Tài liệu Kc058 lợi nhuận

Môc lôc A. §Æt vÊn ®Ò B. Néi dung I. Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vª 1. B¶n chÊt vµ c¸c h×nh thøc cña lîi nhuËn 2. C¸c quan ®iÓm t s¶n vÒ lîi nhuËn II. Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®inh híng x· héi chñ nghÜa ViÖt nam 1. Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc trong nÒn kinh tÕ 2. Gi¸ trÞ thÆng d siªu ng¹ch - mét trong nh÷ng nguån gèc sù giµu cã cña c¸c quèc gia trong ®iÒu kiÖn hiÖn ®¹i 3.VÊn ®Ò lîi nhuËn trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh ë ViÖt nam III. Gi¸ trÞ lý luËn vµ thùc tiÔn cña häc thuyÕt lîi nhuËn 1. ý nghÜa cña häc thuyÕt lîi nhuËn - lÞch sö vµ hiÖn t¹i 1. ý nghÜa cña häc thuyÕt lîi nhuËn - lÞch sö vµ hiÖn t¹i 2. ý nghÜa cña lîi nhuËn trong qu¸ tr×nh ®i lªn CNXH ë ViÖt Nam 3. HËu qu¶ cña viÖc theo ®uæi lîi nhuËn C. KÕt luËn 1 2 3 3 4 11 14 14 19 22 28 28 19 30 33 35 A: §Æt vÊn ®Ò Mac ®· cèng hiÕn c¶ cuéc ®êi cña m×nh vµo mét x· héi tèt ®Ñp, mét x· héi c«ng b»ng v¨n minh ®ã chÝnh lµ CNXH. ¤ng ®· ®Ó l¹i cho nh©n lo¹i rÊt nhiÒu t¸c phÈm. Hai ph¸t kiÕn vÜ ®¹i nhÊt cña M¸c lµ häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. Hai ph¸t kiÕn nµy ®· lµm thay ®æi nhËn thøc cña toµn nh©n lo¹i. Víi hai ph¸t kiÕn nµy, Mac ®· biÕn chñ nghÜa x· héi kh«ng tëng thµnh CNXH khoa häc. Cho tíi nay gÇn hai thÕ kû ®· tr¶i qua nhng hai ph¸t kiÕn vÜ ®¹i nµy vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ cña nã. §èi víi níc ta ®ang trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH th× vÊn ®Ò nhËn thøc vµ vËn dông c¸c häc thuyÕt cña Mac - §Æc biÖt lµ häc thuyÕt GTTD, ®Ó lµm kim chØ nam cho c¸c ho¹t ®éng ®Ó ®i ®Õn ®Ých cuèi cïng lµ mét vÊn ®Ò cùc kú quan träng. XuÊt ph¸t tõ nhËn thøc trªn víi nÒn kinh tÕ níc ta ®ang chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ tËp trung bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× kh«ng ai kh¸c, kh«ng quèc gia nµo kh¸c mµ tù t×m ra ®êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ phï hîp víi ®iÒu kiÖn t×nh h×nh hiÖn nay. Yªu cÇu ®Æt ra lµ chóng ta ph¶i hiÓu râ nguån gèc, b¶n chÊt cña c¸c yÕu tè bªn trong cña nÒn kinh tÕ ®Æc biÖt lµ nh÷ng yÕu tè chÝnh thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Mét trong nh÷ng yÕu tè chÝnh lµ lîi nhuËn. VËy thÕ nµo lµ lîi nhuËn? nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn lµ g× vµ lîi nhuËn ®ãng vai trß nh thÕ nµo trong sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng... §©y còng chÝnh lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÊp thiÕt, tÊt yÕu ®ßi hái ph¶i cã lêi gi¶i ®¸p nhanh chãng, chÝnh x¸c phï hîp víi t×nh h×nh ®Ó ®¸p øng ®îc yªu cÇu ph¸t triÓn hiÖn nay. Vµ ®©y còng chÝnh lµ lý do v× sao em chän ®Ò tµi nµy. Néi dung chÝnh cña ®Ò tµi bao gåm 3 phÇn: I: Mét sè vÇn ®Ò lý luËn vÒ lîi nhuËn. II: Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam III: Gi¸ trÞ lý luËn vµ thùc tiÔn cña häc thuyÕt lîi nhuËn. 2 §©y lµ mét vÊn ®Ò cã tÇm quan träng rÊt lín. Qu¸ tr×nh nghiªn cøu nã ®ßi hái ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c quan ®iÓm cña c¸c nhµ kinh tÕ häc tríc M¸c kÕt hîp víi quan ®iÓm cña M¸c vµ víi thùc tiÔn. Víi nh÷ng hiÓu biÕt cßn nhiÒu h¹n chÕ vµ thêi gian cã h¹n nªn trong bµi viÕt cßn nhiÒu vÊn ®Ò cha chÝnh x¸c nhiÒu vÊn ®Ò cßn thiÕu tÝnh thêi sù, em mong ®îc sù chØ b¶o söa ch÷a cho thÊy. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n thÇy NguyÔn TiÕn Long ®· tËn t×nh chØ b¶o, híng dÉn em hoµn thµnh bµi ®Ò ¸n nµy. 3 B: Néi dung I. mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ lîi nhuËn 1. B¶n chÊt vµ c¸c h×nh thøc cña lîi nhuËn 1.1. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ lîi nhuËn C.M¸c (1818 - 1883) vµ F. ¡nghen (1820 - 1895) lµ hai nhµ t tëng vÜ ®¹i ®· cã c«ng s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c, vò khÝ t tëng s¾c bÐn cña giai cÊp c«ng nh©n trªn toµn thÕ giíi. Hai «ng ®· viÕt rÊt nhiÒu t¸c phÈm ph©n tÝch nÒn kinh tÕ TBCN, chØ râ nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh÷ng qui luËt kinh tÕ, nh÷ng xu híng vËn ®éng, nh÷ng u thÕ vµ h¹n chÕ cña nã, mµ trong ®ã næi tiÕng nhÊt lµ bé t b¶n "t¸c phÈm kinh tÕ chÝnh trÞ häc næi tiÕng nhÊt cña thÕ kû chóng ta " theo nh Lªnin ®· viÕt. Trong bé t b¶n nµy M¸c ®· nªu lªn mét trong nh÷ng ph¸t kiÕn vÜ ®¹i nhÊt cña «ng ®ã lµ häc thuyÕt vÒ gi¸ trÞ thÆng d vµ chØ ra r»ng nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn chÝnh lµ xuÊt ph¸t tõ gi¸ trÞ thÆng d. Do vËy, muèn lµm râ ®îc nguån gèc, b¶n chÊt vµ vai trß cña lîi nhuËn chóng ta ph¶i ®i tõ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d, quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña CNTB. 1.1.1. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ dùa trªn chÕ ®é t h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt, gi¸ trÞ sö dông kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých, bëi v× nhµ t b¶n muèn s¶n xuÊt ra mét gi¸ trÞ sö dông mang gi¸ trÞ trao ®æi. H¬n n÷a, nhµ t b¶n muèn s¶n xuÊt ra mÆt hµng ho¸ cã gi¸ trÞ lín h¬n tæng sè gi¸ trÞ nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt vµ gi¸ trÞ søc lao ®éng mµ nhµ t b¶n ®· mua ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã, nghÜa lµ muèn s¶n xuÊt ra mét gi¸ trÞ thÆng d. Chóng ta h·y xem xÐt vÝ dô sau vÒ s¶n xuÊt sîi. T b¶n øng tríc Gi¸ trÞ cña s¶n phÈm míi (20kgsîi) - TiÒn mua b«ng : 20$ - Gi¸ trÞ cña b«ng chuyÓn vµo sîi 20$ - Hao mßn m¸y mãc 4$ - Gi¸ trÞ cña m¸y mãc chuyÓn vµo sîi 4$ - TiÒn mua søc lao ®éng cña c«ng - Gi¸ trÞ do lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n 4 nh©n trong 1 ngµy: 3$ 27$ t¹o ra trong 12 giê :0,5 x 12 = 6$ 30$ Nh vËy toµn bé chÝnh phñ cña nhµ t b¶n ®Ó mua t liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng lµ 27 ®«la. Trong 12 h lao ®éng, c«ng nh©n t¹o ra 1 s¶n phÈm míi (20kg sîi) cã gi¸ trÞ b»ng 30®«la, lín h¬n gi¸ trÞ øng tríc lµ 3 ®«la. VËy 27 ®«la øng tríc ®· chuyÓn ho¸ thµnh 30 ®«la, ®· ®em l¹i mét gi¸ trÞ thÆng d lµ 3 ®«la. Do ®ã tiÒn ®· biÕn thµnh t b¶n. PhÇn gi¸ trÞ míi d«i ra so víi gi¸ trÞ søc lao ®éng gäi lµ gi¸ trÞ thÆng d. VËy gi¸ trÞ thÆng d lµ phÇn gi¸ trÞ míi d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng nh©n t¹o ra vµ bÞ nhµ t b¶n chiÕm kh«ng. 1.1.2. Chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa. Lîi nhuËn vµ tû suÊt lîi nhuËn. a). Chi phÝ s¶n xuÊt TBCN. Nh mäi ngêi ®Òu biÕt, muèn t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸ th× tÊt yÕu ph¶i chi phÝ mét sè lao ®éng nhÊt ®Þnh lµ lao ®éng qu¸ khø vµ lao ®éng hiÖn ®¹i. Lao ®éng qu¸ khø tøc lµ gi¸ trÞ t liÖu s¶n xuÊt C Lao ®éng hiÖn t¹i lµ lao ®éng t¹o ra gi¸ trÞ míi V + m §øng trªn quan ®iÓm x· héi th× chi phÝ thùc tÕ ®Ó t¹o ra gi¸ trÞ hµng ho¸ lµ C + V + m. Trªn thùc tÕ, nhµ t b¶n chØ øng ra mét sè t b¶n ®Ó mua t liÖu s¶n xuÊt (C) vµ mua søc lao ®éng (V). Do ®ã, nhµ t b¶n chØ xem hao phÝ bao nhiªu t b¶n chø kh«ng xem hao phÝ bao nhiªu lao ®éng x· héi. C.M¸c gäi chi phÝ ®ã lµ chi phÝ s¶n xuÊt TBCN, vµ ký hiÖu b»ng K (K = C + V). Khi ®ã c«ng thøc gi¸ trÞ hµng ho¸ (C + V + m) chuyÓn thµnh k + m b). Lîi nhuËn. Gi÷a gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ chi phÝ s¶n xuÊt TBCN lu«n cã mét kho¶ng chªnh lÖch, cho nªn sau khi b¸n hµng ho¸, nhµ t b¶n kh«ng nh÷ng bï ®¾p ®îc lîng t b¶n ®· øng ra, mµ cßn thu ®îc sè tiÒn lêi ngang víi m. Sè tiÒn nµy ®îc gäi lµ lîi nhuËn. VËy, gi¸ trÞ thÆng ®îc so víi toµn bé t b¶n øng tríc, ®îc quan niÖm lµ con ®Î cña toµn bé t b¶n øng tríc sÏ mang h×nh thøc chuyÓn ho¸ lµ lîi nhuËn vµ ký hiÖu lµ P. 5 Khi ®ã gi¸ trÞ hµng ho¸ (k + m) sÏ chuyÓn dÞch thµnh k + p. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ P vµ m cã g× kh¸c nhau? VÒ mÆt lîng: nÕu hµng ho¸ b¸n ®óng gi¸ trÞ th× m = P; m vµ P gièng nhau ë chç chóng ®Òu cã chung nguån gèc lµ kÕt qu¶ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n lµm thuª. VÒ mÆt chÊt: m ph¶n ¸nh nguån gèc sinh ra tõ V, cßn P ®îc xem nh toµn bé t b¶n øng tríc ®Ò ra. Do ®ã P ®· che dÊu quan hÖ bãc lét TBCN, che dÊu nguån gèc thùc sù cña nã. c). Tû suÊt lîi nhuËn. Tû suÊt lîi nhuËn lµ tû suÊt tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d vµ toµn bé t b¶n øng tríc, ký hiÖu lµ P' P' = . 100% = . 100%. Tû suÊt lîi nhuËn chØ cho nhµ t b¶n biÕt t b¶n cña hä ®Çu t vµo ®©u th× cã lîi h¬n. P' cao hay thÊp lµ tuú thuéc vµo nhiÒu nh©n tè kh¸ch quan nh: tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d, sù tiÕt kiÖm t b¶n bÊt biÕn; cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n; tèc ®é chu chuyÓn t b¶n. 1.1.3. Sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n. a). C¹nh tranh trong néi bé ngµnh. C¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c xÝ nghiÖp trong cïng mét ngµnh, cïng s¶n xuÊt ra mét lo¹i hµng ho¸ nh»m môc ®Ých tiªu thô hµng ho¸ ®ã cã lîi h¬n ®Ó thu lîi nhuËn siªu ng¹ch. BiÖn ph¸p c¹nh tranh: C¸c nhµ t b¶n thêng xuyªn c¶i tiÕn kü thuËt, n©ng cao cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n, n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng nh»m lµm cho gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ xÝ nghiÖp s¶n xuÊt ra thÊp h¬n gi¸ trÞ x· héi ®Ó thu ®îc lîi nhuËn siªu ng¹ch. KÕt qu¶ cña c¹nh tranh trong néi bé ngµnh lµ h×nh thµnh nªn gi¸ trÞ x· héi cña tõng lo¹i hµng ho¸. b). C¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh. 6 C¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh lµ c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ t b¶n kinh doanh trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau, nh»m môc ®Ých t×m n¬i ®Çu t cã lîi h¬n. BiÖn ph¸p c¹nh tranh: tù do di chuyÓn t b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c, tøc lµ tù ph©n phèi t b¶n (V vµ C) vµo c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau. KÕt qu¶ cña cuéc c¹nh tranh nµy lµ h×nh thµnh dÇn tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ trÞ hµng ho¸ chuyÓn thµnh gi¸ trÞ s¶n xuÊt. Nh chóng ta ®Òu biÕt, do c¸c xÝ nghiÖp trong néi bé tõng ngµnh, còng nh gi÷a c¸c ngµnh cã cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n kh«ng gièng nhau, cho nªn ®Ó thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn th× c¸c nhµ t b¶n ph¶i chän nh÷ng ngµnh nµo cã tû suÊt lîi nhuËn cao ®Ó ®Çu t vèn. XÐt 3 ngµnh s¶n xuÊt sau: Ngµnh s¶n xuÊt Chi phÝ s¶n xuÊt Gi¸ trÞ thÆng d P'(%) víi m' = 100% C¬ khÝ 80C + 20V 20 20 DÖt 70C + 30V 30 30 Da 60C + 40V 40 40 Nh vËy, cïng mét lîng t b¶n ®Çu t, nhng do cÊu t¹o h÷u c¬ kh¸c nhau nªn tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau. Do ®ã nhµ t b¶n ë ngµnh c¬ khÝ sÏ chuyÓn t b¶n cña m×nh sang ngµnh da, lµm cho s¶n phÈm ë ngµnh da nhiÒu lªn lµm cho cung lín h¬n cÇu, do ®ã gi¸ c¶ cña ngµnh da sÏ thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã, vµ tû suÊt ngµnh da sÏ h¹ thÊp xuèng. Ngîc l¹i, s¶n phÈm cña ngµnh c¬ khÝ sÏ gi¶m ®i, nªn gi¸ c¶ sÏ cao h¬n gi¸ trÞ, vµ do ®ã tû suÊt lîi nhuËn ë ngµnh c¬ khÝ sÏ t¨ng lªn. Sù tù do di chuyÓn t b¶n tõ ngµnh nµy sang ngµnh kh¸c lµm thay ®æi tû suÊt lîi nhuËn c¸ biÖt vèn cã cña c¸c ngµnh. KÕt qu¶ h×nh thµnh nªn tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n. Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a tæng gi¸ trÞ thÆng d trong x· héi vµ tæng t b¶n x· héi ®Çu t vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc, c¸c ngµnh cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, ký hiÖu lµ P P = . 100% 7 Qu¸ tr×nh b×nh qu©n ho¸ tû suÊt lîi nhuËn lµ sù ho¹t ®éng cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n trong x· héi t b¶n. Sù ho¹t ®éng cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña sù ho¹t ®éng cña quy luËt gi¸ trÞ thÆng d trong thêi kú tù do c¹nh tranh cña CNTB. 1.2. C¸c h×nh thøc cña lîi nhuËn. 1.2.1. Lîi nhuËn th¬ng nghiÖp. §èi víi t b¶n th¬ng nghiÖp tríc CNTB th× lîi nhuËn th¬ng nghiÖp ®îc coi lµ do mua rÎ, b¸n ®¾t mµ lµ kÕt qu¶ cña viÖc ¨n c¾p lõa ®¶o, mµ ®¹i bé phËn lîi nhuËn th¬ng nghiÖp chÝnh lµ do nh÷ng viÖc ¨n c¾p vµ lõa ®¶o mµ ra c¶. §èi víi th¬ng nghiÖp TBCN th× lîi nhuËn th¬ng nghiÖp lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng dù ®îc s¸ng t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ nhµ t b¶n c«ng nghiÖp nhêng cho nhµ t b¶n th¬ng nghiÖp. Lîi nhuËn th¬ng nghiÖp ®îc h×nh thµnh do sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ mua hµng ho¸ nhng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ nhµ t b¶n th¬ng nghiÖp b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã, mµ lµ nhµ t b¶n th¬ng nghiÖp mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ vµ khi b¸n th× anh ta b¸n ®óng gi¸ trÞ cña nã. 1.2.2. Lîi tøc cho vay. Lîi tøc lµ mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n, mµ nhµ t b¶n ®i vay tr¶ cho nhµ t b¶n cho vay c¨n cø vµo mãn tiÒn mµ nhµ t b¶n cho vay ®· ®a cho nhµ t b¶n ®i vay sö dông. Nguån gèc cña lîi tøc lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d do c«ng nh©n s¸ng t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt. 1.2.3. Lîi nhuËn ng©n hµng. Ng©n hµng TBCN lµ tæ chøc kinh doanh t b¶n tiÒn tÖ, lµm m«i giíi gi÷a ngêi ®i vay vµ ngêi cho vay. Ng©n hµng cã hai nghiÖp vô: nhËn göi vµ cho vay. Trong nghiÖp vô nhËn göi, ng©n hµng tr¶ lîi tøc cho ngêi göi tiÒn vµo, cßn trong nghiÖp vô cho vay, ng©n hµng thu lîi tøc cña ngêi ®i vay. Lîi tøc nhËn göi nhá h¬n lîi tøc cho vay. 8 Chªnh lÖch gi÷a lîi tøc cho vay vµ lîi tøc nhËn göi trõ ®i nh÷ng kho¶n chi phÝ cÇn thiÕt vÒ nghiÖp vô ng©n hµng, céng víi c¸c kho¶n thu nhËp kh¸c vÒ kinh doanh tiÒn tÖ h×nh thµnh nªn lîi nhuËn ng©n hµng. Lîi nhuËn ng©n hµng ngang b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n. 1.2.4. §Þa t«. Chóng ta ®Òu thÊy r»ng, còng nh c¸c nhµ t b¶n kinh doanh trong c«ng nghiÖp, nhµ t b¶n kinh doanh trong n«ng nghiÖp còng ph¶i thu ®îc lîi nhuËn b×nh qu©n. Nhng muèn kinh doanh trong n«ng nghiÖp th× hä ph¶i thuª ruéng ®Êt cña ®Þa chñ. V× vËy ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n ra, nhµ t b¶n ph¶i thu thªm ®îc mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d d«i ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n ®ã, tøc lµ lîi nhuËn siªu ng¹ch. Lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy t¬ng ®èi æn ®Þnh vµ l©u dµi vµ hä ph¶i tr¶ cho chñ ruéng ®Êt díi h×nh th¸i ®Þa t« TBCN. VËy ®Þa t« TBCN lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d cßn l¹i sau khi ®· khÊu trõ ®i phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n cña nhµ t b¶n kinh doanh ruéng ®Êt. Cã hai lo¹i ®Þa t« lµ ®Þa t« chªnh lÖch vµ ®Þa t« tuyÖt ®èi. + §Þa t« chªnh lÖch lµ phÇn lîi nhuËn thõa ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n, thu ®îc trªn nh÷ng ruéng ®Êt cã ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt thuËn lîi h¬n. Nã lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung ®îc quy ®Þnh trªn ruéng ®Êt xÊu nhÊt vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt c¸ biÖt trªn ruéng ®Êt h¹ng trung b×nh vµ tèt. Thùc cña ®Þa t« chªnh lÖch lµ lîi nhuËn siªu ng¹ch, ®ã lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng do do c«ng nh©n n«ng nghiÖp t¹o ra. Cã hai lo¹i ®Þa t« chªnh lÖch. §Þa t« chªnh lÖch I, lµ lo¹i ®Þa t« thu ®îc trªn nh÷ng ruéng ®Êt cã ®é mÇu mì tù nhiªn thuËn lîi, cã vÞ trÝ gÇn n¬i tiªu thô hay gÇn ®êng giao th«ng. §Þa t« chªnh lÖch II, lµ ®Þa t« thu ®îc nhê th©m canh mµ cã. + §Þa t« tuyÖt ®èi lµ lîi nhuËn siªu ng¹ch d«i ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n, ®îc h×nh thµnh do cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n trong n«ng nghiÖp thÊp h¬n trong c«ng nghiÖp, nã lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ n«ng s¶n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung. 2. C¸c quan ®iÓm t s¶n vÒ lîi nhuËn. 9 2.1. Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña chñ nghÜa träng th¬ng Chñ nghÜa träng th¬ng ra ®êi trong ®iÒu kiÖn lÞch sö lµ thêi kú tan r· cña chÕ ®é phong kiÕn vµ thêi kú tÝch luü nguyªn thñy cña chñ nghÜa t b¶n (CNTB), khi kinh tÕ hµng ho¸ vµ ngo¹i th¬ng ®ang trªn ®µ ph¸t triÓn. MÆc dï thêi kú nµy cha biÕt ®Õn c¸c qui luËt kinh tÕ vµ cßn nhiÒu h¹n chÕ vÒ tÝnh quy luËt nhng hÖ thèng quan ®iÓm häc thuyÕt kinh tÕ träng th¬ng ®· t¹o ra nhiÒu tiÒn ®Ò vÒ kinh tÕ x· héi cho c¸c lý luËn kinh tÕ thÞ trêng sau nµy ph¸t triÓn. Nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa träng th¬ng rÊt coi träng th¬ng nghiÖp vµ cho r»ng lîi nhuËn lµ do lÜnh vùc lu th«ng mua b¸n trao ®æi sinh ra. Nã lµ kÕt qu¶ cña viÖc mua Ýt b¸n nhiÒu, mua rÎ b¸n ®¾t mµ cã. Theo hä kh«ng mét ngêi nµo thu ®îc lîi nhuËn mµ kh«ng lµm thiÖt h¹i kÎ kh¸c, d©n téc nµy lµm giµu trªn sù hy sinh lîi Ých cña d©n téc kh¸c, trong trao ®æi ph¶i cã mét bªn lîi mét bªn thiÖt. Nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa träng th¬ng coi ®ång tiÒn lµ ®¹i biÓu duy nhÊt cña cña c¶i, lµ tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ mäi h×nh thøc cña nghÒ nghiÖp. Hä cho r»ng khèi lîng tiÒn ®Ò chØ cã thÓ t¨ng b»ng con ®êng ngo¹i th¬ng th«ng qua chÝnh s¸ch xuÊt siªu (xuÊt nhiÒu, nhËp Ýt) ®iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn qua c©u nãi cña Montchritan: "Néi th¬ng lµ èng dÉn, ngo¹i th¬ng lµ m¸y b¬m, muèn t¨ng cña c¶i ph¶i cã ngo¹i th¬ng nhËp dÇn cña c¶i qua néi th¬ng". Nh vËy quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña chñ nghÜa träng th¬ng cha lý gi¶i ®îc nguån gèc cña lîi nhuËn. Khi phª ph¸n chñ nghÜa träng th¬ng (trong bé t b¶n quyÓn I, tËp 1) M¸c ®· viÕt: "Ngêi ta trao ®æi hµng ho¸ víi hµng ho¸, hµng ho¸ ví tiÒn tÖ cã cïng gi¸ trÞ víi hµng ho¸ ®ã, tøc lµ trao ®æi gi÷a c¸c vËt ngang gi¸, râ rµng lµ kh«ng ai rót ra ®îc tõ trong lu th«ng nhiÒu gi¸ trÞ h¬n sè gi¸ trÞ ®· bá vµo trong ®ã. VËy gi¸ trÞ thÆng d tuyÖt nhiªn kh«ng thÓ h×nh thµnh ra ®îc". 2.2. Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña chñ nghÜa träng n«ng. Còng nh chñ nghÜa träng th¬ng, chñ nghÜa träng n«ng ra ®êi trong thêi kú qu¸ ®é tõ chÕ ®é phong kiÕn sang chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa (TBCN) nhng ë giai ®o¹n kinh tÕ ph¸t triÓn h¬n. Nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa träng n«ng cho r»ng lîi nhuËn th¬ng nghiÖp cã ®îc ch¼ng qua lµ nhê c¸c kho¶n tiÕt kiÖm 10 chi phÝ th¬ng m¹i, hä cho r»ng th¬ng m¹i chØ ®¬n thuÇn lµ trao ®æi ngang gi¸ trÞ nµy lÊy gi¸ trÞ kh¸c v× vËy mµ kh«ng bªn nµo cã lîi. Th¬ng nghiÖp kh«ng sinh ra cña c¶i, trao ®æi kh«ng lµm cho tµi s¶n t¨ng lªn v× tµi s¶n ®îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cßn trong trao ®æi chØ ®¬n thuÇn lµ trao ®æi gi¸ trÞ mµ th«i. V× v©þ chñ nghÜa träng n«ng cho r»ng gi¸ trÞ thÆng d hay s¶n phÈm thuÇn tuý lµ quµ tÆng vËt chÊt cña thiªn nhiªn vµ n«ng nghiÖp lµ ngµnh duy nhÊt t¹o ra s¶n phÈm thuÇn tuý. Nh vËy chñ nghÜa träng n«ng ®· chØ ra ®îc lµ trao ®æi kh«ng sinh ra cña c¶i. 2.3. Kinh tÕ chÝnh trÞ häc t s¶n cæ ®iÓn Anh. Do sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ tÝnh chuyªn m«n ho¸ ngµy cµng cao th× quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña chñ nghÜa träng th¬ng vµ chñ nghÜa trong n«ng ngµy cµng tá râ tÝnh chÊt khiÕn nã kh«ng ®¸p øng ®îc nh÷ng yªu cÇu míi ®Æt ra. Do ®ã ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng häc thuyÕt míi phï hîp h¬n v× vËy kinh tÕ chÝnh trÞ häc t s¶n cæ ®iÓn anh ra ®êi. Mét sè ®¹i biÓu cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc t s¶n cæ ®iÓn Anh. + William Petty (1623 - 1687): lµ nhµ kinh tÕ häc ngêi Anh ®îc M¸c ®¸nh gi¸ lµ cha ®Î cña kinh tÕ häc cæ ®iÓn, ¤ng ®· t×m thÊy ph¹m trï ®Þa t« mµ chñ nghÜa träng th¬ng ®· bá qua, «ng cho r»ng ®Þa t« lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ s¶n phÈm vµ chi phÝ s¶n xuÊt (tiÒn l¬ng, tiÒn gièng...) cßn vÒ vÊn ®Ò lîi tøc «ng coi nã còng nh tiÒn thuª ruéng. + Adam Smith (1723 - 1790): ¤ng lµ ngêi ®Çu tiªn tuyªn bè r»ng "Lao ®éng lµ nguån gèc sinh ra gi¸ trÞ thÆng d". Theo «ng lîi nhuËn lµ "Kho¶n khÊu trõ thø 2" vµo s¶n phÈm lao ®éng. Theo c¸ch gi¶i thÝch nµy cña «ng th× lîi nhuËn, ®Þa t« vµ lîi tøc chØ lµ c¸c h×nh thøc kh¸c nhau cña gi¸ trÞ do c«ng nh©n t¹o ra ngoµi tiÒn l¬ng. Vµ chÝnh «ng còng ®· kh¼ng ®Þnh r»ng "gi¸ trÞ hµng ho¸ bao gåm: tiÒn c«ng + Lîi nhuËn + §Þa t«". + Davit Ricardo (1772 - 1823): ¤ng cho r»ng "lîi nhuËn lµ sè cßn l¹i ngoµi tiÒn l¬ng mµ nhµ t b¶n tr¶ cho c«ng nh©n". ¤ng ®· thÊy ®îc xu thÕ híng gi¶m sót cña tû suÊt lîi nhuËn, «ng gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña sù gi¶m sót nµy n»m trong sù vËn ®éng biÕn ®æi gi÷a 3 giai cÊp: ®Þa chñ, c«ng nh©n, nhµ t b¶n. ¤ng cho r»ng do qui luËt mÇu mì ®Êt ®ai ngµy cµng gi¶m, lµm cho tiÒn l¬ng c«ng nh©n vµ ®Þa t« t¨ng lªn cßn lîi nhuËn kh«ng t¨ng. Theo 11 «ng th× ®Þa chñ lµ ngêi cã lîi, c«ng nh©n th× kh«ng cã lîi còng kh«ng bÞ thiÖt, chØ cã nhµ t b¶n lµ bÞ h¹i v× tØ suÊt lîi nhuËn gi¶m xuèng. H¹n chÕ cña «ng lµ cha ph©n biÖt ®îc ph¹m trï gi¸ trÞ thÆng d tuy nhiªn «ng vÉn kh¼ng ®Þnh r»ng: Gi¸ trÞ do c«ng nh©n t¹o ra lín h¬n tiÒn c«ng mµ hä nhËn ®îc vµ ®ã còng chÝnh lµ nguån gèc sinh ra tiÒn l¬ng, lîi nhuËn vµ ®Þa t«. II: vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa viÖt nam 1. Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc trong nÒn kinh tÕ 1.1. Lîi nhuËn thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn Nh ®· biÕt, c¸c nhµ t b¶n, c¸c doanh nghiÖp ®Çu t ®Ó tiÕn hµnh qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh víi môc tiªu lµ thu ®îc cµng nhiÒu lîi nhuËn cµng tèt vµ còng chÝnh kho¶n lîi nhuËn thu ®îc nµy còng lµ nguyªn nh©n chÝnh quyÕt ®Þnh sù tån t¹i ph¸t triÓn hay sù ph¸ s¶n cña doanh nghiÖp. NÕu doanh nghiÖp lµm ¨n cã hiÖu qu¶ tøc lµ thu ®îc lîi nhuËn th× mét phÇn lîi nhuËn nµy sÏ ®îc sö dông ®Ó t¸i ®Çu t ®Ó t¸i më réng s¶n xuÊt vµ doanh nghiÖp sÏ ngµy cµng ph¸t triÓn. Ngîc l¹i nÕu doanh nghiÖp lµm ¨n thua lç th× nã sÏ bÞ ®µo th¶i theo qui luËt cña sù ph¸t triÓn. V× vËyc¸c nhµ t b¶n, c¸c doanh nghiÖp t×m mäi c¸ch ®Ó t¹o ra cµng nhiÒu lîi nhuËn cµng tèt. §Ó ®¹t ®îc ®iÒu ®ã th× thêi kú ban ®Çu hä kÐo dµi ngµy lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n nhng ph¬ng ph¸p nµy cã nhiÒu h¹n chÕ vµ bÞ sù ph¶n ®èi gay g¾t cña nghiÖp ®oµn vµ giai cÊp c«ng nh©n do ®ã ®Ó thu ®îc lîi nhuËn cao th× chØ cã c¸ch n©ng coa n¨ng suÊt lao ®éng b»ng ¸p dông nh÷ng kü thuËt míi, nh÷ng ph¸t minh míi vµo trong s¶n xuÊt. ChÝnh môc ®Ých ¸p dông nh÷ng kü thuËt míi ®· lµm cho c¸c nhµ t b¶n ®Çu t ngµy cµng nhiÒu vµo lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc. Nh÷ng ph¸t minh khoa häc lÇn lît ra ®êi ®Æc biÖt lµ ë thÕ kû 19 vµ 20 ®· ®a lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn mét c¸ch nhanh chãng. Vµ chÝnh viÖc ¸p dông nh÷ng tiÕn bé khoa häc kü thuËt nµy vµo s¶n xuÊt ®· gióp cho c¸c nhµ t b¶n kh«ng chØ thu ®îc lîi nhuËn ®¬n thuÇn mµ cßn thu ®îc lîi nhuËn siªu ng¹ch. Ngêi c«ng nh©n chÝnh lµ ngêi trùc tiÕp sö dông vËn hµnh c«ng nghÖ míi do ®ã ®ßi hái hä ph¶i cã mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh nµo ®ã th× míi cã thÓ sö dông ®îc c¸c trang thiÕt bÞ kü thuËt míi ®ã. ChÝnh v× vËy mµ mçi ngêi c«ng nh©n ph¶i tù häc hái ®Ó n©ng cao tr×nh ®é, n©ng cao tay nghÒ nÕu kh«ng chÝnh hä 12 sÏ bÞ ®µo th¶i. Cßn vÒ phÝ© nhµ t b¶n th× hä còng hiÓu r»ng ®Ó ®¹t ®îc hiÖu qu¶ cao vµ tËn dông ®îc hÕt c«ng suÊt cña c¸c trang thiÕt bÞ kü thuËt míi ®ßi hái ph¶i cã mét ®éi ngò c¸n bé c«ng nh©n lµnh nghÒ víi tr×nh ®é cao v× vËy qu¸ tr×nh ®Çu t cho chiÕn lîc n©ng cao tr×nh ®é tay nghÒ cña c«ng nh©n cña nhµ t b¶n ®· diÔn ra ngµy cµng m¹nh mÏ vµ trë thµnh mét yªu cÇu tÊt yÕu. Qua ®ã tr×nh ®é cña ngêi lao ®éng ngµy cµng ®îc n©ng cao vµ nã ®· thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn lªn mét tÇm cao míi. 1.2. Lîi nhuËn thóc ®Èy quan hÖ s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Quan hÖ s¶n xuÊt x· héi lµ quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi: S¶n xuÊt - ph©n phèi - trao ®æi - tiªu dïng. Quan hÖ s¶n xuÊt bao gåm quan hÖ kinh tÕ x· héi vµ quan hÖ kinh tÕ - tæ chøc. Quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc lîng s¶n xuÊt cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau th«ng qua quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Nh ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn, môc tiªu hµng ®Çu cña c¸c nhµ s¶n xuÊt lµ thu ®îc lîi nhuËn tèi ®a. ChÝnh môc tiªu nµy ®· thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ nã kÐo theo sù ph¸t triÓn cña quan hÖ s¶n xuÊt cho phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Bªn c¹nh ®ã môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn ®ßi hái c¸c nhµ kinh tÕ, c¸c tæ chøc kinh tÕ ph¶i b¶o ®¶m ®îc tÝnh hiÖu qu¶ trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh tøc lµ ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó víi mét chi phÝ bá ra lµ Ýt nhÊt sÏ thu vÒ ®îc sè lîi nhuËn lín nhÊt. §iÒu ®ã ®ßi hái ph¶i cã tÝnh chuyªn m«n ho¸ cao trong c«ng t¸c tæ chøc qu¶n lý. C¸c doanh nghiÖp, c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt b¾t ®Çu c¾t gi¶m biªn chÕ, thu gän bé m¸y qu¶n lý lµm cho bé m¸y qu¶n lý gän nhÑ h¬n nhng l¹i ho¹t ®éng rÊt cã hiÖu qu¶. Cïng víi nã lµ qu¸ tr×nh ph©n bè l¹i lùc lîng lao ®éng mét c¸ch c©n ®èi, cã kÕ ho¹ch ®Ó ®¶m b¶o khai th¸c mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt nguån tµi nguyªn. tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò trªn ®Òu xuÊt ph¸t tõ môc tiªu lîi nhuËn vµ chÝnh nã ®· cho thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph©n phèi theo lao ®éng dÉn ra mét c¸ch hÕt søc m¹nh mÏ theo nguyªn t¾c lµm nhiÒu híng nhiÒu, lµm Ýt híng Ýt. Sù ph©n chia lîi nhuËn ®· diÔn ra díi rÊt nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau mét c¸ch chÆt chÏ gi÷a c¸c bªn tham gia vµo qu¸ tr×nh ph©n chia lµm cho chÕ ®é së h÷u ngµy cµng ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn. 13 Quan hÖ së h÷u tõng bíc ®îc ph¸t triÓn h¬n, râ rµng h¬n gi÷a c¸c nhµ t b¶n vµ ngêi lao ®éng nãi riªng, gi÷a c¸c c¸ nh©n trong x· héi nãi chung. Nh vËy víi môc tiªu theo ®uæi lîi nhuËn ®· thóc ®Èy quan hÖ s¶n xuÊt ph¸t triÓn b¾t ®Çu tõ quan hÖ s¶n xuÊt tù suÊt tù cung vµ cho ®Õn nay th× quan hÖ s¶n xuÊt XHCN ®· rÊt ph¸t triÓn. 