá lý
luËn gi¸ trÞ lao ®éng cña M¸c.Tuy nhiªn,cÇn ph¶i thÊy r»ng quy luËt gi¸ trÞ vÉn
hoµn toµn ®óng ®¾n trong giai ®o¹nTBCN,gi¸ trÞ vÉn ®ãng vai trß lµ c¬ së lµ néi
dung bªn trong cña gi¸ c¶ s¶n xuÊt.Nãi c¸ch kh¸c,gi¸ c¶ s¶n xuÊt thùc chÊt chØ lµ
méth×nh thøc biÕn t-íng cña gi¸ trÞ mµ th«i.
Ta cã thÓ thÊy râ ®-îc ®iÒu ®ã qua mét sè ph©n tÝch sau:
Mét lµ,tæng sè lîi nhuËn cña toµn bé giai cÊp t- s¶n th× ®óng b»ng víi tæng sè
GTTD do lao ®éng kh«ng c«ng cña giai cÊp c«ng nh©n t¹o ra.Vµ do ®ã,tû suÊt lîi
nhuËn b×nh qu©n cao hay thÊp lµ do l-îng GTTD ®-îc t¹o ra trong x· héi quyÕt
®Þnh.Së dÜ nh- vËy v×,nh- trªn ®· ph©n tÝch,nguån gèc cña lîi nhuËn chØ cã thÓ
xuÊt ph¸t tõ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n bÞ nhµ t- b¶n chiÕm ®o¹t chø
kh«ng thÓ tõ mét nguån gèc nµo kh¸c.C¸c nhµ t- b¶n,nh- M¸c nãi,sÏ kh«ng thÓ
bãc lét lÉn nhau,bãc lét trªn l-ng nhau ®-îc.
Hai lµ, mÆc dï trªn thùc tÕ,trong mét sè nghµnh,gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña mét hµng
ho¸ cã thÓ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã trong khi ë mét sè nghµnh kh¸c th× gi¸ c¶ s¶n
xuÊt cña hµng ho¸ l¹i thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã.Nh-ng xÐt vÒ tæng thÓ,trªn ph¹m vi
toµn x· héi,th× tæng sè gi¸ c¶ s¶n xuÊt vÉn ®óng b»ng tæng sè gi¸ trÞ cña tÊt c¶ hµng
ho¸.
Ba lµ,gi¸ trÞ cña mét hµng ho¸ biÕn ®éng t¨ng hoÆc gi¶m còng sÏ kÐo theo sù
biÕn ®éng t-¬ng øng cña gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ ®ã.
Nãi tãm l¹i,M¸c ®· gi¶i thÝch ®-îc mét c¸ch chÝnh x¸c vµ khoa häc vÒ nguån
gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn còng nh- c¸c kh¸i niÖm kh¸c liªn quan tíi lîi
nhuËn,®Æc biÖt lµ nh÷ng kh¸i niÖm vÒ tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ c¶ s¶n
xuÊt.§iÒu nµy thÓ hiÖn sù tiÕn bé v-ît tréi cña häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c so víi
c¸c häc thuyÕt kinh tÕ kh¸c.H¬n thÕ n÷a, kh«ng chØ lý gi¶i vÒ sù h×nh thµnh cña tû
suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n mµ M¸c cßn gi¶i thÝch vµ chøng minh mét c¸ch ®óng ®¾n
vµ khoa häc vÒ quy luËt tû suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn.Mét quy luËt mµ mÆc dï mét
sè nhµ lý luËn cña tr-êng ph¸i TSC§ nh- A.Smith hay D.Ricardo tuy ®· nhËn thøc
®-îc vÒ sù hiÖn diÖn cña quy luËt nµy nh-ng vÉn ch-a thÓ gi¶i thÝch ®-îc nã mét
c¸ch ®óng ®¾n vµ khoa häc.
10
M¸c ®· chøng minh r»ng sù tån t¹i cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu h-íng
gi¶m dÇn lµ do sù t¨ng lªn cña TBBB so víi tæng t- b¶n ®· dÉn tíi sù gi¶m sót mét
c¸ch t-¬ng ®èi cña TBKB so víi tæng t- b¶n.KÕt qu¶ lµ TBBB sÏ t¨ng lªn mét c¸ch
t-¬ng ®èi so víi TBKB vµ do ®ã lµm cho tû suÊt lîi nhuËn còng gi¶m dÇn.Së dÜ cã
hiÖn t-îng TBBB t¨ng lªn t-¬ng ®èi so víi TBKB,theo M¸c gi¶i thÝch, lµ do "...sù
ph¸t triÓn ngµy cµng nhanh chãng cña CNTB ®· ®em l¹i nh÷ng ph-¬ng ph¸p s¶n
xuÊt míi cho phÐp vÉn mét sè l-îng c«ng nh©n nh- thÕ,vÉn mét khèi l-îng søc lao
®éng nh- thÕ do mét khèi l-îng t- b¶n kh¶ biÕn nhÊt ®Þnh thuª m-ín, cïng trong
mét kho¶ng thêi gian nh- thÕ,l¹i sÏ vËn ®éng ®-îc mét khèi l-îng t- liÖu lao
®éng,m¸y mãc vµ c¸c lo¹i t- b¶n cè ®Þnh ngµy cµng lín..." .Ta sÏ xem xÐt mét vÝ
dô d-íi ®©y ®Ó cã thÓ thÊy râ h¬n vÒ lý luËn trªn :
Gi¶ sö cã mét l-îng TBBB v=100 ; tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d- m'=100%
do ®ã l-îng GTTD t-¬ng øng sÏ b»ng m'*v = 100%*100=100
Sau ®©y,víi sù t¨ng lªn dÇn cña TBBB (c),ta sÏ thÊy r»ng tû suÊt lîi nhuËn (p') sÏ
gi¶m dÇn xuèng.Ta cã p'=m/(c+v) vµ nÕu :
c=50 ,v=100
th× : p'=100/(50+100)=66,666%
c=200,v=100
th× : p'=100/(200+100)=33,333%
c=300,v=100
th× : p'=100/(300+100)=25%
c=400,v=100
th× : p'=100/(400+100)=20%
Nh- vËy lµ,víi mét l-îng TBKB (v) vµ mét tr×nh ®é bãc lét (m') kh«ng thay ®æi
th× sù t¨ng lªn dÇn cña l-îng TBKB (c) sÏ g©y ra sù gi¶m dÇn cña tû suÊt lîi nhuËn
p'.
MÆt kh¸c,cã thÓ nãi r»ng,nguyªn nh©n s©u xa cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã
xu h-íng gi¶n dÇn chÝnh lµ sù t¨ng dÇn cña n¨ng suÊt lao ®éng x·
héi(NSL§XH).Víi nÒn ®¹i c«ng nghiÖp cña CNTB , NSL§XH ngµy cµng ®-îc
n©ng cao.§iÒu ®ã cho phÐp mét sè l-îng Ýt h¬n vÒ lao ®éng cã thÓ vËn ®éng ®-îc
mét khèi l-îng m¸y mãc ngµy cµng nhiÒu h¬n ®Ó biÕn mét l-îng,còng ngµy cµng
nhiÒu h¬n,c¸c TLL§ thµnh s¶n phÈm hµng ho¸.Nãi kh¸c ®i,trong c¬ cÊu gi¸ trÞ cña
hµng ho¸ th× phÇn TBBB (c) ngµy cµng t¨ng trong khi phÇn TBKB (v) th× ngµy
cµng gi¶m.Vµ v× vËy,mÆc dï tr×nh ®é bãc lét lµ kh«ng gi¶m nh-ng tû suÊt lîi
nhuËn vÉn ngµy cµng gi¶m.
