MỞ ĐẦU
Việt nam đang trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (CNXH) và theo
lý luận của Lenin về nền kinh tế trong thời kỳ quá độ vận dụng vào kinh tế, có
phải nó ý nghĩa là chế độ hiện nay có những mảnh của cả chủ nghĩa tư bản
(CNTB) lẫn CNXH không? Bất cứ ai cũng thừa nhận là có, song cũng không
phải bất cứ ai cũng thừa nhận điểm ấy đều suy nghĩ xem các thành phần của
kết cấu kinh tế - xã hội hiện có ở Nga là như thế nào mà tất cả then chốt cả
vấn đề lại chính là ở đó. Áp dụng vào nền kinh tế Việt Nam, Đảng và Nhà
nước ta đã chủ trương xây dựng một nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần
có sự quản lý của nhà nước theo định hướng XHCN. Đó là một chủ trương
đúng đắn và phù hợp với quy luật phát triển khách quan, bởi thông qua chủ
trương này một nền kinh tế mới được mở ra,các thành kinh tế mới hình thành
được lập ra từ chính nguồn vốn trước đây nằm phân tán trong các tầng lớp
dân cư,do đó mà huy động được tối đa của cải vật chất trong xã hội để xây
dựng đất nước. Từ khi có chính sách đổi mới (1986) đến nay, các thành phần
kinh tế đã đóng góp nhất định của mình vào xây dựng vào nền kinh tế quốc
dân, thúc đẩy sự phát triển của đất nước,qua so sánh giữa hai thời kỳ kinh tế
(Kinh tế cũ kế hoạch hoá tập trung và kinh tế hàng hóa) ta thấy một bước phát
triển vượt bậc của nền kinh tế nước ta .
Tuy nhiên, theo lý luận Mac: ”Trong bất cứ hình thái kinh tế xã hội nào
cũng có phương thức sản xuất (PTSX) giữ vị trí chi phối”. Có nghĩa là trong
mỗi chế độ xã hội cần có một thành phần kinh tế giữ vai trò chủ đạo, có nghĩa
là trong mỗi chế độ XHCN cần có một thành phần kinh tế giữ vai trò chủ đạo,
dẫn dắt các thành phần kinh tế khác đi theo một định hướng xã hội nhất định.
Ngay từ đầu lập nước, đảng ta đã xác định đưa nước Việt Nam tiến lên chủ
nghĩa xã hội, mà cơ sở hình thành nên CNXH đó chính là chế độ công hữu về
tư liệu sản suất (TLSX), tức là TLSX thuộc sở hữu toàn dân. Kinh tế nhà
nước (KTNN) là thành phần kinh tế được hình thành trên hình thức sở hữu
toàn dân vì vậy một tất yếu khách quan là KTNN phải là thành phần kinh tế
nắm vai trò chủ đạo nhằm hướng toàn bộ nền kinh tế đi theo định hướng
XHCN.
Đảng và nhà nước ta đã xác định rằng thời kỳ quá độ lên CNXH đòi hỏi
một thời gian rất lâu dài và sẽ gặp nhiều khó khăn thách thức đặc biệt Việt
Nam lại đi lên từ chế độ phong kiến bỏ qua chế độ TBCN. Ta biết rằng
“chính trị là tập trung của kinh tế”, do đó kinh tế là con đường để hình thành
Trang 1
một thể chế chính trị. Ta định hướng xây dựng CNXH thì phải phát triển
thành phần kinh tế nhà nước thật vững chắc ,làm sao để nó thể hiện vai trò
chủ đạo của KTNN, nắm được quy luật vận động khách quan của kinh tế để
từ đó có cách tác động để KTNN thể hiện được vai trò trọng yếu của nó, để
đất nước ta đi đúng theo định hướng đã chọn.
Việc nhiên cứu (NC), tìm hiểu rồi đến nắm bắt bản chất cũng như vai trò
của KTNN sẽ giúp mỗi chúng ta thấy được tầm quan trọng, tính thiết yếu phải
phát triển KTNN ở nước ta hiện nay nhận thức được những đường lối, chính
sách phát triển mà đảng và chính phủ đưa ra nhằm cải tổ và xây dựng nền
kinh tế XHCN tiến kịp với thế giới, nhưng cũng đồng thời thôi thúc mỗi
chúng ta cần phải góp sức mình vào công cuộc đất nước bằng cách dựa trên
những gì mà ta đã đạt được và chưa làm được để đưa ra những giải pháp kiến
nghị hữu ích cho việc đưa KTNN lên nắm vai trò chủ đạo cũng là để xây
dựng nền kinh tế nước nhà ổn định, phát triển và bền vững.
Đồ án của tôi sẽ đi sâu vào NC về một số vấn đề sau:
Phần I: Khát quát về một số vấn đề lý luận về KTNN, vai trò chủ đạo
của KTNN, giải thích vì sao sự hình thành KTNN là một tất yếu và sự cần
thiết của vai trò chủ đạo của KTNN trong chế độ của chúng ta hiện nay.
Phần II: Thực trạng về vấn đề đưa KTNN giữ vai trò chủ đạo trong nền
kinh tế ở nước ta hiện nay đã đạt được thành quả gì và còn những tồn tại, yếu
kém nào cần khắc phục - nguyên nhân của thực đó.
Phần III: Một số giải pháp và kiến nghị nhằm phát huy những gì đã đạt
được ,khắc phục những hạn chế ,thiếu sót trong việc đưa KTNN lên nắm vai
trò chủ đạo trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN.
Do trình độ hiểu biết và lý luận còn rẩt hạn chế , đề án NC của tôi còn rất
nhiều hạn chế và thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự thông cảm cùng những
ý kiến đóng góp để mỗi chúng ta sẽ được nâng cao hơn tầm nhận thức hiểu
biết nhằm phục vụ tốt hơn cho sự nghiệp đổi mới và phát triển kinh tế xã hội
của đất nước.
Em xin chân thành cảm ơn thầy giáo hướng dẫn Mai Hữu Thực đã giúp
em rất nhiều từ khâu cung cấp những kiến thức cơ bản nhất cho đề tài, đến
việc hướng dẫn tìm đọc những tài liệu bổ ích để từ đó em có thể hoàn thành
được đề tài NC này.
Hà Nội, tháng 5 năm 2007
Trang 2
NỘI DUNG
I. Một số vấn đề lý luận về KTNN:
1. Một số khái quát chung về KTNN:
1.1
Khái niệm chung về thành phần KTNN:
Để hiểu đầy đủ về thành phần KTNN, trước hết ta phải tìm hiểu thành
phần kinh tế nhà nước là gì và thành phần KTNN xuất hiện ở nước ta khi nào.
Là một nước đi sau trong tiến trình xây dựng CNXH, chúng ta được học
hỏi rất nhiều kinh nghiệm từ những nước đi trước mà tiên phong là Nga (Liên
Xô cũ). Từ luận điển Lenin về nền kinh tế trong thời kỳ quá độ - đó phải là
nền kinh tế nhiều thành phần. Đảng và nhà nước ta đã áp dụng vào thực tiển ở
nước ta và đưa ra chủ trương xây dựng một nền kinh tế đa phần mang tính đặc
trưng của thời kỳ giao thời giữa kinh tế TBCN và XHCN.
Trước hết ta hiểu thế nào là một thành phần kinh tế? Thành phần kinh tế
hay đơn vị kinh tế hay đơn vị kinh tế cơ sở của nền kinh tế quốc dân là một
kiểu tổ chức kinh tế dựa trên một hình thức sở hữu nhất định có quan hệ quản
lý và quan hệ phân phối riêng của nó. Trong nền kinh tế nước ta có ba hình
thức sở hữu cơ bản là: Sở hữu nhà nước, sở hữu tập thể và sở hữu tư nhân. Từ
đó mà hình thành nên các thành phần kinh tế khác nhau.
Thành phần KTNN đã xuất hiện như thế nào trong nền kinh tế Việt Nam?