1.3. Lîi nhuËn lµ ®éng lùc ph¸t triÓn cña doanh nghiÖp Doanh nghiÖp lµ mét ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh hµng ho¸ dÞch vô theo nhu cÇu cña thÞ trêng vµ x· héi víi môc tiªu lµ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn hay lµ thu ®îc hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt. Cã thÓ nãi lîi nhuËn lµ chØ tiªu tæng hîp ph¶n ¸nh toµn bé kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp kÓ tõ lóc b¾t ®Çu t×m kiÕm nhu cÇu cña thÞ trêng cho tíi khi tæ chøc s¶n xuÊt ra hµng ho¸ dÞch vô vµ b¸n nã ra thÞ trêng. Kinh doanh tèt sÏ t¹o ra ®îc nhiÒu lîi nhuËn, khi lîi nhuËn nhiÒu sÏ t¹o ra kh¶ n¨ng ®Ó ®Çu t t¸i s¶n xuÊt më réng lµm cho quy m« cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh ngµy cµng ®îc më réng, lîi nhuËn sÏ ngµy cµng nhiÒu h¬n. Ngîc l¹i nÕu doanh nghiÖp lµm ¨n kÐm hiÖu qu¶ tøc lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh kh«ng mang l¹i lîi nhuËn cho doanh nghiÖp th× dÊn ®Õn ph¸ s¶n lµ mét tÊt yÕu. ChÝnh v× vËy, lîi nhuËn lµ ®éng lùc kinh tÕ thóc ®Èy c¸c doanh nghiÖp kh«ng ngõng n©ng cao hiÖu qu¶ xö dông hîp lý c¸c nguån lùc, n©ng cao n¨ng suÊt chÊt lîng vµ hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh nh»m thu ®îc lîi nhuËn cao ®ång thêi viÖc thu ®îc lîi nhuËn cao sÏ kÕt thóc c¸c doanh nghiÖp phôc vô tèt h¬n nhu cÇu cña thÞ trêng. Lîi nhuËn cña doanh nghiÖp kh«ng nh÷ng lµ bé phËn quan träng trong thu nhËp thuÇn tuý cña doanh nghiÖp mµ nã cßn lµ nguån lùc thu quan träng cña ng©n s¸ch nhµ níc, lµ c¬ së ®Ó t¨ng thu nhËp quèc d©n cña mçi níc. Bëi v× thu nhËp thuÇn tuý (hay cßn gäi lµ tÝch luü tiÒn tÖ) cña doanh nghiÖp lµ c¬ së ®Ó t¨ng thu nhËp quèc d©n. Thu nhËp thuÇn tuý cµng lín th× kh¶ n¨ng t¨ng thu nhËp quèc d©n cµng cao. M¨t kh¸c, nhê cã lîi nhuËn thu ®îc c¸c doanh nghiÖp kh«ng nh÷ng thùc hiÖn ®îc nghÜa vô ®ãng gãp quan träng trong nguån thu cña NSNN th«ng qua c¸c s¾c thuÕ theo luËt ®Þnh mµ cßn t¹o ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò cho c¸c doanh nghiÖp thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng tõ thiÖn, nh©n ®¹o. 14 Nh vËy lîi nhuËn cã mét vai trß cùc kú quan träng kh«ng nh÷ng ®èi víi doanh nghiÖp mµ nã cßn lµ nguån thu quan träng ®èi víi NSNN. Víi môc tiªu lîi nhuËn cña m×nh, c¸c doanh nghiÖp kh«ng ngõng n©ng cao tr×nh ®é tay nghÒ, n©ng cao hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ kinh doanh gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt chung cña toµn x· héi. Ngoµi ra, nhµ níc, chÝnh phñ ph¶i t¹o ra hµnh lang ph¸p lý ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp. 1.4. Lîi nhuËn thóc ®Èy quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ. Lîi nhuËn lµ lý do ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Nã thóc ®Èy qu¸ tr×nh më cöa cña nÒn kinh tÕ nh»m më réng viÖc trao ®æi hµng ho¸, trao ®æi khoa häc kü thuËt. C¸c níc tiÕn hµnh më cöa nÒn kinh tÕ nh»m thu hót nguån lùc tõ bªn ngoµi vµ ph¸t huy nguån lùc bªn trong lµm thay ®æi m¹nh mÏ tr×nh ®é kü thuËt c«ng nghÖ trong níc. §ång thêi ®Çu t ra níc ngoµi sÏ mang l¹i møc lîi nhuËn cao h¬n ë trong níc. Nh vËy ®Ó thu ®îc lîi nhuËn cao h¬n ®ßi hái c¸c níc ph¶i t¨ng cêng liªn doanh liªn kÕt, më réng quan hÖ hîp t¸c víi c¸c níc trªn thÕ giíi trªn nguyªn t¾c b×nh ®¼ng cïng cã lîi. 1.5. Lîi nhuËn thóc ®Èy qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt x· héi. Muèn më réng s¶n xuÊt cµng ngµy cµng hiÖn ®¹i th× ®ßi hái ph¶i tÝch luü nhiÒu vèn. Nh ®· biÕt qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt më réng lµ sù lËp l¹i qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cò víi quy m« lín h¬n tríc, víi mét lîng t b¶n lín h¬n tríc. Muèn nh vËy th× ph¶i biÕn mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d thµnh t b¶n phô thªm. Do ®ã ®Ó tiÕn hµnh ®îc qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt x· héi më réng th× ®ßi hái trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ph¶i t¹o ra ®îc lîi nhuËn, lîi nhuËn t¹o ra ®îc cµng nhiÒu th× qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt më réng cµng diÔn ra nhanh h¬n vµ víi quy m« lín h¬n. Ngîc l¹i, viÖc thu ®îc lîi nhuËn cao sÏ kÝch thÝch c¸c chñ doanh nghiÖp tiÕp tôc ®Çu t më réng s¶n xuÊt ®Ó thu ®îc lîi nhuËn cao h¬n. 1.6. Vai trß cña lîi nhuËn ®èi víi c¸c mÆt kh¸c cña ®êi sèng x· héi. Ph©n phèi theo lao ®éng vµ ph©n phèi theo tµi s¶n vèn lµ mét ®iÒu tÊt yÕu kh¸ch quan, ®ã chÝnh lµ mét phÇn thu nhËp cña nh÷ng ngêi ®ãng gãp søc lao ®éng hay vèn tµi s¶n cña m×nh vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Tuy nhiªn, bªn 15 c¹nh nh÷ng ngêi nµy cßn cã nh÷ng ngêi v× mét lý do nµo ®ã mµ kh«ng thÓ tham gia vµo lao ®éng ®îc, ®êi sèng cña nh÷ng ngêi nµy lµ do gia ®×nh hä hoÆc x· héi ®¶m b¶o. MÆt kh¸c, ®êi sèng cña CBCNVC nhµ níc vµ tÊt c¶ nh÷ng ngêi ®ang lao ®éng ë tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ còng kh«ng ph¶i dùa vµo tiÒn c«ng c¸ nh©n mµ nã cßn dùa vµo c¸c quü phóc lîi c«ng céng cña nhµ níc, cña c¸c xÝ nghiÖp vµ c¸c tæ chøc kinh tÕ kh¸c. Nã nh»m môc ®Ých ®¶m b¶o cho mäi thµnh viªn trong x· héi ®Òu cã møc sèng b×nh thêng tèi thiÓu. Ph©n phèi thï lao ngoµi lao ®éng cßn kÝch thÝch lao ®éng s¶n xuÊt, kÝch thÝch sù ph¸t triÓn cña mäi thµnh viªn trong x· héi. MÆt kh¸c mçi quèc gia ®Òu cã mét bé m¸y hµnh chÝnh nhµ níc, viÖc nu«i sèng bé m¸y nhµ níc tiªu tèn mét kho¶n chi phÝ rÊt lín. Bªn c¹nh ®ã, vÊn ®Ò an ninh quèc phßng vµ vÊn ®Ò gi¸o dôc lu«n ®ßi hái ®îc u tiªn hµng ®Çu. TÊt c¶ c¸c kho¶n chi tiªu trªn ®Òu lÊy tõ NSNN, lÊy tõ phÇn vèn tÝch luü cña c¸c doanh nghiÖp, c¸c nguån nµy ®Òu ®îc h×nh thµnh tõ lîi nhuËn thu ®îc trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kinh doanh cña toµn x· héi. Lîi nhuËn thu ®îc cµng nhiÒu th× phÇn dµnh cho c¸c vÊn ®Ò trªn cµng nhiÒu. Ngoµi ra khi lîi nhuËn cao sÏ cã ®iÒu kiÖn ®Çu t ph¸t triÓn nh©n tè con ngêi c¶ vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn, ®Çu t ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu trªn ®Òu gãp phÇn n©ng cao ®êi sèng x· héi vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¸t triÓn gi¸o dôc, quèc phßng cña quèc gia. 2. Gi¸ trÞ thÆng d siªu