Tuy nhiªn,cÇn ph¶i thÊy r»ng,nh- M¸c ®· kh¼ng ®Þnh,sù ®óng ®¾n cña quy luËt
tû suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn kh«ng cã nghÜa lµ l-îng GTTD,hay chÝnh lµ l-îng lao
®éng kh«ng ®-îc tr¶ c«ng mµ nhµ t- b¶n chiÕm ®o¹t cña ng-êi c«ng nh©n,kh«ng
t¨ng lªn mét c¸ch tuyÖt ®èi.Së dÜ nh- vËy lµ do nhµ t- b¶n kh«ng ngõng n©ng cao
tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d- còng nh- kh«ng ngõng t¨ng thªm tæng sè lao ®éng bÞ tb¶n bãc lét.H¬n thÕ n÷a,quy luËt nµy cßn lµm cho nhµ t- b¶n cµng t¨ng c-êng bãc
lét c«ng nh©n tíi møc tèi ®a nh»m k×m h·m xu h-íng gi¶m sót cña tû suÊt lîi
nhuËn.Ngoµi ra,nã cßn lµm cho cuéc tranh giµnh ph©n chia tæng khèi l-îng lîi
nhuËn ngay trong néi bé giai cÊp t- b¶n còng diÔn ra ngµy cµng gay g¾t.
Kh«ng chØ cã vËy mµ trong nç lùc t×m mäi c¸ch k×m h·m xu h-íng gi¶m dÇn cña
tû suÊt lîi nhuËn vµ nh»m môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn,nhµ t- b¶n ®· ®ua nhau
®Çu t- t- b¶n ra n-íc ngoµi ®Æc biÖt lµ c¸c quèc gia kÐm ph¸t triÓn n¬i cã nguån
nh©n c«ng gi¸ rÎ vµ cÊu t¹o h÷u c¬ cña t- b¶n thÊp h¬n so víi c¸c n-íc ph¸t
11
triÓn.ë c¸c n-íc nµy,bän t- b¶n ra søc v¬ vÐt,bãc lét nh©n d©n c¸c n-íc thuéc
®Þa.§iÒu ®ã lµm cho m©u thuÉn gi÷a c¸c n-íc t- b¶n ph¸t triÓn vµ c¸c n-íc chËm
tiÕn,gi÷a chÝnh quèc vµ c¸c n-íc thuéc ®Þa ngµy cµng gay g¾t.
Ngoµi ra,víi tham väng t¨ng thªm lîi nhuËn ®Ó bï ®¾p vµo chç gi¶m sót lîi nhuËn
do xu h-íng gi¶m sót lîi nhuËn g©y ra,nhµ t- b¶n ®· t¨ng c-êng më réng quy m«
s¶n xuÊt,®Èy søc cung cña thÞ tr-êng v-ît xa khái giíi h¹n nhu cÇu cña ng-êi
mua.§©y lµ mét trong c¸c nguyªn nh©n dÉn tíi c¸c cuéc khñng ho¶ng thõa,lo¹i
khñng ho¶ng ®Æc tr-ng cña CNTB.
Nãi tãm l¹i,cã thÓ thÊy r»ng,quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu h-íng gi¶m dÇn
kh«ng chØ ®¬n thuÇn ph¶n ¸nh xu h-íng gi¶m dÇn cña tû suÊt lîi nhuËn trong x·
héi t- b¶n mµ nã cßn lµm cho nh÷ng m©u thuÉn néi t¹i cña CNTB ngµy cµng trë
nªn s©u s¾c vµ tõ ®ã,chØ ra c¸c h¹n chÕ mang tÝnh chÊt lÞch sö cña PTSX TBCN .V×
vËy,viÖc gi¶i thÝch mét c¸ch khoa häc sù h×nh thµnh còng nh- c¸c t¸c ®éng cña
quy luËt tû suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn trong x· héi t- b¶n ®· lµm cho häc thuyÕt kinh
tÕ cña M¸c nãi riªng vµ toµn bé hÖ thèng lý luËn cña M¸c nãi chung t¨ng thªm
tÝnh khoa häc vµ phï hîp víi thêi ®¹i.Nh÷ng lý luËn nµy gãp phÇn lµm s¸ng tá
nh÷ng h¹n chÕ mang tÝnh lÞch sö cña CNTB.Nã chØ ra r»ng tíi mét lóc nµo ®ã th×
nh÷ng m©u thuÉn néi t¹i cña CNTB còng nh- nh÷ng h¹n chÕ lÞch sö cña nã sÏ lµm
cho PTSX TBCN trë thµnh mét trë ng¹i ng¨n c¶n,k×m h·m sù ph¸t triÓn cña LLSX
vµ v× vËy,tÊt yÕu tíi mét lóc nµo ®ã,CNTB sÏ bÞ diÖt vong vµ thay thÕ nã sÏ lµ mét
x· héi kh¸c tiÕn bé h¬n.
3/ C¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña lîi nhuËn:
Häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c xÐt vÒ hoµn c¶nh ra ®êi ®· cã mét sè -u thÕ thuËn
lîi h¬n c¸c häc thuyÕt kinh tÕ tr-íc ®ã. Ra ®êi trong giai ®o¹n ph¸t triÓn m¹nh mÏ
cña CNTB v× vËy häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c kh«ng chØ gi¶i thÝch ®-îc nguån
gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn mµ cßn thÊy ®-îc nh÷ng h×nh th¸i biÓu hiÖn kh¸c cña
lîi nhuËn. Së dÜ nh- vËy lµ do cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh,CNTB kh«ng
ngõng t¨ng c-êng sù chuyªn m«n ho¸ vµ hîp t¸c ho¸ trong x· héi. Do vËy, nÕu
tr-íc kia trong x· héi chØ tån t¹i t- b¶n trong lÜnh vùc s¶n xuÊt C«ng nghiÖp th×
nay ®· ®-îc ph©n chia ra c¶ c¸c lÜnh vùc kh¸c nh- Th-¬ng nghiÖp, tÝn dông vµ c¶
trong N«ng nghiÖp n÷a . Trªn c¬ së sù ph©n chia ®ã cña t- b¶n, häc thuyÕt cña
M¸c còng ®· chØ ra ®-îc sù ph©n chia t-¬ng øng cña lîi nhuËn. NÕu tr-íc ®©y,
toµn bé phÇn gi¸ trÞ thÆng d- bÞ nhµ T- b¶n C«ng nghiÖp chiÕm ®o¹t hÕt th× nay
phÇn gi¸ trÞ thÆng d- ®ã l¹i ®-îc chia cho c¸c lÜnh vùc kh¸c n÷a vµ tõ ®ã dÉn tíi sù
h×nh thµnh cña lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp, lîi tøc cho vay vµ ®Þa t« T- b¶n Chñ
nghÜa.
Tuy nhiªn, mÆc dï lîi nhuËn C«ng nghiÖp, lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp, lîi tøc cho
vay vµ ®Þa t« T- b¶n Chñ nghÜa ®Òu cã cïng nguån gèc lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d- do
lao ®éng kh«ng c«ng cña ng-êi lao ®éng t¹o ra, ®Òu lµ c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn
kh¸c nhau cña lîi nhuËn nh-ng mçi mét h×nh thøc l¹i cã mét sè ®Æc ®iÓm riªng
kh¸c biÖt víi c¸c h×nh thøc kh¸c. §Ó thÊy râ ®-îc ®iÒu nµy,sau ®©y chóng ta sÏ
nghiªn cøu, xem xÐt lÇn l-ît tõng h×nh thøc nµy.