Ta sẽ trở lại từ những ngày đầu giai cấp vô sản giành được chính quyền và bắt
tay vào xã hội mới với một nền kinh tế mới. Đảng ta đã lãnh đạo nhân xây
dựng đất nước theo con đường XHCN, thực hiện mục tiêu “Dân giàu nước
mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh”. Để xây dựng nền chính trị
XHCN thì đòi hỏi phải có nền kinh tế đặc trưng cho hình thái chính trị ấy một nền kinh tế có thành phần chính hình thành trên chế độ công hữu. Trong
lúc bấy giờ, nền kinh tế Việt Nam dựa trên chế độ tư hữu, đó là sở hữu tư
nhân của những người sản xuất nhỏ và sở hữu tư nhân của CNTB. Đối với
hình thức này, Nhà nước đã tiến hành cải tổ, sắp xếp để phát triển thành phần
kinh tế cá thể tiểu thủ công nghiệp và thành phần kinh tế tư bản tư nhân - là
đại diện của quan hệ sản xuất cũ CNTB. Vậy để xây dựng một nền kinh tế
mới XHCN, nhà nước đã đầu tư xây dựng các doanh nghiệp của mình trong
các nghành kinh tế, kết quả là hình thành nên một thành phần kinh tế mới –
KTNN.
Từ đó ta khái niệm được thành phần KTNN là gì? Đó là thành phần kinh
tế dựa trên sở hữu toàn dân (hay sở hữu nhà nước). Việc tổ chức kinh doanh
Trang 3
tiến hành theo nguyên tắc hoạch toán kinh tế và thực hiện phân phối theo lao
động.
Như vậy, đặc điểm cơ bản của thành phần KTNN với các thành phần kinh
tế khác đó là hình thức sở hữu và nguồn vốn hình thành. Có thể toàn bộ vốn
đều thuộc sở hữu nhà nước hoặc có thể phần vốn đóng góp của nhà nước
chiếm tỷ lệ khống chế (>50% vốn).
1.2 Phân loại KTNN:
KTNN bao gồm ba thành phần cơ bản đó là: các doanh nghiệp nhà nước
(DNNN), các tổ chức nhà nước, những tài sản thuộc sở hữu toàn dân.
*Về Doanh nghiệp nhà nước (DNNN)
Khái niệm: DNNN là doanh nghiệp 100% vốn của nhà nước hoặc Doanh
nghiệp cổ phần trong đó vốn của nhà nước chiếm tỷ trọng chi phối.
Trong ba nhân tố cấu thành KTNN ở trên thì DNNN là nhân tố (hay
thành phần) giữ tỷ lệ cao nhất và vai trò quan trọng nhất trong việc đảm bảo
cho KTNN giữ được vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân. Bởi vậy khi
đề cập đến vai trò chủ đạo của KTNN thì người ta thường đề cập đến DNNN
là chủ yếu. Ngay trong nghị quyết hội nghị lần thứ ba ban chấp hành trung
ương Đảng khóa IX về tiếp tục sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu
quả DNNN. Hội nghị đã khẳng định rõ quan điểm “KTNN có vai trò quan
trọng trong việc giữ vững định hướng XHCN. DNNN giữ vị trí then chốt
trong nền kinh tế, làm công cụ vật chất quan trọng để nhà nước định hướng
và điều tiết vĩ mô, làm lực lượng nòng cốt, góp phần quan trọng để KTNN
thực hiện vai trò chủ đạo trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN”.
DNNN cũng được chia ra làm hai loại: Doanh nghiệp hoạt động kinh
doanh và hoạt động công ích. Cả hai loại doanh nghiệp này đều mang các đặc
điểm của các thành phần của KTNN và thông thường chúng được chia làm
hai loại nhỏ: các doanh nghiệp do nhà nước giữ 100% và một loại doanh
nghiệp do nhà nước giữ cổ phần chi phối.
Đối với các DNNN hoạt động kinh doanh: Mục tiêu là nhằm thu lợi
nhuận.Nhà nước sẽ giữ 100% vốn đối với doanh nghiệp hoạt động kinh doanh
trong các lĩnh vực quan trọng đặc biệt và sẽ cổ phần chi phối hoặc 100% vốn
đối với các doanh nghiệp hoạt động trong các lĩnh vực kinh doanh mà nhà
nước cần nắm nhằm bảo đảm ổn định nền kinh tế. Các doanh nghiệp hoạt
động kinh doanh thông thường là những doanh nghiệp có quy mô lớn có
đóng góp lớn cho ngân sách nhà nước, phải luôn luôn đi đầu trong ứng dụng
kỹ thuật - công nghệ hiện đại, đảm bảo nhu cầu của đời sống nhân dân.
Trang 4
Còn các doanh nghiệp hoạt động công ích là những doanh nghiệp hoạt
động không vì mục đích lợi nhuận, có thể không có thu mà nhà nước cấp kinh
phí - đó là những doanh nghiệp cung cấp các hàng hoá công cộng, dịch vụ
công như : An ninh, quốc phòng, giao thông, giáo dục, ytế…..
*Về các tổ chức KTNN:
Các tổ chức KTNN là các tổ chức hoạt động gắn với chức năng quản lý
(kiểm tra, kiểm soát) như tài chính ngân hàng, bảo hiểm, kho bạc nhà nước,
các quỹ dự trữ quốc gia…các tổ chức này có thể do nhà nước cung cấp 100%
vốn hoặc giữ một phần vốn cố định để đảm bảo sự hoạt động ổn định cho các
tổ chức này. Thành phần này cũng có nột vị trí quan trọng trong nền kinh tế
quốc dân.
*Về các tài sản thuộc sở hữu nhà nước:
Các tài sản thuộc sở hữu toàn dân (hay sở hữu nhà nước) được xem là
thành phần của kinh tế nhà nước. Khi Nhà nước nhận được lợi ích kinh tế do
quuền sở mang lại như: đất đai, tài nguyên thiên nhiên,…
2.
Sự cần thiết của kinh tế Nhà nước và vai trò chủ đạo của kinh tế
Nhà nước trong nền kinh tế
2.1. Sự cần thiết có kinh tế Nhà nước trong thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội
của đất nước.
Với mỗi giai đoạn lịch sử của đất nước từ ngày bắt tay vào xây dựng Chủ
nghĩa xã hội ở miền Bắc cho đến hôm nay, kinh tế Nhà nước đã được hình
thành, phát triển với những vcị trí khác nhau trong nền kinh tế nhằm thực hiện
những nhiệm vụ kinh té nhất định của từng giai đoạn. Tuy vậy, trong suốt cả
thời kỳ lịch sử ấy, kinh tế nhà nước luôn luôn là lực lượng chủ đạo, nòng cốt,
là công cụ duy nhất để Nhà nước đưa đất nước đi lên theo con đường Xã hội
chủ nghĩa(1955).
Sau khi hoà bình lập lại ở miền Bắc(1955), đảng và nhà nước đã chủ
trương xây dựng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc theo cơ chế kế hoạch hoà tập
trung bao cấp để tạo cơ sở ban đầu cho một Nhà nước xã hội chủ nghĩa tương
lai khi giải phóng miền Nam và thống nhất nước nhà. Xuất phát điểm từ một
nền kinh tế được xây dựng trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, vì vậy bước
đầu tiên khi bắt tay vào xây dựng chủ nghĩa xã hội là thực hiện công cuộc cải
tạo xã hội chủ nghĩa với nhiệm vụ thủ tiêu kinh tế tư nhân, xây dựng kinh tế
quốc doanh (Kinh tế quốc dân) và kinh tế tập thể. Từ đây một loạt các xí
Trang 5
nghiệp quốc doanh (XNQD) được ra đời bằng nhiều cách khác nhau: do Nhà
nước đầu tư xây dựng mới, hoặc quốc hữu hoá các xí nghiệp tư nhân. Đến
cuối thời kỳ cải tạo và khôi phục kinh tế, XNQD đã chiếm ưu thế tuyệt đối
trên nền kinh tế quốc dân. Kết quả là kinh tế tư bản tư nhân bị xóa bỏ để
chuyển sang một nền kinh tế mà kinh tế quốc doanh và kinh tế tập thể giữ vị
trí độc tôn. Đến năm 1960, kinh tế quốc doanh vươn lên trở thành lực lượng
kinh tế chủ yếu của nền kinh tế quốc dân nước ta lúc bấy giờ. Và với chủ
trương xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ đi lên xã hội chủ nghĩa, kinh tế
quốc doanh được giao cho vai trò chủ đạo của nền kinh tế từ đây.