ng¹ch - mét trong nh÷ng nguån gèc sù giµu cã cña c¸c quèc gia trong ®iÒu kiÖn hiÖn ®¹i. Díi t¸c ®éng cña qui luËt gi¸ trÞ thÆng d, chñ nghÜa t b¶n ®· vËn ®éng ph¸t triÓn qua ba giai ®o¹n tõng bíc thùc hiÖn c¸c cuéc ®¶o lén... cã t¸c dông ®Èy nhanh t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng x· héi ®Ó gi¶m thêi gian lao ®éng tÊt yÕu xuèng møc tèi thiÓu cÇn thiÕt t¨ng tèi ®a thêi gia cho viÖc s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d. Bíc ®Çu cña qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra trong buæi "b×nh minh" cña CNTB (cuèi thÕ kû XV ®Çu thÕ kû XVI). Khi ®ã, c¸c nhµ t b¶n chØ cã sè vèn liÕng Ýt ái vµ c«ng cô lao ®éng thñ c«ng l¹c hËu, nhng cã kh¸t väng thu ®îc nhiÒu gi¸ trÞ thÆng d, chñ nghÜa t b¶n ®· kh¾c phôc m©u thuÉn nµy b»ng cuéc c¸ch m¹ng ho¸ tæ chøc lao ®éng biÕn lao ®éng c¸ thÓ manh món thµnh lao ®éng hiÖp t¸c phï hîp víi yªu cÇu tÊt yÕu kinh tÕ t¹o ra søc lao ®éng "céng thÓ" 16 mét mÆt lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng x· héi ®îc n©ng cao, cho phÐp gi¶m lao ®éng tÊt yÕu, t¨ng lao ®éng thÆng d, do ®ã t¹o ra nhiÒu gi¸ trÞ thÆng d cho nhµ t b¶n. MÆt kh¸c, t¹o tiÒn ®Ò cho CNTB tiÕn lªn mét giai ®o¹n cao h¬n b»ng qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng ho¸ søc lao ®éng, tõ ®ã h×nh thµnh nªn c«ng trêng thñ c«ng. C«ng trêng thñ c«ng TBCN ®· t¹o nªn bíc ph¸t triÓn míi vÒ n¨ng suÊt lao ®éng x· héi nhê ®ã mµ gi¶m thÊp ®¸ng kÓ thêi gian lao ®éng tÊt yÕu, t¨ng thªm t¬ng øng thêi gian lao ®éng thÆng d, ®em l¹i nhiÒu lîi nhu©n cho nhµ t b¶n. ChÝnh c¸c c«ng trêng thñ c«ng ®· t¹o ra cho CNTB cã ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn tiÒn ®Ò vÒ kinh tÕ kü thuËt, x· héi ®Ó tiÕn lªn thùc hiÖn mét bíc ®¶o lén toµn diÖn vµ s©u s¾c qu¸ tr×nh lao ®éng còng nh b¶n th©n ph¬ng thøc s¶n xuÊt TBCN. Tõ ®ã chuyÓn nÒn s¶n xuÊt nµy nªn giai ®o¹n c«ng nghiÖp c¬ khÝ, thay thÕ lao ®éng thñ c«ng b»ng lao ®éng m¸y mãc, t¹o nªn bíc nh¶y vät cho n¨ng suÊt lao ®éng, cho phÐp CNTB tiÕn hµnh bãc lét chñ yÕu theo ph¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng d t¬ng ®èi. Gi¸ trÞ thÆng d nhiÒu, lîi nhuËn lín, l¹i kÝch thÝch lßng thÌm kh¸t cña c¸c nhµ t b¶n lµm sao thu ®îc nhiÒu h¬n n÷a. B¶n th©n c¸c nhµ t b¶n nµy më réng ®îc sö dông m¸y mãc, c¸c nhµ t b¶n kh¸c còng ®ua tranh sö dông m¸y mãc ®Ó thu ®îc nhiÒu gi¸ trÞ thÆng d. KÕt qu¶ lµ m¸y mãc tröo thµnh phæ biÕn trong c¸c c«ng xëng vµ nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa. Sù ph¸t triÓn cña m¸y mãc nh vËy ®· lµm ph¸t sinh gi¸ trÞ thÆng d t¬ng ®èi b»ng c¸ch: trùc tiÕp lµm cho søc lao ®éng gi¶m gi¸, gi¸n tiÕp lµm cho søc lao ®éng rÎ ®i nhê t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng x· héi, lµm cho nh÷ng hµng ho¸ cÊu thµnh gi¸ trÞ søc lao ®éng gi¶m xuèng. Do ®ã, ngêi ta chØ cÇn dïng mét phÇn Ýt h¬n cña ngµy lao ®éng ®Ó bï ®¾p l¹i gi¸ trÞ søc lao ®éng lµm cho viÖc s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d t¬ng ®èi trë thµnh ph¬ng ph¸p chñ yÕu trong viÖc t¨ng gi¸ trÞ thÆng d cho nhµ t b¶n. B»ng nh÷ng thµnh tùu cña c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i n¾m gi÷ ®îc, chñ nghÜa t b¶n ®· thùc hiÖn sù bãc lét tinh vi g¾n quyÖn vµ rÊt hiÖu nghiÖm ë c¶ ba ph¬ng ph¸p. Nhng chñ yÕu lµ bãc lét gi¸ trÞ thÆng d siªu ng¹ch. ë c¸c níc t b¶n ph¸t triÓn nhê ¸p dông mét c¸ch phæ biÕn khoa häc ph¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i trong tÊt c¶ c¸c ngµnh s¶n xuÊt vµ dÞch vô mµ n¨ng suÊt lao ®éng x· héi t¨ng cao. Do ®ã lµm cho gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®Òu gi¶m xuèng th× nã do gi¸ trÞ c¸c hµng ho¸ liªn quan ®Õn t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng 17 quyÕt ®Þnh. Cho nªn trong c¸c níc nµy ®éng lùc trùc tiÕp, thêng xuyªn thóc ®Èy c¸c nhµ t b¶n ch¨m lo tæ chøc s¶n xuÊt vµ tiÕn bé khoa häc kü thuËt lµ gi¸ trÞ thÆng d siªu ng¹ch. Nhng ph¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng d t¬ng ®èi lµ chñ yÕu. V× gi¸ trÞ thÆng d t¬ng ®èi t¨ng lªn cïng víi sù t¨ng lªn vµ gi¶m xuèng cña søc s¶n xuÊt lao ®éng. Ngµy nay khèi lîng lîi nhuËn kÕch sï mµ c¸c níc t b¶n cã ®îc chñ yÕu lµ do bãc lét gi¸ trÞ thÆng d siªu ng¹ch th«ng qua kinh tÕ víi thÞ trêng n«ng th«n chÝnh quèc vµ ®Æc biÖt lµ më réng quan hÖ kinh tÕ víi níc ngoµi, nhÊt lµ c¸c níc kÐm ph¸t triÓn. Trong ®iÒu kiÖn cña c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, c¸c níc t b¶n ph¸t triÓn nhÊt lµ c¸c C«ng ty ®éc quyÒn xuyªn quèc gia vµ ®a quèc gia cã u thÕ h¬n h¼n trong viÖc ¸p dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc míi nhÊt cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ vµo s¶n xuÊt kinh doanh. Do ®ã c¸c níc t b¶n vµ c¸c tæ chøc ®éc quyÒn ®ã cã nhiÒu kh¶ n¨ng s¶n xuÊt ra GTTTD siªu ng¹ch, ®©y lµ nguån rÊt to lín vµ kh¸ æn ®Þnh cña lîi nhuËn siªu ng¹ch khæng lå mµ c¸c níc t b¶n ph¸t triÓn vµ c¸c tæ chøc ®éc quyÒn thu ®îc trong quan hÖ kinh tÕ víi c¸c níc kÐm ph¸t triÓn. Ch¼ng h¹n nh th«ng thêng hä b¸n nh÷ng mÆt hµng c«ng nghÖ phÈm víi møc gi¸ hµng n¨m t¨ng tõ 15% ®Õn 17% trong khi ®ã hä mua hµng kho¸ng s¶n vµ n«ng - l©m - h¶i s¶n cña c¸c níc kÐm ph¸t triÓn víi møc gi¸ hµng n¨m chØ t¨ng tõ 3- 5% thËm chÝ cã mét sè mÆt hµng gi¸ trÞ gi¶m nghÜa lµ, CNTB hiÖn ®¹i ®ang sö dông gi¸ c¶ “ canh kÐo” ®éc quyÒn trong quan hÖ kinh tÕ “ §«ng T©y” ®Ó bãc lét gi¸n tiÕp giai cÊp c«ng nh©n vµ quÇn chóng lao ®éng ë c¸c níc kÐm ph¸t triÓn. HËu qu¶ cña qu¸ tr×nh trªn lµ c¸c níc t b¶n thu ®îc lîi nhuËn siªu ng¹ch kÕch xï vµ giÇu lªn nhanh chãng. Tr¸i l¹i c¸c níc kÐm ph¸t triÓn th× tµi nguyªn ngµy mét c¹n kiÖt, søc ngêi mßn mái, nî chång chÊt vµ n¹n ®ãi liªn miªn… 3. VÊn ®Ò lîi nhuËn trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh ë ViÖt Nam. 3.1 Vµi nÐt vÒ ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh nghiÖp ViÖt Nam tõ 1975 ®Õn tríc ®æi míi(1986) 18 Sau khi thèng nhÊt ®Êt níc (1975) c¶ níc ta b¾t tay vµo x©y dùng nÒn kinh tÕ víi môc tiªu ®a c¶ níc tiÕn lªn CNXH. §Ó ®¹t ®îc môc tiªu ®ã, trong giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ, §¶ng vµ nhµ níc ta ®· ¸p dôgn m« h×nh kinh tÕ “ chØ huy tËp trung”. Cã thÓ nãi, m« h×nh “ kinh tÕ chØ huy tËp trung” nãi trªn xÐt vÒ thùc chÊt lµ m« h×nh kinh tÕ tù cÊp tù tóc “ph¸t triÓn ë tr×nh ®é cao, víi quy m« lín. Víi m« h×nh nµy nhµ níc kiÓm so¸t hÇu hÕt c¸c ph¬ng tiÖn s¶n xuÊt kinh doanh, kiÓm so¸t gi¸ c¶, tiÒn l¬ng vµ toµn bé qu¸ tr×nh ph©n phèi hµng ho¸, dÞch vô trong nÒ kinh tÕ. Riªng vÒ phÝa c¸c doanh nghiÖp th× nhµ níc cÊp ph¸t vèn hoµn toµn sau ®ã cña n¨m, c¸c doanh nghiÖp ph¶i nép toµn bé kÕt qu¶ ho¹t ®«ng s¶n xuÊt cña xÝ nghiÖp m×nh cho nhµ níc, nÕu doanh nghiÖp lµm ¨n cã l·i th× nhµ níc thu, cßn nÕu doanh nghiÖp lµm ¨n thu lç th× nhµ níc bï. H×nh thøc nµy ®· triÖt tiªu mäi ®éng lùc s¶n xuÊt cña doanh nghiÖp hiÖn tîgn “t¸i gi¸, lç thËt”lµ kh¸ phæ biÕn. C¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng kh«ng lÊy môc tiªu lîi nhuËn lµm chÝnh, c¸n bé c«ng nh©n th× lu«n ®îc hëng mét møc l¬ng cøng, mäi ph¸t minh, nç lùc cña hä chØ ®îc khen thëng vÒ mÆt tinh thÇn. TÊt c¶ c¸c yÕu tè trªn ®É thñ tiªu mäi ®éng lùc lîi Ých cña nÒn kinh tÕ nãi chung, cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ vµ ngêi lao ®éng nãi riªng lµm cho nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng thiÕu sinh khÝ vµ kÕm n¨ng ®éng. VÒ t×nh h×nh c¸c doanh nghiÖp cã thÓ tãm t¾t mét vµi nÐt sau. - C¸c doanh nghiÖp quèc doanh bÞ mai mét, thiÕu tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, thiÕu tù chñ, hoµn toµn û l¹i cÊp trªn vµ nhµ níc. V× c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng theo c¬ chÕ: s¶n xuÊt , kinh doanh theo chØ tiªu cña nhµ níc giao; ®îc nhµ níc cung cÊp c¸c yÕu tè ®Çu vµo ( m¸y mãc thiÕt bÞ, vèn, vËt t …) vµ bao tiªu hµng ho¸ ë ®Çu ra cho doanh nghiÖp. NÕu doanh nghiÖp lµm ¨n cã l·i th× nép cho nhµ níc cßn lç th× nhµ níc chÞu do ®ã c¸c doanh nghiÖp quèc doanh ho¹t ®éng rÊt kÐm hiÖu qu¶. Theo ®¸nh gi¸ s¬ bé c¸c doanh nghiÖp nhµ níc th× cho tíi n¨m 1988 chØ cã 20.25% doanh nghiÖp lµm ¨n cã l·i, 30- 35% doanh nghiÖp hoµ vèn, cßn l¹i kho¶ng 40% doanh nghiÖp bÞ lç vèn. C¸c doanh nghiÖp quèc doanh qu¶n lý vµ sö dông kho¶ng 70% tæng sè vèn vµ gi¸ trÞ vËt t cña toµn x· héi vµ 26,3% thu nhËp quèc d©n. H¬n n÷a, tµi s¶n vµ vèn nhµ níc giao cho c¸c doanh nghiÖp nµy kh«ng ®îc b¶o tån, n¨ng lùc s¶n xuÊt kh«ng ®îc tÊi t¹o vµ më réng, tr¸i l¹i, bÞ thÊt tho¸t, mÊt m¸t nhiÒu nhng tr¸ch nhiÖm nµy kh«ng biÕt quy cho ai: 19 - C¸c doanh nghiÖp t nh©n kh«ng ®îc thõa nhËn hîp ph¸p, kh«ng ®îc nhµ níc t¹o ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt doanh nghiÖp. C¸c doanh nghiÖp t nh©n chñ yÕu ho¹t ®éng trong c¸c ngµnh tiÓu thñ c«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp nhÑ. Do c¬ së vËt chÊt kü thuËt kÐm, l¹i kh«ng ®îc sù khuyÕn khÝch ®Çu t cña nhµ níc nªn hiÖu qu¶ kinh doanh cña c¸c doanh nghiÖp lµ yÕu kÐm, tû suÊt lîi nhuËn thÊp. Do chÝnh s¸ch ph©n biÖt ®èi xö cña nhµ níc, ®Æc biÖt lµ vÒ thuÕ nªn ®Ó ®¶m b¶o nguån lîi nhuËn thu ®îc th× hä kinh doanh chñ yÕu díi d¹ng tr¸i phÐp trèn thuÕ, do ®ã, lîi nhuËn thu ®îc hÇu hÕt lµ xuÊt ph¸t tõ ho¹t ®éng kinh tÕ ngÇm. Nh vËy “c¬ chÕ kinh tÕ tËp trung bao cÊp” kh«ng quan t©m ®Õn lîi nhuËn vµ lîi Ých cña doanh nghiÖp vµ ngêi lao ®éng ®· triÖt trªn mäi ®éng lùc s¶n xuÊt , khiÕn cho nªn kinh tÕ r¬i vµo cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi b¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 70, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp hÇu nh bÞ ®×nh ®èn, gi¸ c¶ t¨ng nhanh vµ thêng t¨ng ®ét biÕn; tiÒn tÖ bÞ mÊt gi¸ bëi t×nh tr¹ng siªu l¹m ph¸t, s¶n phÈm kh«ng ®¸p øng ®îc nhu cÇu cña ngêi tiªu dïng… lµm cho cuéc sèng gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. VÒ mÆt x· héi. sè ng êi thÊt nghiÖp t¨ng, ngêi d©n hoµi nghi, lo l¾ng, buån ch¸n, Ýt quan t©m ®Õn lý tëng vµ thÓ chÕ nhÊt lµ tÇng líp trÎ. §øng tríc t×nh h×nh nh vËy, ®¶ng vµ nhµ níc ®· chñ tr¬ng ®æi míi c¬ chÕ kinh tÕ (vµo n¨m 1986) vµ ®· thu ®îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. 3.2 Vai trß cña lîi nhuËn trong c«ng cuéc ®æi míi ë níc ta (tõ 1986 ®Õn nay). 3.2.1 vµi nÐt vÒ nÒn kinh tÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc theo ®Þnh híng XHCN Níc ta tõ sau cuéc c¶i c¸ch 1986, ®· vµ ®ang tõng bíc thÓ hiÖn qu¸ tr×nh mang tÝnh quy luËt ®ã lµ viÖc chuyÓn ®æi tõ c¬ chÕ kinh tÕ bao cÊp sang c¬ chÕ kinh tÕ thÞ trêng cã sù ®iÒu tiÕt vÜ m« cña nhµ níc. C¬ chÕ nµy ph¸t huy vai trß ®iÒu tiÕt cña thÞ trêng tõng bíc h×nh thµnh mét thÞ trêng c¹nh tranh lµm cho hµng ho¸ lu th«ng ,cung cÇu c©n ®èi, gi¸ c¶ æn ®Þnh… ®Õn ®©y mét vÊn ®Ò c¬ b¶n ®Æt ra lµ “ thÕ nµo lµ vèn kinh tÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc theo ®Þnh híng XHCN” 20