a/ Lîi nhuËn C«ng nghiÖp vµ lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp:
12
Tr-íc tiªn, xÐt trong lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ l-u th«ng hµng hãa ta sÏ thÊy tån t¹i
hai d¹ng t- b¶n lµ t- b¶n Th-¬ng nghiÖp vµ t- b¶n C«ng nghiÖp vµ t-¬ng øng víi
chóng lµ hai h×nh thøc lîi nhuËn, lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp vµ lîi nhuËn C«ng
nghiÖp . Kh«ng ph¶i chØ tíi CNTB th× míi tån t¹i hai d¹ng t- b¶n còng nh- hai
h×nh th¸i lîi nhuËn nµy. Nh-ng trong c¸c x· héi tr-íc CNTB th× hai d¹ng t- b¶n
nµy hoµn toµn ®éc lËp víi nhau. Nhµ t- b¶n sau khi s¶n xuÊt ra s¶n phÈm råi ph¶i
tù m×nh mang s¶n phÈm ra thÞ tr-êng ®Ó tiªu thô do ®ã toµn bé t- b¶n cña hä ban
®Çu kh«ng chØ ®-îc ®Çu t- vµo mçi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt mµ cßn ph¶i chi phÝ cho c¶
qu¸ tr×nh b¸n hµng do vËy lîi nhuËn cña nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp sÏ bÞ gi¶m ®¸ng
kÓ.Cßn t- b¶n Th-¬ng nghiÖp trong giai ®o¹n nµy,hay cßn ®-îc gäi lµ Th-¬ng
nghiÖp cæ xa víi ch÷c n¨ng lu th«ng h¯ng ho² døa trªn c¬ së “mua rÎ, b²n ®¾t”
vµ v× vËy lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp lòc n¯y thøc chÊt l¯ kÕt qu° cða viÖc “¨n c¾p v¯
lôa ®°o”. Ta cã thÓ thÊy râ ®iÒu n¯y qua quan ®iÓm cða trêng ph²i träng th¬ng,
cho r´ng lîi nhuËn l¯ kÕt qu° cða sø trao ®æi kh«ng ngang gi² , cho r´ng “kh«ng
mét ng-êi nµo thu ®-îc lîi mµ kh«ng l¯m thiÖt kÎ kh²c”.
Nh-ng trong giai ®o¹n TBCN,do nhu cÇu cña sù chuyªn m«n ho¸ vµ hîp t¸c ho¸
th× C«ng nghiÖp vµ Th-¬ng nghiÖp hay nãi réng h¬n lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ l-u
th«ng kh«ng thÓ t¸ch biÖt ®éc lËp mµ ®· trë nªn phô thuéc, g¾n kÕt lÉn nhau. Lóc
n¯y th× t b°n Th¬ng nghiÖp, thøc chÊt “l¯ mét bé phËn cða t b°n C«ng nghiÖp
t²ch rêi ra, phóc vó qòa tr×nh lu th«ng h¯ng ho² cða nh¯ t b°n C«ng nghiÖp”.
Khi ®ã, víi sù h×nh thµnh cña t- b¶n Th-¬ng nghiÖp th× c¶ t- b¶n C«ng nghiÖp vµ
t- b¶n Th-¬ng nghiÖp ®Òu thu ®-îc nh÷ng lîi Ých mµ ®-îc thÓ hiÖn ra lµ lîi nhuËn
C«ng nghiÖp vµ lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp. §èi víi t- b¶n Th-¬ng nghiÖp, mÆc dï
chØ tham gia vµo lÜnh vùc l-u th«ng, tøc lµ chØ tham gia vµo viÖc thùc hiÖn gi¸ trÞ,
trong ®ã cã gi¸ trÞ thÆng d-, chø kh«ng hÒ tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ
nh-ng vÉn thu ®-îc mét phÇn lîi nhuËn. PhÇn lîi nhuËn nµy ®-îc gäi lµ lîi nhuËn
Th-¬ng nghiÖp. NÕu chØ xÐt tíi vai trß cña t- b¶n Th-¬ng nghiÖp lµ thùc hiÖn gi¸
trÞ cña hµng ho¸ mµ t¹m thêi bá qua chøc n¨ng tiÕp tôc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt trong
lÜnh vùc l-u th«ng cña nã th× ®óng lµ t- b¶n Th-¬ng nghiÖp kh«ng hÒ t¹o ra gi¸ trÞ
vµ gi¸ trÞ thÆng d- do vËy nh×n bÒ ngoµi cã thÓ lÇm t-ëng lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp
lµ do mua rÎ, b¸n ®¾t mµ cã . Tuy nhiªn,lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp thøc chÊt, “l¯
mét phÇn gi¸ trÞ trÞ thÆng d- ®-îc s¸ng t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ nhµ tb°n C«ng nghiÖp nhêng cho nh¯ t b°n Th¬ng nghiÖp”.
Së dÜ nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp chÞu nh-êng vµ ph¶i nh-êng mét phÇn cña thÆng dmµ m×nh chiÕm ®o¹t ®-îc hay mét phÇn lîi nhuËn cña m×nh cho nhµ t- b¶n
Th-¬ng nghiÖp lµ do:
Thø nhÊt, víi viÖc h×nh thµnh bé phËn t- b¶n Th-¬ng nghiÖp chuyªn tr¸ch viÖc
l-u th«ng hµng ho¸ th× t- b¶n C«ng nghiÖp ®· thu ®-îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n so víi
khi mµ t- b¶n C«ng nghiÖp ph¶i ®¶m nhiÖm c¶ viÖc l-u th«ng hµng ho¸. Ngay c¶
khi ph¶i chia sÎ mét phÇn lîi nhuËn cho t- b¶n Th-¬ng nghiÖp th× phÇn lîi nhuËn
cßn l¹i vÉn nhiÒu h¬n cho nªn nhµ t- b¶n cã thÓ nh-êng mét phÇn lîi nhuËn nh»m
duy tr× bé phËn t- b¶n Th-¬ng nghiÖp.
Thø hai lµ, nh- trªn ®· ph©n tÝch, nÕu chØ xÐt t- b¶n Th-¬ng nghiÖp víi vai trß
thuÇn tuý lµ thùc hiÖn gi¸ trÞ th× t- b¶n Th-¬ng nghiÖp kh«ng hÒ t¹o ra mét chót
gi¸ trÞ nµo, tøc lµ ho¹t ®éng ®ã sÏ kh«ng mang l¹i mét chót lîi nhuËn nµo cho nhµ
13
t- b¶n Th-¬ng nghiÖp. Do vËy,nÕu muèn t- b¶n Th-¬ng nghiÖp tiÕp tôc ®¶m
nhiÖm viÖc tiªu thô hµng hãa, thùc hiÖn gia trÞ th× nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp buéc
ph¶i nh-êng mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d- cho t- b¶n Th-¬ng nghiÖp.
Ngoµi ra,sù chuyªn m«n ho¸ nµy cßn gãp phÇn më réng qui m« t¸i s¶n xuÊt,më
réng thÞ tr-êng, t¹o ®iÒu kiÖn cho C«ng nghiÖp ph¸t triÓn. H¬n n÷a, tuy kh«ng trùc
tiÕp t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d- nh-ng t- b¶n Th-¬ng nghiÖp l¹i gãp phÇn lµm t¨ng n¨ng
suÊt lao ®éng, t¨ng lîi nhuËn vµ do ®ã, lµm cho tû suÊt lîi nhuËn chung cña x· héi
t¨ng.