Giai đoạn 1960 đến 1985:
Đây là giai đoạn khá dài mà lịch sử đất nước đã trải qua những bước
thăng trầm về chính trị, xã hội và kinh tế.
Từ 1960 đến 1975: Vẫn là cơ chế kế hoạch hoá tập trung bao cấp, ở giai
đoạn này Đảng ta chủ trương công nghiệp hoá hiện đại hoá xã hội chủ nghĩa
miền Bắc và đấu tranh giảu phóng miền Nam. Để tiến hành công nghiệp
hoá xã hội chủ nghĩa, Đảng ta chủ trương “ưu tiên phát triển công nghiệp
nặng một cách hợp lý”, và do đó các xí nghiệp quốc doanh càng được đầu tư
nhiều hơn và phát triển hơn cả về số lượng và quy mô, đặc biệt là trong ngành
công nghiệp nặng. Một loạt các khu công nghiệp mới được hình thành như:
Việt Trì, Thái Nguyên, Vinh, Đông Anh(Hà Nội)… đây là cơ sở để kinh tế
quốc doanh được mở rộng và phân bổ được khắp các vùng kinh tế lớn, nó sẽ
làm hạt nhân, là đầu tàu thúc đẩy sự phát triển kinh tế của các vùng. Kinh Tế
quốc doanh trong giai đoạng này có vai trò vừa là công cụ quan trọng để nhà
nước tiến hành công nghiệp hoá XHCN ở miền Bắc nhưng lại vừa là tấm
gương phản ánh sự hành công của quá trình xây dựng CNXH ở nước ta, nó
khẳng định con đường mà Đảng ta đã lựa chọn là đúng đắn.Trên phương diện
chính trị xã hội, thì KTQD luôn là lực lượng tiến bộ xã hội, là đội quân tiên
phong trong việc mở rộng QHSX XHCN.
Từ năm 1975 đến 1980: Cơ chế kế hoạch hoá tập trung thuần tuý vẫn
được duy trị. Sau khi thống nhất đất nước. với định hướng đưa cả nước đi lên
XHCN, nhưng có sự chênh lệch giữa hai miền Nam-Bắc, vì vậy Đảng ta chủ
trương tiếp tục mở rộng QHSX XHCN và công nghiệp hoá XHCN ở miền
Bắc, đồng thời tiến hành công cuộc cải tạo XHCN ở miền Nam. Thi hành chủ
trương đó số lượng các XNQD trên tất cả các lĩnh vực kinh tế (Công nghiệp,
nông nghiệp, thương nghiệp) tăng lên một cách nhanh chóng trên khắp cả
nước. Mặc dù so với giai đoạn trước đó sức đóng góp của KTQD trong giai
Trang 6
đọan này đã giảm sút, song KTQD vẫn đóng vai trò chủ đạo, tuyệt đối quan
trọng công cuộc xây dựng và phát triển QHSX mới CNXH.
Từ 1980-1985: Giai đoạn này nền kinh tế gặp rất nhiều khó khăn, năng
lực sản xuất của KTQD không được sử dụng tối đa do thiếu vật tư một cách
nghiêm trọng. Với quan điểm định hướng xây dựng CNXH nên KTQD vẫn
được nhà nước rất chú trọng tìm giải pháp tháo gỡ giai đoạn này cơ chế kế
hoạch hoá tập trung đã cải tiến dần sang phi tập trung hoá trong quản lý kinh
tế, tuy vậy KTQD vẫn giữ vai trò quan trọng tuyệt đối, trong sự phát triển
kinh tế - xã hội của đất nước, thể hiện ở chỗ các XNQD vẫn nắm giữ các
ngành then chốt như điện, hoá chất, luyện kim, xi măng…
Giai đoạn từ1986 đến nay:
Đại hội Đảng lần thứ VI năm 1986 đã đưa ra chính sách kinh tế mới làm
nên một bước ngoặt trong lịch sử phát triển kinh tế ở nước ta, đó là chính sách
đổi mới cơ chế kinh tế : xây dựng một nền kinh tế nhiều thành phần, theo cơ
chế thị trường định hướng XHCN. Trong quá trình hình thành cơ chế kinh tế
mới, công tác quản lý KTQD vẫn còn tiếp tục được cải tiến theo hướng phi
tập trung hoá, kế hoạch hoá và quản lý và quản lý đối với KTQD, đồng thời
các thành phần kinh tế khác được hình thành và chú trọng phát triển, đó là
kinh tế cá thể, kinh tế tư bản tư nhân và các thành phần khác. Từ đây KTQD
mất vị trí độc tôn trong nền kinh tế quốc dân. Song không có nghĩa là nó
không còn giữ vai trò chủ đạo nữa, mà ngược lại hơn bao giờ hết vai trò chủ
đạo của kinh tế quốc doanh – đã đổi thành kinh tế nhà nước - được xem là
quan trọng và cần thiết nhất. Trên giác độ kinh tế thì KTNN luôn nắm giữ
những lĩnh vực then chốt, những ngành trọng yếu của nền kinh tế như: CN
năng lượng (dầu mỏ, than, điện), công nghiệp luyện kim, công nghiệp vật liệu
xây dựng…
Như vậy cùng với tiến trình lịch sử xây dựng và phát triển QHSX mới
XHCN của nước ta, KTNN đã khẳng định được vai trò chủ đạo mà chỉ có nó
mới thực hiện được những nhiệm vụ mà lịch sử phát triển đưa ra KTNN đã
nắm được những lĩnh vực then chốt của nền kinh tế quốc dân, đóng vai trò mở
đường hướng dẫn nền kinh tế phát triển đúng định hướng đã chọn suốt cả một
thời kỳ lịch sử phát triển kinh tế.
2.2 Kinh tế nhà nước và vai trò chủ đạo của nó trong nền kinh tế thị trường
định hướng XHCN.
Để hiểu đúng vai trò của một thành phần kinh tế trong một cơ chế kinh tế
nhất định thì ta phải hiểu được cơ chế vận hành và đặc trưng cơ bản của cơ
Trang 7
chế kinh tế đó. Vì vậy ở đây ta nghiên cứu về kinh tế nhà nước trong cơ chế
kinh tế thị trường định hướng XHCN. Thì trước hết ta sẽ tìm hiểu qua về cơ
chế kinh tế thị trường theo định hướng XHCN.
Ta có thể hiểu cơ chế thị trường là cơ chế tự điều tiết nền kinh tế hàng hoá
do sự tác động của các quy luật vốn có của nó (đó là quy luật giá trị, quy luật
cung cầu, quy luật cạnh tranh, quy luật lưu thông tiền tê…), cơ chế đó giải
quyết ba vấn đề cơ bản của tổ chức kinh tế là cái gì, như thế nào và cho ai. Cơ
chế thị trường bao gồm các nhân tố cơ bản là cung, cầu và giá cả thị trường.
Vậy nền kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng
XHCN mà nước ta đang vận dụng là gì? Đó là nền kinh tế vận hành theo cơ
chế thị trường, tức là bất kể thành phần kinh tế nào (hay đơn vị kinh tế nào)
của nền kinh tế cũng phải chịu sự điều tiết của cơ chế thị trường, nhưng đồng
thời phải tuân thủ các nguyên tắc của chế độ XHCN dưới sự quản lý của nhà
nước XHCN. Từ khái niệm này ta có thể hiểu nôm na rằng, xây dựng nền
kinh tế thị trường theo định hướng XHCN tức là xây đựng một nền kinh tế thị
trường hướng tới chế độ XHCN, hướng tới thực hiện mục tiêu của XHCN đó
là mục tiêu làm cho dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ văn
minh.
