Tài liệu Hướng dẫn ôn tập và luyện thi thpt quốc gia môn ngữ văn phần 2

1. Yeu cau chung 1.1. Can cir vao hoan cdnh lich sit- cu the, vdo tam the vd y do sang tdc cua tdc gid de hieu dung, hieu sdu tdc phdm Tac pham van chuang dugc sinh thanh trong mot moi truong lich su, xa hoi, van ho^ nhat dinh, dong thai mang dau an tinh than cua ca nhan nha van. Neu tach no khoi moi truong nay chang khac nao dua con ca ra khoi nuac. Bai th6, de hieu dung, hieu sau tac pham, nguoi phan tich cSn tra no ve voi hoan canh sinh thanh cu the, cSn van dung nhung hieu biet ve Ijch six, xa hoi, van hoa, can can cu vao tam the, y do sang tac cu the ciia nha van. Phan tich cac bai tho viet ve nguoi chien sT ve quoc nhu Tdy Tien ciia Quang Dung, Dong chi ciia Chinh Huu, ta khong the khong dat chiing vao hoan canh dat nuoc thicu thon, gian kho a nhung nam dau cuoc khang chien chong thuc dan Phap, vao dong tha viet ve anh bg dgi liic bay gia vdd nhiing thanh cong va han che nhSt dinh. Khi hieu Tdy Tien dugc viet trong "noi nha choi vai" cua Quang Diing, chiing ta mai c6 the phan tich ki dac sac cua nhieu hinh anh, cua gigng dieu trS tinh trong bai tha. Dat Viet Bdc vao thai diem dac biet, buac ngoat Ian lao ciia dai s6ng dan tgc (thang 10/1954), chiing ta mai hilu diing gia tri ciia bai tho. Ra dai a budc ngoat nay, Viet Bdc c6 y nghia t6ng kSt cac chang duong lich sii cua dan toe gan bo ciing can cir dja each mang, chien khu khang chien, 1^ ban anh hung ca ve each mang va khang chien, ban tinh ca ve dai song tam hon phong phii, cao dep ciia con nguai Viet Nam... Mat khac, d6i vdi cac tac ph2m ciing de tai, chiing ta cung rat can su hieu biet ve dac diem phong each moi nha van, nha tha, but phap ciia tung tac gia de lam sang to cai hay rieng a tung tac pham. 1.2. Phdi dam bdo tinh thong nhdt hiiri cogiim noi dung vd hinh thiiv cua tdc pham Khi phan tich, binh giang tac pham van chuang can tranh hai khuynh huang: - Chi giang giai qua noi dung cu the ciia van ban roi lay do lam cai cd de tan duong, ca nggi mot each chung chung. Khuynh hudng nay bien tdc pham van chuang thanh mot tac pham tuyen truyen, chinh trj va de lam cho bai nghi luan tro th^nh sao rong. - Qua sa da v^o nhirng chi tiet nghe thuat vun vat, cham chiit vao tia tot cau ehii ma khong neu dugc gia tn bieu dat ciia cac yeu to hinh thiic do. Khuynh hudng nay kho di den phat hien nghia li ciia van ban tac pham, chi ra cac tSng Idp y nghia dugc ham chiia. Khi nghi luan ve mot tac pham van hoc, can xem xet noi dung phan anh, tinh cam, tu tudng cua nha van da dugc the hien qua phuang thuc, biit phap nhu the nao; ngugc lai, cac yeu to hinh thuc c6 gia tri gi trong viec bieu dat noi dung. Phan tich noi dung tuc la giang giai, danh gia mot noi dung dang dugc bieu hien qua mot hinh thiic cu the. Phan tich hinh thuc chinh la phan tich qua trinh xam nhap cua hinh thuc iy vao noi dung, danh gia sue manh bieu dat noi dung ciia hinh thuc §y. Bai nghj luan van hoc toi ki loi phat bieu y kien mot each chung chung hoac chi "dien n5m" noi dung. Muon binh diing, binh hay, trade tien phai phan tich diing, giang sau. Giang c6 nghia la kham pha, giai thich noi dung, y nghia cua tac pham, la phan tich, khSng dinh 96 