Nh- vËy, kh¸i qu¸t l¹i th× lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp cã nguån gèc tõ phÇn gi¸ trÞ
thÆng d- ®-îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Tuy nhiªn lîi nhuËn ®ã ®-îc thùc
hiÖn nh- thÕ nµo? Do t- b¶n Th-¬ng nghiÖp chØ tham gia vµo qu¸ tr×nh l-u th«ng
cho nªn lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp chÝnh lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸
mua hµng ho¸.Nh-ng nãi thÕ kh«ng cã nghÜa lµ nhµ t- b¶n Th-¬nh nghiÖp ph¶i
mua hµng ho¸ víi ®óng gi¸ trÞ cña nã ®Ó råi b¸n cao h¬n gi¸ trÞ nh»m thu lîi nhuËn
chªnh lÖch. Mµ thùc chÊt th× nhµ T- b¶n Th-¬ng nghiÖp
sÏ mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ vµ b¸n ®óng b»ng gi¸ trÞ cña hµng ho¸. Nguyªn
nh©n cña hiÖn t-îng nµy lµ do sù h×nh thµnh mét tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n míi lµ
b×nh qu©n c¸c tØ suÊt lîi nhuËn cña hai nghµnh C«ng nghiÖp vµ Th-¬ng nghiÖp. Ta
cã thÓ thÊy râ ®iÒu nµy khi ph©n tÝch vÝ dô sau:
Mét nhµ T- b¶n C«ng nghiÖp cã mét l-îng t- b¶n lµ 800 víi cÊu t¹o: 700c +
100v
víi tØ suÊt gi² trÞ thÆng d: m’ = 100% => gi² trÞ h¯ng hãa l¯: 700c + 100v + 100 =
900
TØ suÊt lîi nhuËn nghµnh C«ng nghiÖp sÏ lµ:
P’CN = 100/800 * 100% = 12,5%
B©y giê,nÕu cã thªm mét nhµ t- b¶n Th-¬ng nghiÖp bá ra 200 ®Ó mua hµng ho¸
=>lóc ®ã ta cã tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n sÏ b»ng:
100
*100% = 10%
800 + 200
Theo tØ suÊt lîi nhuËn chung míi nµy th× phÇn lîi nhuËn C«ng nghiÖp vµ lîi nhuËn
Th-¬ng nghiÖp t-¬ng øng sÏ b»ng:
LnCN = 800 * 10% = 80
LnTN = 200 * 10% = 20
Khi ®ã nhµ t- b¶n Th-¬ng nghiÖp sÏ mua hµng ho¸ tõ nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp víi
gi¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ:
800 + 80 = 880 (<900)
vµ sÏ b¸n víi gi¸ ®óng b»ng gi¸ trÞ vµ thu ®-îc lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp:
880 + 20 = 900
Nh- vËy lµ, víi sù h×nh thµnh tØ suÊt lîi nhuËn chung gi÷a hai ngµnh C«ng
nghiÖp vµ Th-¬ng nghiÖp th× lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp ®· ®-îc thùc hiÖn. Víi sù
xuÊt hiÖn cña lîi nhuËn Th-¬ng nghiÖp trong x· héi t- b¶n,®· h×nh thµnh nªn hai
lo¹i gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt C«ng nghiÖp vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt thÞ tr-êng.
Nã còng gãp phÇn che dÊu thªm mét møc n÷a quan hÖ bãc lét TBCN.
b/ Lîi tøc cho vay vµ lîi nhuËn ng©n hµng:
14
Nh- trªn ®· ph©n tÝch,t- b¶n Th-¬ng nghiÖp lµ mét bé phËn t- b¶n C«ng nghiÖp
t¸ch ra, phôc vô qu¸ tr×nh l-u th«ng hµng ho¸ cña nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp. Cßn tb¶n cho vay, thùc chÊt còng lµ mét bé phËn cña t- b¶n C«ng nghiÖp ®-îc t¸ch ra
nh-ng lµ ®Ó,mét mÆt võa ®¸p øng nhu cÇu vÒ t- b¶n,mÆt kh¸c lµ ®Ó tho¶ m·n sù
thÌm kh¸t lîi nhuËn cña nhµ t- b¶n. Sau ®©y, ta sÏ tiÕn hµnh xem xÐt nguån gèc
h×nh thµnh cña t- b¶n cho vay ®Ó lµm râ thªm ®iÒu ®ã.
Tr-íc hÕt, cÇn ph¶i thÊy r»ng trong qu¸ tr×nh chu chuyÓn cña t- b¶n, cã nhiÒu
lóc, nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp hoÆc Th-¬ng nghiÖp cã mét sè t- b¶n tiÒn tÖ nhµn rçi,
vÝ dô nh- tiÒn trong quü khÊu hao t¸i s¶n cè ®Þnh, tiÒn dïng ®Ó mua nguyªn nhiªn
liÖu, vËt liÖu nh-ng ch-a tíi kú mua.... NÕu nhµ t- b¶n chØ ®Ó tiÒn ë d¹ng nhµn rçi,
kh«ng ho¹t ®éng nh- vËy th× l-îng tiÒn ®ã sÏ kh«ng mang l¹i cho nhµ t- b¶n mét
thu nhËp nµo.Mµ ®èi víi nhµ t- b¶n th× tiÒn ph¶i ®Î ra tiÒn,bÊt cø mét ®¬n vÞ t- b¶n
nµo còng ph¶i mang l¹i lîi nhuËn. Do vËy mµ nhµ t- b¶n nÈy sinh ý ®Þnh ®em
l-îng t- b¶n nhµn rçi ®ã cho ng-êi kh¸c vay ®Ó kiÕm lêi.
MÆt kh¸c, còng chÝnh trong nh÷ng thêi gian ®ã, l¹i cã nh÷ng nhµ t- b¶n l¹i
®ang rÊt cÇn tiÒn, vÝ dô nh- ®ang cÇn mua nguyªn nhiªn vËt liÖu ®Ó tiÕp tôc s¶n
xuÊt nh-ng l¹i ch-a b¸n ®-îc hµng ho¸, cÇn tiÒn ®Ó ®æi míi tµi s¶n cè ®Þnh nh-ng
quü khÊu hao kh«ng ®ñ... Do ®ã, nh÷ng nhµ t- b¶n nµy tÊt yÕu cã nhu cÇu vay tb¶n cña ng-êi kh¸c.
Nh- vËy lµ cïng mét lóc võa cã nh÷ng nhµ t- b¶n cã nhu cÇu ®i vay l¹i võa cã
nh÷ng nhµ t- b¶n cã nhu cÇu cho vay. Vµ tÊt yÕu sÏ h×nh thµnh nªn mèi quan hÖ
tÝn dông TBCN vµ nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp cã t- b¶n nhµn rçi sÏ trë thµnh nhµ tb¶n cho vay.
VËy t- b¶n cho vay "lµ t- b¶n tiÒn tÖ mµ ng-êi chñ cña nã nh-êng cho mét
ng-êi kh¸c sö dông trong mét thêi gian ®Ó nhËn ®-îc mét sè lêi nµo ®ã". §Æc
®iÓm næi bËt cña t- b¶n cho vay lµ nã kh«ng thuéc së h÷u cña nhµ t- b¶n sö dông
nã vµo s¶n xuÊt. Cã nghÜa lµ khi nhµ t- b¶n cho vay cho ng-êi kh¸c vay mét l-îng
t- b¶n tiÒn tÖ lµ chØ cho ng-êi ®ã quyÒn sö dông l-îng t- b¶n tiÒn tÖ ®ã chø kh«ng
cho quyÒn së h÷u l-îng t- b¶n ®ã. Do vËy mµ ë t- b¶n cho vay th× quyÒn sö dông
vµ quyÒn së h÷u ®-îc t¸ch rêi nhau, ®©y còng lµ sù kh¸c biÖt c¨n b¶n cña t- b¶n
cho vay víi t- b¶n C«ng nghiÖp vµ t- b¶n Th-¬ng nghiÖp.
Nh- trªn ®· ph©n tÝch, nhµ t- b¶n cho vay cho ng-êi kh¸c sö dông l-îng t- b¶n
tiÒn tÖ nhµn rçi cña m×nh kh«ng ph¶i do lßng tèt hay v× mét c¸i g× kh¸c mµ chØ ®¬n
thuÇn lµ ®Ó kiÕm lêi. ChÝnh v× vËy mµ nhµ t- b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho nhµ t- b¶n cho
vay mét sè tiÒn nµo ®ã, kho¶n tiÒn nµy ®-îc gäi lµ lîi tøc vµ nã d-îc trÝch tõ phÇn
lîi nhuËn thu ®-îc cña nhµ t- b¶n ®i vay sau khi anh ta sö dông l-îng t- b¶n ®i
vay vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
VËy lîi tøc lµ mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t- b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho
nhµ t- b¶n cho vay c¨n cø vµo mãn tiÒn mµ nhµ t- b¶n cho vay ®· ®-a cho nhµ tb¶n ®i vay sö dông. Nh- vËy th× xÐt cho cïng nguån gèc cña lîi tøc chÝnh lµ phÇn
gi¸ trÞ thÆng d- mµ nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp chiÕm ®o¹t cña ng-êi lao ®éng.