Đặc điểm cơ bản của cơ chế thị trường là cơ chế tự phát, các nhân tố kinh
tế của cơ chế đó tự tác động qua lại theo quy luật kinh tế khách quan mà dẫn
đến sự biến đổi, phát triển của nền kinh tế. Đặc điểm đó vừa là ưu điểm, vừa
là hạn chế của cơ chế này. Nó có thể mang lại một nền kinh tế phát triển với
tốc độ nhanh, nhưng đồng thời mang lại những khuyết tật về xã hội đó là phân
biệt giàu nghèo, bất công, tệ nạn xã hội gia tăng…
Đảng và nhà nước ta chủ trương xây dựng nền kinh tế thị trường theo
hướng XHCN dưới sự quản lý của nhà nước tức là muốn dựa trên ưu điểm
của cơ chế thị trường để khắc phục những khó khăn của nền kinh tế kém phát
triển của nước ta, đồng thời đảm bảo tiến được mục tiêu dân giàu, nước mạnh,
xã hội công bằng, dân chủ ,văn minh.
Ở các phần trên ta đã rút ra được rằng để xây dựng một nền kinh tế theo
chế độ XHCN thì nhất định kinh tế nhà nước phải luôn nắm vai trò chủ đạo,
bởi nó là lực lượng kinh tế đại diện cho quan hệ sản xuất mới XHCN, nó là
công cụ để nhà nước dẫn dắt toàn bộ nền kinh tế đi đúng hướng đã chọn, nó
đóng vai trò quan trọng trong việc mở đường và hướng đẫn cho nền kinh tế
phát triển. Còn trong cơ chế kinh tế thị trường thì sao?
Trang 8
Nếu nền kinh tế thị trường được để phát triển một cách tự do, không sự
quản lý của nhà nước thì sẽ bộc lộ rõ ngay những hạn chế, yếu kém, những
khuyết tật vốn có của nó. Bởi vậy với định hướng xã hội chủ nghĩa có sự quản
lý của nhà nước thì nền kinh tế thị trường của chúng ta đạt được thành quả cả
về mặt xã hội và kinh tế. Muốn như vậy, mối quan hệ mới XHCN càng phải
được củng cố và phát triển hơn nữa – mà đại diện của nó là thành phần kinh tế
nhà nước phải được tổ chức làm sao ngày càng hoàn thiện và nắm được vai
trò chủ đạo của nó trong nền kinh tế thị trường. Đó là đòi hỏi khách quan do
những đặc điểm của cơ chế kinh tế mới.
Thứ nhất, kinh tế thị trường là một nền kinh tế mở, theo xu hướng hội
nhập với khu vực và quốc tế, nhưng để có thể hội nhập vào nền kinh tế thế
giới đòi hỏi các doanh nghiệp phải có cơ sở vật chất, kỹ thuật có quy mô,
công nghệ hiện đại ngang tầm với các nước khác trên thế giới. Bởi có như vậy
Việt Nam mới có thể phát huy được những lợi thế so sánh so với các nước
khác và đứng vững để cạnh tranh được với nền kinh tế vốn lớn mạnh của các
nước trong khu vực và thế giới.
Nhưng một đặc điểm rất nổi bật của các thành phần kinh tế cá thể và tư
bản tư nhân là quy mô sản xuất của chúng rất nhỏ bé, lượng vốn đầu tư xây
dựng cơ sở sản xuất ban đầu rất nhỏ chúng chỉ đủ khả năng tham gia vào một
số ngành, lĩnh vực mà có khả năng tạo lợi nhuận nhiều nhất, đầu tư ít vốn
nhưng chu kì quay vòng vốn nhanh và chỉ có thể cạnh trong nước, hơn một lý
do rất đơn giản là quy mô quá nhỏ hep, vốn quá ít không đủ điều kiện để hội
nhập với các nước bạn.
Trong điều kiện đó thì kinh tế nhà nước với các doanh nghiệp nhà nước
có quy mô lớn và vừa mới có khả năng tham gia vào hoạt động kinh tế với
các nước trên thế giới. Bởi chỉ có Nhà nước mới có đủ nguồn vốn để xây
dựng được các doanh nghiệp nhà nước đủ lớn trong các ngành, lĩnh vực then
chốt, các ngành kinh doanh mà Việt Nam có lợi thế so sánh so với các nước
khác. Do đó mà kinh tế nhà nước trở thành lực lượng giữ vai trò dẫn dắt, làm
hạt nhân để các danh nghiệp trong khu vực kinh tế tư nhân dân có thể tham
gia vào nền kinh tế hội nhập.
Một lý do thứ hai khiến kinh tế nhà nước trở thành lực lượng đầu tàu
trong việc dẫn dắt nền kinh tế nước ta hiện nay là vì trong nền kinh tế luôn
luôn có những ngành, lĩnh vực rất khó có khả năng sinh lời hoặc còn rất nhiều
vùng kinh tế có cơ sở hạ tầng thấp kém khó đầu tư sản cuất, do đó mà các
thành phần kinh tế khác không muốn hoặc không có khả năng kinh doanh thì
Trang 9
kinh tế nhà nước phải tham gia vào hoạt động trong các ngành kinh tế hay các
vùng kinh tế để tạo dựng được những cơ sở vật chất ban đầu, thu hút dần các
phần tử kinh tế khác cùng tham gia vào hoạt động. Có như thế thì mới hình
thành nên một cơ chế kinh tế hợp lý trong nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa ở nước ta đó là tạo nên một nề kinh tế có các ngành, lĩnh vực
được đầu tư, phát triển một cách cân bằng, có các vùng kinh tế phát triển song
song với nhau.
Thứ ba, để xây dựng nền kinh tế phát triển đúng hướng XHCN thì đòi hỏi
phải có sự quản lý của nhà nước đối với các hoạt động kinh tế bằng pháp luật.
Những nhà hoạt động sản xuất kinh doanh luôn hướng tới mục tiêu quan
trọng nhất đó là làm sao tối đa hoá được lợi nhuận. Nhưng tình hình nước ta
hiện nay, các chủ thể kinh hoanh có thể có trình độ hiểu biết về ý thức, về
quản trị kinh doanh rất khác nhau, có người tham gia vào kinh doanh chỉ vì họ
có vốn nhưng lại thiếu hẳn các ý thức và kiến thức cần thiết, điều đó dễ dẫn
đến những sai phạm về pháp luật và thường chỉ vì lợi nhuận các nhân mà
quyên mất lợi ích của xã hội. Kinh tế nhà nước với lực lượng kinh tế luôn
được nhà nước chú trọn về khâu đào tạo cán bộ có ý thức pháp luật, do đó
trong giai đoạn hiện nay đương nhiên kinh tế nhà nước phải là thành phần
gương mẫu để các thành phần kinh tế khác học tập để hoạt động có hiệu quả
hơn.
Từ ba lý do trên mà ta thấy kinh tế nhà nước đương nhiên phải là thành
phần kinh tế nắm vai trò chủ đạo trong nền kinh tế với tư cách là lực lượng đi
đầu trong quá trình hội nhập kinh tế với khu vực và thế giới, là đội quân mở
đường cho các thành phần kinh tế khác cùng tham gia mở rộng hoạt động sản
xuất, kinh doanh tạo một cơ cấu kinh tế phát triển cân đối hợp lý, là lực lượng
gương mẫu, đi đầu trong việc thực hiện pháp luật, hướng dẫn các thành phần
kinh tế khác cùng thực hiện theo luật pháp trong cơ chế kinh tế mới đảm bảo
phát triển một nền kinh tế thị trường lớn mạnh với một xã hội phát triển đúng
định hướng đã chọn của Đảng.
3. Nội dung vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước trong nền kinh tế thị
trường định hướng XHCN.
Để đảm bảo thực hiện được vai trò là thành phần kinh tế chủ lực của nền
kinh tế trong giai đoạn hiện nay thì kinh tế nhà nước phải thực hiện được bốn
nội dung hay là bốn chức năng của nó trong kinh tế nhiều thành phần của
nước ta hiện nay.
Trang 10
* Thứ nhất, kinh tế nhà nước mà thành phần chính là các doanh nghiệp
nhà nước, phải đi đầu trong việc nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả sản
xuất kinh doanh.