nghia If ciia van ban. N o c6 nhiem v u c h i ra cac t§ng l o p n o i dung va chung m i n h mot each thuyet phuc r^ng noi dung ay tat phai dugc the hien qua hinh thijrc nghe thuat ay, con hinh thiic nghe thuat ky "hop le thuan t i n h " , c6 tinh doc dao hon ca trong viec the hien noi dung. T r o n g qua trinh phan tich, chiing m i n h tinh doc dao cua sir thong nhat giua noi dung va hinh thiic a van ban tdc pham, n g u o i nghj luan can t i m trung nhiing ch6 hay, ch6 la ciia cac phuong thiic, thu phap the hien va khang djnh dugc rang hinh thiJrc nghe thuat ay la "phuong an t 6 i u u " d^ th6 hien sinh dong n o i dung, bat k i su doi thay nao do (dii rk nho) cung c6 the pha v 5 nghia l i , pha v a tinh chinh the cua tac phSm. Chang han, k h i binh giang kh6 d§u bai tha Day thon Vi Dg ciia Han Mac T i i , ta khong th6 khong chii y den chir muat trong cau "Vuan ai mu&t qua xanh nhu ngoc". Chi chu niuo-t i y m d i dien ta diing va het siic g g i cam mau xanh non, xanh m o mang dang \kp lanh phan chi8u anh ning bain mai ciia " v u a n a i " n a i thon V i . V a o t h o i diem sirang dem con d i m tren cac nggn cay, la cay v^ ^nh mat t r o i m a i 16 dang chieu r o i thi mai c6 mir&t. K h o n g thS thay vao do mot c h u bat k i nao khac de dung, g g i cam dirge nhu the. 1.3. Bai van nghi luan can c6 he thong luan diem ro rang, much lac, nhOng luan cir diing din, sinh dong vd lap luan thuyet phuc Bai van nghi luan phai nhu mot nam xoi: tung hat deo, kho nhung l a i vat dugc thanh nam. No khae v a i chao cam rang: tung hat san det, rod rac. Cac y trong bai van can ro rang nhumg lai dugc lien ket thanh mot he thong. M o t bai van nghi luan hay thuang c6 he thong luan diem r5 rang dugc ket dinh mot each t u nhien, lien mach, y no ggi y kia. N o khong phai la mot phep cgng ca hoe cac y ma la ket qua ciia sir to ehiic, sap xep c6 dinh hudmg, CO nghe thuat. ' ' ' Khong chi doi hoi su mach lac trong he thong luan diem, mau sac ca nhan cua cac nhan xet, d^nh g i i , bM van nghi luan con yeu cau tinh cu the, thuyet phuc cua nhiing luan cii. Neu c i i sa da v&o dan chiing, phan tich cu the m ^ khong nang len dugc tam k h ^ i qu^t, khong due ket dugc thanh ede nhan dinh, bai van se nhat tinh t u tuang, kho gay an tugng. Mat khac, neu eii neu nhan dinh, ca nggi hay phe phan mot each chung chung ma khong qua cac can c i i cu the, dan chiing sinh dpng t h i bai van ciing yeu sue thuyet phuc, de tra nen sao rong. Ket hgp l i n h boat, t u nhien giiia phan tich, chiing m i n h cu the v a i nhan xet, danh gia khai quat vira la phuang phap t u duy, vua la k i nang lam bai ma nguoi viet van nghj luan can ren luyen. Chang han, k h i nghi luan ve mot tac pham truyen, nhimg nhan xet, danh gia phai xu4t phat tir chu de, y nghia ciia c6t truyen, t u tinh each, s6 phan ciia nhan vat, t u ket cau, ngon ngii cua tac phSm. K h i nghi luan v l mot nhan vat can phan tich, danh gia tung phuang dien ca ban cua nhan vat dugc nha van phan anh (lai lich, ngoai hinh, noi tam, cu chi, hanh dong...) g j n lien v d i nhirng chi tiet nghe thuat dae sac. 1.4. Lai van ciia mot bai nghi luan c&n chudn xdc, trong sang, the hien rung cam chan thanh, tu-nhien ciia nguoi viet K h i viet