Víi sù h×nh thµnh cña t- b¶n cho vay vµ t-¬ng øngvíi nã lµ lîi tøc cho vay th×
lóc nµy phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ c¸c nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp vµ t- b¶n
Th-¬ng nghiÖp thu ®-îc kh«ng cßn thuéc hoµn toµn vÒ hä mµ phÇn lîi nhuËn b×nh
qu©n ®ã ®-îc chia ra thµnh lîi tøc cho vay lµ kho¶n ®em tr¶ cho nhµ t- b¶n cho
15
vay, phÇn cßn l¹i sau khi tr¶ lîi tøc ®-îc gäi lµ thu nhËp cña chñ xÝ nghiÖp. L-îng
lîi tøc ®em tr¶ nhiÒu hay Ýt tuú theo quan hÖ cung cÇu vÒ t- b¶n cho vay vµ nã phô
thuéc vµo tØ suÊt lîi tøc, lµ tØ lÖ phÇn tr¨m gi÷a tæng sè lîi tøc vµ tæng sè t- b¶n
tiÒn tÖ cho vay.
NÕu kÝ hiÖu lîi t÷c l¯ Z cßn tØ suÊt lîi t÷c l¯ Z’ th× ta cã:
Z’ = ( Z/t b°n cho vay) * 100%
PhÇn lîi tøc cao hay thÊp lµ do tØ suÊt lîi tøc quy ®Þnh,®Õn l-ît nã th× tØ suÊt lîi
tøc l¹i bÞ quy ®Þnh bëi c¸c yÕu tè:
Giíi h¹n cao nhÊt cña tØ suÊt lîi tøc chÝnh lµ tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n do vËy
mµ sù thay ®æi cña tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n còng dÉn tíi sù thay ®æi thuËn chiÒu
t-¬ng øng cña tØ suÊt lîi tøc. Còng chÝnh v× vËy cho nªn,v× tån t¹i quy luËt gi¶m
dÇn cña tØ suÊt lîi nhuËn do ®ã tû suÊt lîi tøc còng cã xu h-íng gi¶m dÇn.
TØ suÊt lîi tøc phô thuéc vµo mèi quan hÖ cung cÇu vÒ t- b¶n cho vay.
Nãi tãm l¹i,xuÊt ph¸t tõ viÖc n¶y sinh mèi quan hÖ tÝn dông TBCN cho nªn ®·
n¶y sinh c¸c nhu cÇu cho vay vµ ®i vay ®· dÉn tíi sù h×nh thµnh t- b¶n cho vay vµ
lîi tøc cho vay. Tuy nhiªn, quan hÖ tÝn dông TBCN ë thêi kú nµy míi chØ ë d¹ng
®¬n gi¶n mang tÝnh trùc tiÕp, tøc lµ nhµ t- b¶n cho vay thiÕt lËp trùc tiÕp mèi quan
hÖ tÝn dông víi nhµ t- b¶n ®i vay. Nh-ng cïng víi sù ph¸t triÓn cña CNTB th× nhu
cÇu ®i vay vµ cho vay ngµy cµng nhiÒu, c¸c quan hÖ tÝn dông trong x· héi t- b¶n
trë nªn trång chÐo, phøc t¹p. Do vËy ®· ®ßi hái ph¶i xuÊt hiÖn mét tæ chøc ®ãng
vai trß trung gian ®Ó ®¬n gi¶n ho¸ c¸c quan hÖ tÝn dông nµy. §ã chÝnh lµ ng©n
hµng TBCN, lµ mét tæ chøc kinh doanh t- b¶n tiÒn tÖ, ®ãng vai trß m«i giíi gi÷a
ng-êi ®i vay vµ ng-êi cho vay. Ng©n hµng thùc hiÖn chøc n¨ng m«i giíi nµy th«ng
qua hai nghiÖp vô c¬ b¶n cña nã lµ nghiÖp vô cho vay vµ nghiÖp vô nhËn göi. Víi
nghiÖp vô nhËn göi, ng©n hµng thu hót tiÒn vèn vµo quü cña nã b»ng c¸ch tËp hîp
c¸c t- b¶n vµ thu nhËp nhµn rçi kh«ng hoat ®éng. Cßn víi nghiÖp vô cho vay, ng©n
hµng cho c¸c nhµ t- b¶n trùc tiÕp kinh doanh,tøc lµ c¸c nhµ t- b¶n C«ng nghiÖp vµ
t- b¶n Th-¬ng nghiÖp vay t- b¶n tiÒn tÖ ®Ó sö dông hay nãi kh¸c ®i nghiÖp vô cho
vay lµ nghiÖp vô ph©n phèi vµ sö dông nh÷ng t- b¶n ng©n hµng cã ®-îc qua nghiÖp
vô nhËn göi.
Trong nghiÖp vô nhËn göi,®Ó huy ®éng ®-îc c¸c nguån t- b¶n nhµn rçi, Ng©n
hµng tr¶ mét kho¶n lîi tøc nhËn göi cho c¸c kho¶n göi. §ång thêi, trong nghiÖp vô
cho vay, Ng©n hµng l¹i thu mét kho¶n lîi tøc cho vay cña nh÷ng ng-êi ®i vay.Vµ
nh- mäi tæ chøc kinh doanh TBCN kh¸c,mäi ho¹t ®éng cña Ng©n hµng còng ph¶i
nh»m môc tiªu ®em l¹i lîi nhuËn.ChÝnh v× vËy, dùa trªn viÖc quy ®Þnh lîi tøc nhËn
göi nhá h¬n lîi tøc cho vay, Ng©n hµng ®· thu ®-îc lîi nhuËn tõ ho¹t ®éng kinh
doanh cña m×nh.Kho¶n lîi nhuËn nµy ®-îc gäi lµ lîi nhuËn Ng©n hµng,nã chÝnh lµ
kho¶n chªnh lÖch gi÷a lîi tøc cho vay vµ lîi tøc nhËn göi sau khi ®· trõ ®i nh÷ng
kho¶n chi phÝ cÇn thiÕt vÒ nghiÖp vô Ng©n hµng vµ céng víi c¸c kho¶n thu nhËp
kh¸c vÒ kinh doanh tiÒn tÖ.Kh¸c víi lîi tøc vËn ®éng theo quy luËt tØ suÊt lîi tøc
gi¶m dÇn, lîi nhuËn ng©n hµng ho¹t ®éng theo quy luËt tØ su©t lîi nhuËn b×nh qu©n
gi¶m dÇn,cã nghÜa lµ lîi nhuËn ng©n hµng ngang b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n.
c/ §Þa t« T- b¶n Chñ nghÜa:
16
ë trªn chóng ta ®· nghiªn cøu vµ xem xÐt sù h×nh thµnh vµ x©m nhËp cña
CNTB vµo lÜnh vùc Th-¬ng nghiÖp vµ tÝn dôngvµ t-¬ng øng lµ sù h×nh thµnh nªn
c¸c bé phËn t- b¶n Th-¬ng nghiÖp; t- b¶n cho vay vµ t- b¶n Ng©n hµng. §Õn phÇn
nµy, chóng ta sÏ xem xÐt sù x©m nhËp cña CNTB vµo trong N«ng nghiÖp dÉn tíi sù
h×nh thµnh bé phËn t- b¶n kinh doanh trong N«ng nghiÖp vµ sù xuÊt hiÖn mét h×nh
thøc míi cña lîi nhuËn lµ ®Þa t« T- b¶n Chñ nghÜa.
Tr-íc tiªn, ta sÏ xem xÐt sù x©m nhËp cña PTSX TBCN vµo trong N«ng nghiÖp.