Là lực lượng kinh tế được nhà nước chú trọng đầu tư, phát triển, do Nhà
nước nắm giữ nguồn vốn chi phối do đó quy mô hoạt động của các kinh tế
nhà nước và đặc biệt là thành phần doanh nghiệp nhà nước rất rộng lớn, và
đang ngày càng được tổ chức sắp xếp lại theo hướng hiện đại nhằm hoạt động
có hiệu quả hơn. Bởi nguồn vốn đầu tư lớn, chủ yếu trong các doanh nghiệp
nhà nước có 100% vốn của nhà nước hoặc nhà nước giữ cổ phần chi phối)
nên các doanh nghiệp nhà nước có điều kiện đầu tư trang thiết bị kỹ thuật,
công nghệ hiện đại. Có khả năng tạo ra năng xuất, chất lượng các loại hàng
hoá, dịch vụ cao, sử dụng tối đa và tận dụng được các nguyên nhiên vật liệu
đầu vào, tiết kiệm được chi phí sản xuất nhưng mang lại hiệu quả sản xuất
cao, đóng góp ngân sách lớn. Chỉ có doanh nghiệp nhà nước mới có khả năng
đi đầu trong việc việc ứng dụng ác công nghệ mũi nhọn, công nghệ cao để có
thể đưa kinh tế đất nước theo kịp với nền kinh tế thế giới.
Kinh tế nhà nước phải tạo được động lực thúc đẩy, tạo đà và dẫn dắt các
thành phần kinh tế khác mà cơ bản nhất là thành phần kinh tế tư bản tư nhân
và thành phần kinh tế cá thể (mà chủ yếu là các doanh nghiệp dân doanh)
cũng đóng góp phần vào việc tăng trưởng kinh tế. Muốn thực hiện được chức
năng này thì kinh tế nhà nước phải cần được chú trọng tron các ngành lĩnh
vực then chốt của nền kinh tế - bởi chỉ khi các ngành kinh tế này được phát
triển thì mới đủ khả năng đưa nền kinh tế phát triển theo. Tuy nhiên, trong
mỗi thời kỳ phát triển các lĩnh vực, ngành then chốt sẽ có sự thanh đổi, luân
chuyển từ ngành này sang ngành khác, do đó việc xác định ngành lĩnh vực
then chốt cho từng thời kỳ mà phải tính đến cả xu hướng hội nhập cũng như
tiềm năng kinh tế của đất nước là quan trọng. Khi nhà nước đầu tư phát triển
đúng hướng thì kinh tế nhà nước sẽ hoạt động có hiệu quả, thu hút dần các
thành phần kinh tế khác cùng tham gia vào – như thế là kinh tế nhà nước đã
tạo đà và dẫn dắt được các thành phần kinh tế phát triển, cùng góp phần vào
việc tăng trưởng kinh tế.
Để tạo động lực, hỗ trợ các thành phần kinh tế khác phát triển thì kinh tế
nhà nước phải đi đầu trong việc chuyển giao công nghệ, áp dụng công hiện
đại và sản xuất kinh doanh, đặc biệt trong các lĩnh vực mà trước đây ít được
đầu tư do ít có khả năng sinh lời, nhưng là lực lượng duy nhất có đủ điều kiện
về vốn, lao động nên doanh nghiệp nhà nước phải đi đầu về cải tiến kỹ thuật
Trang 11
công nghệ sản xuất để từđó mở đờng cho các doanh nghiệp dân doanh mạnh
dạn cùng tham gia đầu tư phát triển.
Hiệu quả sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp ngày nay còn gắn liền
với việc bảo vệ môi trường hạn chế việc gây ô nhiễm môi trường, do đó đay
cũng là mọt tiêu thức của phát triển mà doanh nghiệp nhà nước phải đi đầu,
làm gương để các thành phần kinh té khác đi theo. Việc giảm thiểu ô nhiễm
môi trườngcó liên quan đến vấn đề công nghệ và vấn đề lợi nhuận của các
doanh nghiệp. Các doanh nghiệp dân doanh thường với số vốn ít ỏi thì công
nghệ cũng lạc hậu, tuy nhiên vì mục đích tối đa hoá lợi nhuận mà các doanh
nghiệp bỏ qua vấnđề môi trường. Doanh nghiệp nhà nước cũng phải thể hiện
vai trò chủ đạo trong việc giải quyết vấn đề này đó là khi nhạp và cung cấp
các thiết bị công nghệ cho các doanh nghiệp dân doanh thì doanh nghiệp nhà
nước phải chú trọng đến các thiết bị bảo đảm chống ô nhiễm môi trường và
doanh nghiệp nhà nước phải luôn đi đầu trong việc thực hiện luật bảo vệ môi
trường để các doanh nghiệp khác đi theo.
* Thứ hai, bằng nhiều hình thức, kinh tế nhà nước hỗ trợ các thành phần
kinh tế phát triển theo định hướng XHCN.
Muốn xây dựng nền kinh tế thị trường đinh hướng XHCN đương nhiên
phải xây dựng một lực lượng kinh tế đóng vai trò chủ đạo, làm tâm điểm ảnh
hưởng tới các lực lượng khác của nền kinh tế, hướng dẫn, hỗ trợ các lực
lượng kinh tế khác cùng phát triển theo cùng một định hướng đã chọn và đó
chính là KTNN. Trên cơ sở xác định, không một nền kinh tế nào phát triển
mà chỉ dựa trên một thành phần kinh tế mà đó phải là sự phát triển đồng bộ
của nhiều thành phần kinh tế có thể phát huy được mọi tiềm năng của đất
nước. Tuy nhiên như đã phân tích ở các phần trên chúng ta biết rằng quy mô
của các thành phần kinh tế tư nhân của nước ta còn rất nhỏ hẹp, mặt khác thời
gian phát triển còn ngắn nên các doanh nghiệp dân doanh chưa thể tích luỹ để
mở rộng quy mô lớn hơn đẻ làm nguồn cốt cho việc phát triển kinh tế nước ta.
Trong điều kiện đó, chỉ các doanh nghiệp nhà nước có đủ điều kiện để trở
thành lực lượng nguồn cốt, tạo choõ dạ cững chắc cho để dẫn dắt các doanh
nghiệp dân doanh cùng phát triển. Muốn làm được điể đó thì kinh tế nhà nước
phải xác định được cơ cấu thành phần kinh tế của mình một cách hợp lý.
Luôn giữ được vị trí, vai trò xứng đáng, phát huy được lợi thế, khai thác được
khả năng đóng gốp thiết thực vào sự phát triển của kinh tế đất nước, kinh tế
nhà nước phải tích luỹ được vốn để phát triển trong các lĩnh vực then chốt, chi
phối nhiều mặt của đời sống kinh tế - xã hội, trở thành xương sống của nền
Trang 12
kinh tế quốc dân, để từ đó các thành phân kinh tế khác có được chỗ dựa vững
mà cùng phát triển, đi lên.
Mặt khác, trong cơ chế thị trường, lợi nhuận luôn là mục tiêu mà các
doanh nghiệp theo đuổi, do đó các thành phần khác thường tập trung kinh
doanh ở những ngành kinh tế hoặc những vùng có khả năng đưa đến lợi
nhuận cao một cách nhanh chóng mà ít rủi ro nhất, do đó sẽ tạo ra lỗ hổng là
những ngành và vùng kinh tế kém tiềm năng hoặc đòi hỏi đầu tư lớn: đó là
các vùng sâu, vùng xa, vùng kém phát triển có cơ sở hạ tầng thấp kém. Để
khắc phục tình trạng đó, đồng hởi mở đường kích thích các thành phần khác
cùng tham gia vào hoạt động sản xuất thì kinh tế nhà nước phải có mặt để xây
dựng cơ sở hạ tầng ở các vùng sâu, vùng xa, vùng kém phát triển là điều kiện
tiên đề tạo thuận lợi trước mắt thu hút đầu tư của các thành phần kinh tế. Đó
cũng là một chức năng thể hiện vai trò chủ đạo, mở đường, hỗ trợ các thành
phần kinh tế phát triển theo đúng đinh hướng XHCN, bởi nó cân bằng được
trình độ phát triển giữa các vùng kinh tế, giảm bớt hố ngăn cách giữa thành
thị và nông thôn.
Phát triển theo đúng định hướng XHCN còn thể hiện ở việc tuân theo
pháp luật mà nhà nước XHCN đã đề ra. Thực tế hiện nay cho thấy không ít
chủ các doanh nghiệp dân doanh chỉ vì lợi nhuận cá nhân mà bất chấp cả pháp
luật, hoặc cáo những hoạt động thiếu ý thức pháp luật. Tất yếu đấy là vấn đề
mà nhà nước phải có biện pháp giải quyết, và DNNN là một trong những
công cụ mà nhà nước dùng để hạn chế vấn đề này. Vì vậy, DNNN phải là tấm
gương mẫu mực trong việc tuân theo phát luật để các doanh nghiệp khác cùng
noi theo.
* Thứ ba : KTNN là lực lượng vật chất để nhà nước điều tiết nền kinh tế
vĩ mô.
Đặc trưng của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN đó là : các đơn
vị kinh tế hoạt động theo cơ chế thị trường, nhà nước đóng vai trò điều tiết
nền kinh tế theo định hướng XHCN.
Các đơn vị kinh tế luôn phải giải quyết ba vấn đề kinh tế cơ bản đó là sản
xuất cái gì, cho ai và như thế nào theo mục tiêu là tối đa hoá lợi nhuận. Điều
đó dẫn đến kết quả là các dơn vị kinh tế luôn chạy theo những loại hàng hoá
và dịch vụ mang đến nhiều lợi nhuận và sẽ rút khỏi thị trường các loại hàng
hoá không có lãi hoặc lỗ. Tuy nhiên không phải mọi doanh nghiệp đều luôn
thu nhận được thông đầy đủ để quyết ịnh tham gia vào sản xuất mặt hàng nào,
tất sẽ dẫn tới phát sinh những mâu thuẫn giữa cung cầu ở mọi lúc, mọi nơi đỗi
Trang 13
với mọi mặt hàng. Để điều tiết được nền kinh tế đó thì nhà nước sử dụng
KTNN là một lực lượng vật chất hay một công cụ điều tiết hiệu quả, là vì :
Thứ nhất: KTNN từ khi được hình thành cho tới nay luôn được chú trọng
đầu tư ở hầu khắp các kĩnh vực, ngày kinh té, vả ngành không có khả năng
sinh lợi nhuận. (Các hàng hoá, dịch vụ công cộng) do đó nó làm cân đối giữa
các ngành của nền kinh tế. Với tư cách là công cụ điều tiết, các DNNN được
nhà nước đầu tư phát triển theo phương châm: “Ở đâu, khi nào nền kinh tế
quốc dân đang cần mở rộng sản xuất kinh doanh một mặt hàng nào đó mà
các thành phần kinh tế khác không muốn hoặc không có khả năng kinh doanh
thì khi đó cần có sự có mặt của DNNN”, đến một lúc nào đó khi khả năng
sinh lời tăng lên thì doanh nghiệp dân doanh nhày vào hoạt động và đủ khả
năng cung cấp cho thị trường thì DNNN rút ra và tiếp tục hoạt động ở các lĩnh
vực khác.
Thứ hai : trong các vùng kinh té luôn có sự phát triển mất cân đối giữa các
ngành kinh tế đặc biệt là ở các vùng sâu, vùng xa, vùng kinh tế kém phát
triển. Nhà nước đã rất chú trọng đầu tư phát triển ở các vùng này từ rất lâu và
hiện nay nó đã phát huy chức năng điều tiết cho kinh tế của các vùng đó
tương tự như tạo ra sự cân bằng trong nền kinh tế vĩ mô của cả nước.
Thứ tư : kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể tạo dẫn nền tảng kinh tế
cho chế độ xã hội mới, XHCN.
Theo luận điểm của Mác-Lenin thì chế độ XHCN phải được xây dựng
dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất, tức là mọi tư liệu sản xuất đều
thuộc sở hữu chung của tập thể, của toàn dân, không một cá nhân nào được
biến TLSX thành tài sản riêng của mình. Đó được coi là chế độ sở hữu tiến bộ
nhất trong lịch sử phát triển của xã hội loài người. Khi xem xét về nguồn gốc
hình thành KTNN ta đã biết rằng KTNN được xây dựng dựa trên hình thức sở
hữu toàn dân, còn kinh tế tập thể được xây dựng dựa trên hình thức sở hữu tập
thể, trong thời kỳ quá độ lên CNXH của nước ta thì đây là hai hình thức sở
hữu được xem là tiến bộ nhất, nó đại diện cho QHSX mới XHCN. Vì vậy để
xây dựng nền kinh tế XHCN thì KTNN cùng kinh tế tập thể có vai trò là nền
tảng cơ bản .
II. Thực trạng KTNN và việc thực hiện vai trò chủ đạo của KTNN trong
nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở VN hiện nay.
1. Những bước chuyển biến chủ yếu của KTNN trong thời kì đổi mới:
Trang 14
Từ giai đoạn đầu thực hiện đổi mới cơ chế kinh tế, chuyển từ kinh tế kế
hoạch hoá tập trung sang kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo
định hướng XHCN (Giai đoạn 1986 – 1990), một nền kinh tế đa phần được
hình thành, nhưng cũng ngay từ đây KTNN đã giữ vững và khẳng định được
vai trò chủ đạo của nó. Năm 1990 KTNN tạo ra 66% tổng sản phẩm xã hội
với số lượng DNNN là 1200 doanh nghiệp.
Sang thập niên 90 – là giai đoạn Đảng và Nhà nước ta thực thi nhiều
chính sách, biện pháp lớn mạnh nhằm cải tổ và sắp xếp lại cơ cấu lại các
doanh nghiệp nhà nước để hoạt động hiệu quả hơn.
Với các chính sách, cơ chế đổi mới để DNNN tự chủ trong cơ chế thị
trường, về kế hoạch, các doanh nghiệp được chủ động xây dựng và tổ chức
thực hiện kế hoạch sản xuất kinh doanh căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ mà
Nhà nước giao cho đó là kế hoạch sản xuất, cung ứng vật tư kỹ thuật, đầu tư
xây dựng cơ bản, tài chính, lao động… trên cơ sở tính toán nhu cầu thị trương
về sản phẩm, dịch vụ của Doanh nghiệp mình. Về tài chính Doanh nghiệp
được Nhà nước giao vốn, tự chủ sử dụng vốn và sử dụng quỹ khấu hao để
đầu tư, đổi mới tài sản… Về tổ chức bộ máy và nhân lực: Doanh Nghiệp có
quyền tự chủ động tổ chức bộ máy quản lý và tổ chức kinh doanh cho phù
hợp với mục tiêu, nhiệm vụ Nhà nước giao, được đào tạo và sử dụng lao động
theo quy định của pháp luật trên cơ sở hợp đồng ký kết với người lao động và
thoả ước lao động tập thể, thực hiện trợ cấp cho người lao động khi thôi việc,
mất việt… Về quản lý Nhà nước đối với DNNN: từng bước xoá bỏ chế độ
chủ quan của cơ quan hành chính Nhà nước cấp trên trực tiếp can thiệp quá
sâu vào các hoạt dộng của DNNN, chỉ quản lý trên các mặt có tính tổng quan,
chiến lược, tạo môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp hoạt động và kiểm
tra việc chấp hành pháp luật. Về thực hiện chức năng chủ sở hữu, Nhà nước
đối với DNNN: có một bước đổi mới lớn dựa trên cơ sở phân công, phân cấp
giữa chính phủ và các cấp quản lý với đại diện chủ sở hữu ở Doanh nghiệp.
Quá trình đổi mới cơ chế, chính sách đã hình thành được khung pháp lý
tương đối rõ ràng và cơ bản để DNNN sang kinh doanh theo cơ chế thị
trường, xác lập dân quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong sản xuất kinh
doanh của các doanh nghiệp, các doanh nghiệp đã được sử dụng hiệu qủ hơn
tiền vốn và tài sản, nâng cao chất lượng sản phẩm, sức cạnh tranh và ổn định
việc làm cho người lao động.