Víi sù ph¸t triÓn cña CNTB, giai cÊp T- b¶n kh«ng chØ thèng trÞ nghµnh C«ng
nghiÖp mµ cßn dÇn dÇn thao tóng c¶ lÜnh vùc N«ng nghiÖp. Sù x©m nhËp cña
CNTB vµo lÜnh vùc N«ng nghiÖp cã thÓ diÔn ra theo hai c¸ch sau
Mét lµ, tr-íc hÕt vÉn duy tr× vÒ c¨n b¶n nÒn kinh tÕ phong kiÕn ®Þa chñ tr-íc kia
vµ sau ®ã th«ng qua c¸c cuéc c¶i c¸ch mµ dÇn dÇn chuyÓn sang ®-êng lèi kinh tÕ
theo kiÓu T- b¶n Chñ nghÜa.
C¸ch thø hai lµ,ngay tõ ®Çu, th«ng qua con ®-êng C¸ch m¹ng T- s¶n lËt ®æ chÕ
®é kinh tÕ phong kiÕn cò; gi¶i phãng lùc l-îng s¶n xuÊt tho¸t khái xiÒng xÝch n«ng
n«. Trªn c¬ së ®· xo¸ bá quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn, thiÕt lËp QHSX TBCN
trong N«ng nghiÖp tõ ®ã ph¸t triÓn nhanh chãng N«ng nghiÖp theo con ®-êng c¸c
Êp tr¹i TBCN.
Nh- vËy, dï sù x©m nhËp cña PTSX TBCN vµo N«ng nghiÖp ®-îc thùc hiÖn
theo c¸ch nµo ®i ch¨ng n÷a th× hËu qu¶ cña sù x©m nhËp nµy vÉn lµ h×nh thµnh nªn
trong nÒn N«ng nghiÖp TBCN ba giai cÊp chñ yÕu lµ giai cÊp ®Þa chñ,giai cÊp tb¶n N«ng nghiÖp vµ giai cÊp c«ng nh©n N«ng nghiÖp. Nh-ng cÇn ph¶i thÊy r»ng
giai cÊp ®Þa chñ lóc nµy kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®Þa chñ xuÊt th©n tõ tÇng líp quÝ téc,
t¨ng l÷ nh- trong giai ®o¹n phong kiÕn mµ ®Þa chñ lóc nµy, thùc chÊt lµ nh÷ng nhµ
t- s¶n,®· ®Çu t- t- b¶n®Ó nh»m thu gom,thao tóng ruéng ®Êt, g©y ra t×nh tr¹ng'lòng
®o¹n quyÒn t- h÷u ruéng ®Êt'.
ChÝnh v× sù xuÊt hiÖn cña giai cÊp ®Þa chñ trong n«ng nghiÖp cho nªn gi¸ trÞ
thÆng d- ,®-îc h×nh thµnh do lao ®éng kh«ng c«ng cña nh÷ng c«ng nh©n lµm thuª
trong N«ng nghiÖp, sÏ ®-îc ph©n chia kh¸c víi trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp trªn c¬
s¬ ®¶m b¶o lîi nhuËn cho kh«ng chØ giai cÊp t- s¶n N«ng nghiÖp mµ cßn cho c¶
giai cÊp ®Þa chñ,nh÷ng ng-êi mµ thùc chÊt lµ c¸c nhµ t- b¶n ®· ®Çu t- vµo ruéng
®Êt. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ l-îng gi¸ trÞ thÆng d- mµ giai cÊp t- b¶n N«ng nghiÖp
chiÕm ®o¹t ®-îc sÏ ph¶i kh«ng nh÷ng ®ñ ®Ó hä cã thÓ thu ®-îc lîi nhuËn b»ng víi
lîi nhuËn b×nh qu©n mµ cßn ph¶i d- ra mét kho¶n ®Ó tr¶ cho chñ ruéng ®Êt mµ nhµ
t- b¶n ®· thuª. Kho¶n d- ra ®Ó tr¶ cho ruéng ®Êt ®ã ®-îc gäi lµ ®Þa t« T- b¶n Chñ
nghÜa.
VËy ®Þa t« T- b¶n Chñ nghÜa “l¯ mét phÇn gi² trÞ thÆng d cßn l³i sau khi ®± khÊu
trô ®i phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n cða nh¯ t b°n kinh doanh ruéng ®Êt”. Së dÜ ë ®©y,
phÇn lîi nhuËn mµ nhµ t- b¶n kinh doanh ruéng ®Êt thu ®-îc ph¶i b»ng víi lîi
nhuËn b×nh qu©n v× nÕu nhá h¬n lîi nhuËn b×nh qu©n th× c¸c nhµ t- b¶n sÏ rót tb¶n ra khái lÜnh vùc N«ng nghiÖp dÓ ®Çu t- vµo c¸c lÜnh vùc kh¸c mang l¹i lîi
nhuËn nhiÒu h¬n. Tuy nhiªn nÕu lîi nhuËn cña nhµ t- b¶n N«ng nghiÖp ®· b»ng
lîi nhuËn b×nh qu©n,mµ nh- ta ®· biÕt th× tæng sè lîi nhuËn bao giê còng b»ng tæng
gi¸ trÞ thÆng d-. Nh- vËy th× giai cÊp t- s¶n kinh doanh trong N«ng nghiÖp ®·
17
kiÕm ®©u ra phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch ®Ó tr¶ cho giai cÊp ®Þa chñ d-íi h×nh thøc
®Þa t« T- b¶n Chñ nghÜa. §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy ta sÏ ph¶i xem xÐt sù h×nh thµnh
cña ®Þa t« T- b¶n Chñ nghÜa ®Ó thÊy ®-îc nguån gèc, b¶n chÊt vµ c¸c h×nh th¸i cña
nã.
Tr-íc tiªn ta sÏ xem xÐt nguyªn nh©n t¹o ra phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch trong s¶n
xuÊt N«ng nghiÖp. Trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp, lîi nhuËn siªu ng¹ch ®-îc hiÓu lµ
phÇn lîi nhuËn chªnh lÖch so víi lîi nhuËn b×nh qu©n mµ c¸c nhµ t- b¶n,cã nh÷ng
®iÒu kiÖn s¶n xuÊt c¸ biÖt tèt h¬n ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh cña toµn x· héi, thu
®-îc.PhÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy chØ mang tÝnh t¹m thêi, c¸ biÖt. Cßn trong lÜnh
vùc N«ng nghiÖp,lîi nhuËn siªu ng¹ch còng mang ý nghÜa t-¬ng tù, nã còng lµ
phÇn lîi nhuËn chªnh lÖch mµ nh÷ng nhµ t- b¶n ®Çu t- vµo nh÷ng m¶nh ®Êt mÇu
mì h¬n cã thÓ thu ®-îc. Tuy nhiªn, kh¸c víi trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp, phÇn lîi
nhuËn siªu ng¹ch trong lÜnh vùc N«ng nghiÖp mang tÝnh æn ®Þnh, l©u dµi vµ kh¸
phæ biÕn. Së dÜ nh- vËy lµ v× trong N«ng nghiÖp, mét t- liÖu lao ®«ng chñ yÕu lµ
®Êt ®ai l¹i cã tÝnh chÊt h¹n chÕ,®¹i bé phËn ®Êt ®ai lµ xÊu, c»n cçi chØ cã mét sè Ýt
lµ ®Êt trång trät mÇu mì. H¬n thÕ n÷a, c¸c ruéng ®Êt xÊu th× hoÆc lµ kh«ng thÓ c¶i
t¹o ®-îc hoÆc lµ c¶i t¹o ®-îc nh-ng ®ßi hái nh÷ng chi phÝ rÊt lín cßn c¸c ruéng
®Êt tèt th× l¹i bÞ ®éc quyÒn kinh doanh kiÓu TBCN. ChÝnh v× vËy mµ c¸c nhµ tb¶n N«ng nghiÖp b¾t buéc ph¶i thuª ruéng ®Êt xÊu. §iÒu ®ã dÉn tíi thùc tr¹ng lµ
c¸c nhµ t- b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt tèt lu«n tèn Ýt chi phÝ h¬n c¸c nhµ t- b¶n
kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu ®Ó cïng s¶n xuÊt ra mét ®¬n vÞ s¶n phÈm.