Kết quả hoạt động của các DNNN sau các chính sách đổi mới đó được thể
hiện qua những con số sau: thời kỳ 1991 – 1995, tốc độ tăng trưởng của các
Trang 15
DNNN bình quân theo GDP là 11,7% bằng 1,5 lần tốc độ tăng trưởng chung
của nền kinh tế và bằng 2 lần tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế ngoài quốc
doanh. Từ 1990 đến nay do ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế khu vực và
thế giới cùng những thiên tai liên tiếp xảy ra thì tốc độ tăng trưởng của nền
kinh tế giảm dần, DNNN cũng nằm trong tình trạng đó, tỷ trọng tổng sản
phẩm của DNNN trong GDP tăng 33,3% năm 1991 lên 40,07% năm 1996 và
41,23% năm 1998. Tỷ lệ nộp vốn ngân sách trên vốn nhà nước năm 1993 là
6,8% và năm 1999 là 12,31%. Năm 1999 các doanh nghiệp làm 40,2% GDP
trên 50% giá trị xuất nhập khẩu, đóng góp 39,25% ngân sách Nhà nước. Từ
1995 đến nay, hằng năm DNNN đóng góp từ 26 – 28% nguồn thu thuế nội
địa.
Từ thập niên 90 trở lại đây, Nhà nước đã sắp xếp, tổ chức, củng cố và
phát triển các DNNN, các tổng công ty Nhà nước: Chính phủ đã liên tục chỉ
đạo và thực hiện sắp xếp lớn các DNNN đó là đợt 2 (1990 – 1993), đợt 2
(1994 – 1997), đợt 3 (1998 – 1999), qua mỗi đợt sắp xếp đó là các DNNN đã
có sự đổi mới về quy mô, về cơ cấu tổ chức quản lý bằng cách sát nhập, giải
thể phá sản các doanh nghiệp yếu kém, làm ăn thua lỗ kéo dài, chuyển doanh
nghiệp nhà nước thành các công ty cổ phần hoặc giao, bán, khoán, cho thuê
DNNN có quy mô nhỏ. Kết quả sau 3 đợt sắp xếp đổi mới đó là hiệu quả hoạt
động của các DNNN tăng lên, mặc dù số DN giảm xuống rất nhiều từ 12000
doanh nghiệp (năm 1990) xuống còn 5280 doanh nghiệp (năm 2000).
Hiện nay có 17 tổng công ty 91 và 77 tổng công ty 90 đang hoạt động,
các tổng công ty này được tập trung xây dựng hầu hết trong tất cả các lĩnh
vực kinh tế của đất nước. Các tổng công ty nhà nước có 1605 DN thành viên,
chiếm 28,4% tổng số doanh nghiệp nhà nước, 65% vốn nhà nước và 61% lao
động. Năm 2000, các tổng công ty đã cung cấp cho nền kinh tế quốc dân 98%
sản lượng điện, 97% sản lượng than, 54% sản lượng xi măng, 52% sản lượng
thép, các ngân hàng thương mại giữ 70% thị phần vốn vay.
Một bộ phận DNNN đã được cổ phần hoá mà Nhà nước không cần nắm
giữ 100% vốn và DNNN đầu tư một phần vốn để thành lập mới công ty cổ
phần. Tính đến năm 2001, cả nước đã cổ phần hoá được 529 DN và 102 bộ
phận DN bằng 11% tổng số doanh nghiệp hiện có so với tổng số vốn Nhà
nước khi đánh giá lại khi cổ phần hoá các doanh nghiệp là 2714 tỷ đồng bằng
1,97% tổng số vốn Nhà nước trong các DNNN. Sau một thời gian hoạt động,
phần vốn nhà nước ở các công ty cổ phần đã tăng được giá trị tuyệt đối, theo
báo cáo của 202 DN đã cổ phần hoá được trên 1 năm, phần vốn Nhà nước
Trang 16
không những được bảo toàn mà còn tăng thêm 65.420 tỷ đồng bằng nguồn lợi
nhuận để lại; doanh thu tăng 1,4 lần, lợi nhuận tăng gấp 2 lần, nộp ngân sách
tăng 1,2 lần, thu nhập của người lao động tăng 22%, số lượng công nhân viên
tăng 5,1% và không có doanh nghiệp cổ phần nào lâm vào tình trạng phá sản.
Những kết quả đạt được đó đã chứng tỏ rằng chính sách cổ phần hoá các
DNNN là một chính sách đúng đắn và đã phát huy được những tính tích cực
của DNNN, tạo cơ hội cho DNNN thực sự hoạt động trong cơ chế thị trường,
cạnh tranh bình đẳng với mọi DN khác.
Thực hiện chính sách giao, bán, khoán kinh doanh, cho thuê những
DNNN quy mô nhỏ, thua lỗ kéo dài – Đó là những doanh nghiệp nhỏ có vốn
dưới 1 tỷ đồng, kinh doanh thua lỗ kéo dài mà không cần thiết duy trì sở hữu
Nhà nước, cần áp dụng các hình thức xử lý thích hợp như: sát nhập, đấu thầu
công khai, cho thuê, khoán kinh doanh hoặc bán, giao cho tập thể cán bộ,
công nhân với điều kiện đảm bảo công ăn việc làm cho người lao động và
thực hiện luật pháp của nhà nước. Theo nghị quyết hội nghị TW lần thứ tư
(Khoá VIII) đã nêu trên, đến thực hiện, tình hình sản xuất kinh doanh của các
DN này khá lên rõ rệt: so với trước khi chuyển đổi vốn kinh doanh tăng
67,3% , doanh thu tăng 42,5%, nộp ngân sách nhà nước tăng 44,5% lao động
tăng 12,8%, thu nhập bình quân đầu người bằng 38,7%, một số còn tích luỹ
thêm và đã mở rộng được sản xuất. Đó là thành quả rất đáng mừng đối với sự
phát triển của kinh tế nhà nước.
Như vậy trong suốt quá trình đổi mới từ 1986 đến nay, nhờ những chính
sách đổi mới, sắp xếp tổ chức lại các DNNN của chính phủ mà các DNNN đã
có những chuyển biến tích cực: việc tách quyền sở hữu đã tác động tích cực
đến quyền tự chủ của các doanh nghiệp và do đó hoạt động có hiệu quả hơn
trước, trình độ công nghệ và quản lý có nhiều tiến bộ, vốn được bảo toàn và
tăng thêm, bước đầu đa dạng các nguồn vốn để phát triển, vốn tích luỹ tự bổ
sung tăng lên 27,8% tổng vốn sản xuất kinh doanh, sức cạnh tranh của DNNN
đang từng bước được nâng lên, giúp KTNN thực hiện được vai trò chủ đạo
của nền kinh tế quốc dân, chi phối được các ngành lĩnh vực then chốt, là lực
lượng nòng cốt trong tăng trưởng kinh tế, trong xuất khẩu và đóng góp cho
ngân sách Nhà nước, bảo đảm cân đối vốn và góp phần quan trọng trong ổn
định kinh tế vĩ mô, là lực lượng rất quan trọng trong việc bảo đảm các sản
phẩm chủ yếu của nền kinh tế.
Trang 17
1.2 Kết quả bước đầu phát huy vai trò chủ đạo của KTNN từ những bước
đổi mới:
Thứ nhất, hệ thống kinh tế Nhà nước các thể chế thống nhất đang làm đòn
bẩy thúc đẩy tăng trưởng kinh tế với tốc độ khá.
Thứ hai, trong những năm lại đây, hoà chung vào xu thế toàn cầu hoá nền
kinh tế thế giới, kinh tế hợp tác, liên doanh với nước ngoài rất được phát triển
mà chủ yếu là với thành phần KTNN. Điều đó khẳng định là thành phần kinh
tế đi đầu trong việc nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh, mở đường cho
các thành phần kinh tế khác cùng phát triển theo xu hướng chung của nền
kinh tế hội nhập với khu vực và thế giới.
Thứ ba, KTNN phát triển ổn định là một nhân tố cơ bản, quan trọng giúp
Nhà nước giải quyết được một số vấn đề kinh tế vĩ mô và vấn đề xã hội như
giảm thất nghiệp, bảo hiểm cho người lao động, trợ cấp mất việc hay thôi
việc, góp phần xóa đói giảm nghèo, cân bằng kinh tế, phát triển văn hoá, giáo
dục…
Thứ tư, KTNN đang tạo ra lực lượng vật chất tối thiểu cần thiết để Nhà
nước thực hiện chức năng điều tiết và quản lý vĩ mô, ổn định xã hội, hạn chế
khuyết tật của kinh tế thị trường.