H¬n n÷a,nÕu nh- trong C«ng nghiÖp, gi¸ c¶ lµ do gi¸ thµnh s¶n xuÊt trong ®iÒu
kiÖn trung b×nh quyÕt ®Þnh th× trong N«ng nghiÖp,v× ruéng ®Êt tèt s¶n xuÊt kh«ng
®ñ s¶n phÈm ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu do vËy b¾t buéc ph¶i tiÕn hµnh s¶n xuÊt trªn
ruéng ®Êt xÊu. V× vËy nÕu vÉn ®Ó gi¸ c¶ s¶n xuÊt do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh
quyÕt ®Þnh th× c¸c nhµ s¶n xuÊt kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu sÏ thu ®-îc Ýt lîi
nhuËn h¬n. §iÒu ®ã lµm cho hä sÏ chuyÓn sang kinh doanh lÜnh vùc kh¸c vµ sÏ g©y
ra khan hiÕm c¸c s¶n phÈm N«ng nghiÖp. ChÝnh v× vËy mµ trong N«ng nghiÖp th×
gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trªn ruéng ®Êt xÊu quyÕt ®Þnh.
Tõ hai nguyªn nh©n trªn,®· dÉn tíi viÖc h×nh thµnh nªn lîi nhuËn siªu ng¹ch
trong s¶n xuÊt N«ng nghiÖp. D¹ng lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy khi nép cho chñ ®Êt
d-íi d¹ng ®Þa t« cßn ®-îc gäi lµ ®Þa t« chªnh lÖch. VËy ®Þa t« chªnh lÖch chÝnh lµ
phÇn lîi nhuËn thõa ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n, thu ®-îc trªn nh÷ng ruéng ®Êt
cã ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh vµ tèt, trªn c¬ së gi¸ c¶ s¶n xuÊt c¸ biÖt nhá h¬n
gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt xÊu nhÊt quy ®Þnh. XÐt cho cïng th×
nguån gèc cña ®Þa t« chªnh lÖch còng chÝnh lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d- do c«ng
nh©n C«ng nghiÖp t¹o ra.
Nhµ t- b¶n cã thÓ cã ®-îc ®Þa t« chªnh lÖch nhê hai c¸ch vµ do ®ã t-¬ng øng cã
hai d¹ng ®Þa t« chªnh lÖch kh¸c nhau. C¸ch thø nhÊt, ®Þa t« chªnh lÖch cã ®-îc
nhê viÖc kinh doanh trªn ruéng ®Êt cã ®é mÇu mì tù nhiªn hoÆc cã vÞ trÝ giao
th«ng thuËn lîi,theo c¸ch nµy th× ®Þa t« chªnh lÖch ®-îc gäi lµ ®Þa t« chªnh lÖch I.
Ngoµi ra còng cã thÓ ®¹t ®-îc ®Þa t« chªnh lÖch th«ng qua viÖc th©m canh, c¶i t¹o
ru«ng ®Êt mµ cã.Víi c¸ch nµy th× ®Þa t« ®-îc t¹o ra gäi lµ ®Þa t« chªnh lÖch II.
ViÖc nghiªn cøu ®Þa t« chªnh lÖch vµ c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña nã cßn ph¶n
¸nh ®-îc sù m©u thuÉn vÒ lîi Ých gi÷a giai cÊp t- s¶n vµ giai cÊp ®Þa chñ. Mét khi
18
mµ nhµ t- b¶n, nhê th©m canh t¨ng vô hoÆc nhê ph-¬ng ph¸p s¶n xuÊt míi... mµ
t¨ng ®-îc phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch nh»m môc ®Ých t¨ng lîi nhuËn thu ®-îc th×
ngay sau ®ã chñ ®Êt l¹i t×m mäi c¸ch ®Ó t¨ng kho¶n ®Þa t« ph¶i nép lªn ®óng b»ng
phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch thu ®-îc. ChÝnh v× vËy mµ trong CNTB, sù tån t¹i cña
®Þa t« chªnh lÖch ®· kh«ng thóc ®Èy c¸c nhµ t- b¶n kinh doanh quan t©m tíi viÖc
c¶i t¹o, duy tr× vµ n©ng cao chÊt l-îng ®Êt trång mµ hä chØ t×m mäi c¸ch ®Ó khai
th¸c hÕt ®é mµu mì cña ®Êt ®ai nh»m thu lîi nhuËn nhiÒu h¬n.Do ®ã, ®Êt ®ai sÏ
ngµy cµng bÞ tho¸i ho¸.
Trªn ®©y, ta ®· nghiªn cøu, xem xÐt nguån gèc vµ b¶n chÊt cña ®Þa t« chªnh
lÖch, lµ phÇn ®Þa t« mµ nh÷ng nhµ t- b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt trung b×nh vµ
tèt ph¶i nép cho chñ ®Êt cßn gi¶ ®Þnh lµ nh÷ng nhµ t- b¶n kinh doanh trªn ruéng
®Êt xÊu th× sÏ kh«ng ph¶i nép. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ th× ngay c¶ nh÷ng nhµ t- b¶n
kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu còng vÉn ph¶i nép ®Þa t« cho chñ ®Êt.Kho¶n ®Þa t«
nµy ®-îc gäi lµ ®Þa t« t-¬ng ®èi.VËy th× l-îng ®Þa t« t-¬ng ®èi nµy do ®©u mµ cã?
Nguån gèc, b¶n chÊt cña nã lµ g×?
§Ó tr¶ lêi c¸c c©u hái nµy, chóng ta sÏ nghiªn cøu dùa trªn nhËn ®Þnh lµ víi
cïng mét l-îng t- b¶n nh- nhau ®Çu t- vµo lÜnh vùc C«ng nghiÖp vµ N«ng nghiÖp
th× cÊu t¹o h÷u c¬ cña l-îng t- b¶n ®Çu t- vµo N«ng nghiÖp sÏ thÊp h¬n trong
C«ng nghiÖp.NhËn ®Þnh nµy xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ lµ do tån t¹i sù ®éc quyÒn vÒ th÷u ruéng ®Êtcho nªn ®· c¶n trë sù ph¸t triÓn cña quan hÖ së h÷u T- b¶n Chñ
nghÜa trong N«ng nghiÖp. Do ®ã dÉn tíi t×nh tr¹ng lµ N«ng nghiÖp th-êng l¹c hËu
h¬n so víi C«ng nghiÖp vÒ c¶ kinh tÕ vµ kü thuËt.Do vËy mµ chi phÝ cho lao ®éng
sèng trong N«ng nghiÖp lu«n lín h¬n chi phÝ trong C«ng nghiÖp. ChÝnh v× vËy nÕu
víi mét tr×nh ®é bãc lét ngang nhau,cã nghÜa lµ tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d- trong hai
nghµnh lµ nh- nhau, th× mét l-îng t- b¶n ®Çu t- vµo N«ng nghiÖp sÏ t¹o ra nhiÒu
gia trÞ thÆng d- h¬n so víi mét l-îng t-¬ng øng ®Çu t- vµo C«ng nghiÖp.Do vËy,
gi¸ trÞ cña n«ng s¶n ®-îc t¹o ra bao giê còng lín h¬n gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung.ChÝnh
sù chªnh lÖch nµy ®· t¹o ra ®Þa to t-¬ng ®èi.