Thứ năm, KTNN phát triển, vừa tạo ra động lực thúc đẩy sự phát triển của
các thành phần kinh tế khác, vừa là tấm gương để các thành phần kinh tế khác
đi theo trong việc quản lý, tuân thủ pháp luật, bảo vệ môi trường… Nhờ đó
tạo nên sự phát triển đồng bộ, ổn định cho nền kinh tế quốc dân.
Thứ sáu, KTNN đã góp phần tạo nên con người mới XHCN với những
phẩm chất, trình độ cần có để xây dựng chế độ xã hội mới. Điều đó được thể
hiện qua đội ngũ cán bộ lao động trong các DNNN đang ngày càng có trình
độ cao, phẩm chất tốt, năng lực quản lý tiến bộ… từ đó tạo điều kiện phát huy
vai trò giai cấp công nhân trong xây dựng xã hội mới – XHCN.
1.3 Nguyên nhân những thành quả đạt được:
Thứ nhất, xuất phát điểm đầu tiên cho sự đổi mới nền kinh tế nước ta đó
là nhờ chủ trương đường lối đúng đắn của Đảng và Nhà nước ta. Chủ trương
xây dựng một nền
Kinh tế mở của Đảng đã rất phù hợp với thực tế tình hình đất nước ta do
đó đã mở ra một thời kỳ kinh tế mới năng động, sáng tạo, nhanh chóng đưa
đến hiệu quả phát triển của nền kinh tế, - xã hội đất nước, xuyên suốt thời kỳ
đổi mới (1986 đến nay), giã các văn kiện đại hội lần thứ VI đến đại hội lần
Trang 18
thứ IX luôn đặt KTNN lên nắm vai trò chủ đạo: “Làm đòn bẩy thúc đẩy tăng
trưởng kinh tế và giải quyết vấn đề xã hội, hướng dẫn, hỗ trợ các thành phần
kinh tế khác phát triển, làm lực lượng vật chất để nhà nước thực hiện chức
năng điều tiết và quản lý vĩ mô, tạo nền tảng cho chế độ XHCN” (Văn kiện
đại hội Đảng lần thứ VIII)
Thư hai, nhà nước XHCN VN đang từng bước hoàn thiện dần hệ thống
các công cụ quản lý vĩ mô, của mình đối với thành phần KTNN đặc biệt là đối
với các DNNN.Bằng các văn bản pháp quy các chính sách kinh tế mà nhà
nước đã thể chế hoá các quan điểm, chủ trương của Đảng về vai trò chủ đạo
của KTNN, DNNN; một loạt các văn bản được thực thi như quyết định về
hạch toán kinh doanh trong DNNN, quy chế quản lý tài chính đối với DNNN.
Luật DNNN, luật thương mại, chỉ thị về đẩy mạnh và sắp xếp, đổi mới các
DNNN, nghị quyết về giao, bán, khoán, đó là những công cụ điều tiết, quản lý
kinh tế của nhà nước, thể hiện sự chỉ đạo hết sức kiên trì của chính phủ các
cấp, các ngành.
Thứ ba, sự cố gắng phấn đấu của các DNNN, của đội ngũ cán bộ, quản lý
và người lao động trong cơ chế mới mà Đảng đề ra đòi hỏi các DNNN cũng
như các cán bộ quản lý người lao động, phải có một sự thay đoỏi nhất định,
đáp ứng được những đòi hỏi của cơ chế kinh tế mới. Càng ngày ta nhận thấy
tính năng động, sáng tạo, tinh thần trách nhiệm của nhiều cán bộ, công nhân
viên ở các DNNN được nâng cao. Các DNNN đã có những việt làm nhằm
đưa hoạt động của sản xuất của mình hiệu quả hơn như đổi mới công nghệ,
đào tạo đội ngũ cán bộ….
Thứ bốn: Hợp tác đa phương, đa hình thức, hướng về xuất khẩu, của các
DNNN được phát triển cả về quy mô và hiệu quả, nhờ đó mà tranh thủ sự đầu
tư, giúp đỡ của quốc tế, của các DN nước ngoài, không chỉ cho thành phần
KTNN mà còn cho các thành phần kinh tế khác về thị trường, về đổi mới
công nghệ, về phương pháp sản xuất, kinh doanh…. nhờ đó mà KTNN thực
hiện được vai trò mở đường, đãn dắt các thành phần kinh tế, phát triển theo
đúng định hướng XHCN của Đảng.
2. Những tồn tại yếu kém trong quá trình đổi mới và thực hiện vai trò chủ
đạo của KTNN:
2.1. Những hạn chế yếu kém của KTNN trong thời kỳ đổi mới:
Bên cạnh những thành quả đã đạt được của KTNN (DNNN) mà ta đã ghi
nhận ở trên (trang 21) thì KTNN còn những hạn chế, yếu kém, mà đã được
Trang 19
hội nghị TW Đảng khoá IX đánh giá: “Những mặt hạn chế, yếu kém, có mặt
rất nghiêm trọng của DNNN và DNNN đang đứng trước thách thức gay gắt
của yêu cầu đổi mới, phát triển và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế.”
Nhận định trên được thể hiện qua các mặt sau:
*Thứ nhất hiệu quả sản xuất kinh doanh, sức cạnh tranh của DNNN còn
thấp tốc độ phát triển chưa cao, không ít DNNN vẫn còn ỷ lại vào sự bảo hộ
bao cấp của nhà nước. Năm 1998, theo đánh giá chung, số DN thực sự kinh
doanh có hiệu quả, chiếm khoảng 20%, số chưa có hiệu quả, khi lỗ khi lãi là
40%, số DN không có hiệu quả, lỗ liên tục đóng góp 39,2% tổng thu ngân
sách nhà nước, nhưng trong đó phần thuế thu nhập DN chỉ có 13,4%.
Năm 2000, đồng vốn nhà nước của DNNN là ra 0.095 đồng lợi nhuận
trước thuế, trong một đồng vốn chủ sở hữu của các công ty cổ phần được
chuyển đổi từ DNNN là ra 0,019 đồng.
Khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế và trong nước của sản phẩm
do các DN là ra còn thấp do mức giá quá cao so với các mặt hàng cùng loại
nhập khẩu như đường thô cao hơn đến 70-80%
Tốc độ phát triển sản xuất của DNNN chưa cao, còn thấp hơn các DN
thuộc các thành phần kinh tế khác,, bình quân 10 năm từ 1991-2000 của
DNNN là 11%, của DN ngoài quốc doanh là 14%
Không ít các DNNN xây dựng và thực hiện kế hoạch sản xuất kinh doanh
không gắn với định hướng phát triển chung của toàn ngành, không phù hợp
với mục tiêu, nhiệm vụ được giao và chưa xuất phát từ nhu cầu thị trường,
nhiều DNNN đưa ra các dự án không có khả năng thực thi, hiệu quả đầu tư
thấp, lãng phí tiền vốn, phát sinh tiêu cực, tham nhũng, để lại những hậu quả,
khó khắc phục, Việc bảo toàn và phát triển vốn nhiều DN thực hiện chưa tốt,
tình trạng ăn vào vốn, mòn vốn, mất vốn vẫn còn rất nhiều, Không ít doanh
nghiệp chưa thực hiện tốt quy chế dân chủ tại DNNN, nhất là công khai tài
chính, việc chi tiêu tuỳ tiện, lãng phí.
Thứ hai: DNNN quy mô vẫn còn nhỏ, cơ cấu còn nhiều bất hợp lý, dàn
trải, chồng chéo, về ngành và tổ chức quản lý.
Đến tháng 5-2001, cả nước có 5.655 doanh nghiệp với tổng số vốn nhà
nước khoảng 126.030 tỷ đồng (không tính giá trị quyền sử dụng đất), bình
quân mỗi DN 22 tỷ đồng. Số DNNN có vốn dưới 5 tỷ đồng chiếm tới 59,8%,
trong đó số DN có số vốn từ 1 tỷ đồng trở xuống chiếm 18,2% (tại 14 tỉnh,
loại DN này chiếm hơn 90%, chủ yếu trong các lĩnh vực dịch vụ, thương mại,
du lịch); số DN có vốn từ 5 đến 10 tỷ đồng chỉ chiếm 15,2% ; số DN có vốn
Trang 20
- Xem thêm -
.DOC 
30 
126 
116 