Së dÜ tån t¹i sù chªnh lÖch ®ã lµ do tån t¹i chÕ ®é t- b¶n ruéng ®Êt.NÕu kh«ng
cã chÕ ®é t- h÷u vÒ ruéng ®Êt th× sè thõa ra,do cÊu t¹o h÷u c¬ C«ng nghiÖp thÊp
h¬n g©y ra, sÏ ®-îc ph©n phèi l¹i cho toµn bé c¸c nhµ t- b¶n vµ lóc ®ã, n«ng s¶n sÏ
®-îc b¸n theo gi¸ c¶ s¶n xuÊt (= k+p = c+v+p). Tuy nhiªn,do tån t¹i sù ®éc quyÒn
vÒ t- h÷u ruéng ®Êt nªn ®· ng¨n c¶n sù tù do c¹nh tranh, ®· ng¨n c¶n viÖc h×nh
thµnh lîi nhuËn b×nh qu©n gi÷a hai nghµnh C«ng nghiÖp vµ N«ng nghiÖp.V× vËy
mµ c¸i phÇn chªnh lÖch d«i ra ®ã kh«ng tham gia vµo viÖc b×nh qu©n lîi nhuËn mµ
®-îc gi÷ l¹i trong N«ng nghiÖp ®Ó tr¶ cho chñ ®Êt. L-îng chªnh lÖch nµy nhiÒu
hay Ýt phô thuéc vµo sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung mµ gi¸
b¸n l¹i dùa trªn c¬ së lµ gi¸ trÞ cña n«ng s¶n vµ th-êng b»ng ®óng gi¸ trÞ.
VËy ®Þa t« tuyÖt ®èi "còng lµ mét lo¹i lîi nhuËn siªu ng¹ch d«i ra ngoµi lîi
nhuËn b×nh qu©n, ®-îc h×nh thµnh do cÊu t¹o h÷u c¬ cña t- b¶n trong N«ng nghiÖp
thÊp h¬n trong C«ng nghiÖp,nã lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ n«ng s¶n víi gi¸ c¶ s¶n
xuÊt chung".
Nãi tãm l¹i, ®Þa t«,dï lµ ®Þa t« tuyÖt ®èi hay ®Þa t« chªnh lÖch, nh- M¸c nãi,®Òu
“l¯ mét th÷ cèng vËt m¯ x± héi, díi chÕ ®é T B°n Chð NghÜa, ph°i hiÕn cho
nhöng ngêi nhiÒu ruéng ®Êt”. XÐt vÒ nguån gèc th× ®Þa t« cñng nh c²c h×nh th÷c
19
kh¸c cña lîi nhuËn,®Òu cã nguån gèc tõ gi¸ trÞ thÆng d- mµ nhµ t- b¶n ®· chiÕm
®o³t cða ngêi c«ng nh©n. H¬n nöa, ®Þa t« cßn ph°n ²nh tÝnh “¨n b²m” cða giai
cÊp ®Þa chñ, ph¶n ¸nh nh÷ng thiÖt h¹i mµ sù ¨n b¸m ®ã mang l¹i.V× cã ®Þa t« tuyÖt
®èi nªn c¸c n«ng phÈm ngµy cµng trë nªn ®¾t ®á lµm cho møc sèng cña con ng-êi
gi¶m sót.V× cã ®Þa t« chªnh lÖch nªn x· héi kh«ng ®-îc h-ëng nh÷ng lîi Ých tõ
viÖc t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng trong N«ng nghiÖp còng nh- nhiÒu lîi Ých do ®Êt ®ai
ph× nhiªu mang l¹i.
d/ Lîi nhuËn ®éc quyÒn:
ë trªn,ta thÊy r»ng do tån t¹i sù ®éc quyÒn vÒ t- h÷u ruéng ®Êt cho nªn ®· h×nh
thµnh nªn ®Þa t« tuyÖt ®èi mµ thùc chÊt lµ mét d¹ng lîi nhuËn tr¶ cho sù ®éc quyÒn
vÒ t- h÷u ruéng ®Êt.Nh-ng dÇn dÇn cïng víi sù m¹nh mÏ cña CNTB th× hiÖn t-îng
®éc quyÒn kh«ng chØ xuÊt hiÖn vµ tån t¹i trong N«ng nghiÖp mµ cßn h×nh thµnh c¶
trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp, dÉn tíi sù ra ®êi cña mét h×nh thøc míi cña CNTB, ®ã
lµ Chñ nghÜa T- b¶n ®éc quyÒn.
Sù h×nh thµnh cña T- b¶n ®éc quyÒn ®· dÉn tíi h×nh thµnh thªm mét h×nh thøc
míi cña lîi nhuËn lµ lîi nhuËn ®éc quyÒn vµ g¾n víi nã lµ mét ph-¬ng thøc ph©n
phèi lîi nhuËn (hay chÝnh lµ gi¸ trÞ thÆng d-) míi. §Ó thÊy râ ®-îc nguån gèc, b¶n
chÊt cña lîi nhuËn ®éc quyÒn,ta sÏ nghiªn cøu,xem xÐt nh÷ng lý luËn cña Lªnin,
ng-êi ®· kÕ thõa vµ ph¸t triÓn tiÕp tôc häc thuyÕt cña M¸c trong giai ®o¹n ®éc
quyÒn cña CNTB.
Trong lý luËn cña m×nh,Lªnin ®· chØ ra r»ng,víi sù xuÊt hiÖn cña T- b¶n ®éc
quyÒn mµ ®Æc biÖt lµ T- b¶n tµi chÝnh,®· dÉn tíi sù h×nh thµnh nªn lîi nhuËn ®éc
quyÒn.T- b¶n tµi chÝnh,®-îc h×nh thµnh tõ sù kÕt hîp gi÷a t- b¶n C«ng nghiÖp vµ
t- b¶n Ng©n hµng, ®· dÇn dÇn khèng chÕ toµn bé ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ vµ
chÝnh trÞ trong n-íc, gi÷ vÞ trÝ thèng trÞ trong s¶n xuÊt vµ l-u th«ng. ChÝnh v× vËy
mµ ngoµi viÖc sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng d- nh- trong giai
®o¹n tù do c¹nh tranh, c¸c nhµ T- b¶n ®éc quyÒn cßn sö dông ph-¬ng ph¸p
“cìng b÷c kinh tÕ” nh´m t³o ra lîi nhuËn ®éc quyÒn. Lªnin ®· chØ râ r»ng lîi
nhuËn ®éc quyÒn,thùc chÊt,lµ mét h×nh thøc biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ thÆng d- h×nh
thµnh trong giai ®o¹n Chñ nghÜa T- b¶n ®éc quyÒn,nã bao gåm lîi nhuËn b×nh
qu©n céng víi lîi nhuËn ®éc quyÒn siªu ng¹ch cã ®-îc do ®Þa vÞ thèng trÞ cña ®éc
quyÒn mang l¹i. Nguån gèc vµ c¬ cÊu cña lîi nhuËn ®éc quyÒn bao gåm gi¸ trÞ
thÆng d- cña c«ng nh©n lµm viÖc trong c¸c tæ chøc ®éc quyÒn ,mét phÇn gi¸ trÞ
thÆng d- cña c«ng nh©n lµm viÖc ngoµi tæ chøc ®éc quyÒn,mét phÇn gi¸ trÞ míi do
ng-êi s¶n xuÊt hµng ho¸ nhá trong n-íc t¹o ra, lîi nhuËn thu ®-îc do xuÊt khÈu tb¶n vµ s¶n xuÊt hµng ho¸ cho c¸c n-íc kÐm ph¸t triÓn, lîi nhuËn thu ®-îc do lîi
dông viÖc qu©n sù ho¸ nÒn kinh tÕ...
Sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn ®éc quyÒn ®· dÉn tíi sù h×nh thµnh t-¬ng øng cña
gi¸ c¶ ®éc quyÒn, b»ng chi phÝ s¶n xuÊt céng víi lîi nhuËn ®éc quyÒn.Th«ng
th-êng th× c¸c tæ chøc ®éc quyÒn,dùa trªn søc m¹nh ®éc quyÒn,®Ó mµ Ðp gi¸ mua
vµo thÊp h¬n gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mua vµo vµ n©ng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ b¸n ra lín
h¬n gi¸ trÞ cña nã.
Nãi tãm l¹i, trong môc nµy,chóng ta ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu nh÷ng lý luËn cña
häc thuyÕt kinh tÕ M¸c-Lªnin vµ th«ng qua nh÷ng lý luËn ®ã, chóng ta ®· phÇn
20
- Xem thêm -