mot bai van, mot tieu luan, han nhau khong chi a ch6 viet cai gi ma quan trong con la viet n h u the nao, bang thai do, tinh cam ra sao. Can can nhac t u each diing t u 97 I den each ngat cau. Ngon tir phai lam sao dien ta sat, trung ban chat ciia d6i tugng, dieu minh muon noi. Gipng van lam sao phai hop vdi van de, vdi noi dung, nhieu khi nhu c6 hinh CO khoi, giau nhip dieu. Viet van cung nhu giao tiep trong ddi s6ng, khong nen hai hudc khi can trii tinh cam thuong va ngugc lai. Giong dieu lai van khi phan U'ch than phan tui nhuc cimg sue song tiem tang ciia nhan vat M i (Va chong A Phu) tk nhien can khac voi khi phan ti'ch cac nhan vat trong So do chang han. Phan tich cau tha cu6i cua bai Day thon Vi Dg (Ai biet tinh ai co dam da?) c6 the viet ring do la mot Idi hoi ck len day khac khoai. Trong chu khac khodi nay c6 udc mong tha thi6t tan cung nhung cung ngam ngui, xa xot den tan cung. No khan thi^t ma dau ddn. No dung vdi canh ngo Han Mac Tii khi ay. Nhan day, chiing toi thSy can luu y mot dieu: khong nen ikm rung cam noi Idi van qua cac cau cam than, qua nhung Idi "ho to gpi giat" kieu "chao di... ", "dep lam sao...", "hay biet bao nhieu... ". Neu lam dung mot each ngay tho, neu "nguy trang" cho tam hon ngheo n ^ ciia minh theo kieu ay, bki van se trd nen sao rong, nhieu khi bu6n cudi. Rung cam phai that su xuat phat tu day long, tu su "va le" ciia chinh minh. Khi 4y, no tir toat len trong y tir, trong gipng dieu bai van ma ngudi doc khong kho nhan ra. Tren day la cac yeu cau ca ban ve kien thuc, ki nang ciia mot b^i van nghi luan van hoc. Tuy theo van de, doi tugng nghi luan, dac biet tuy theo the loai tac ph§m ma moi dang bai lai c6 cac yeu ckx, doi hoi cdc phuong phdp rieng. 2. Yeu cau, ki nang cff ban vol timg dang nghi luan van hoc 2.1. Nghi luan ve tdc pham thof trie fink (doan tha, bai tha) a) Can thdm nhap, phan tich tdc phdm tha tnr tinh bang tat cd torn hon, tinh cam cua minh Thoat nghe, chac c6 ngudi khong khoi nghi rang nguyen tac nay "chung chung", "giao dieu" qua. K I thirc, day chinh la cai goc, diem khdi dau de c6 the den vdi mot tac pham van chuong, dac biet la tho ca. Tdc pham van chuong cd gid tri 1^ mot hien tugng tham mi dpc ddo, dugc s^g tao theo quy luat rieng cua tinh cam. No tiem an kha nang khoi ggi d ngudi dpc nhung rung dpng sau xa. V i the, nguyen tac trudc tien doi vdi ngudi tim hieu, ddnh giS tdc phim van hpc la phai den vdi no bang tat ca tam hon, tinh cam ciia minh. Khong phai ngau nhien ma cac tu "cam thu", "thudng thiic" dugc dimg thudng xuyen trong hoat dpng sang tao, tiep nhan, phe binh van hpc nghe thuat va hau nhu chi diing d linh vuc nay. Le Quy Don tung chi ra ba loai ngudi khi tiep xuc vdi tho van: "Van Tii noi: Bac thugng hpc lay than ma nghe, bac trung hpc lay tam ma nghe, bac ha hpc lay tai ma nghe; tai nghe thi hpc d bi phu, tam nghe thi hpc d ca nhuc, than nghe thi hpc d cot tuy". Mot ngudi hpc van c6 y thiic la ngudi c6 gang thoat khdi bac ha hpc, ngay cang vuan den bac trung hpc rdi thugng hpc. .1. Doi vdi ngudi lam bai nghi luan ve tdc pham tha, cang can phai nhan manh vai tro ciia tinh cam, ciia sir rung cam. Tha la tieng noi hon nhien nhat cua mot dieu hon di tim nhung tam hon dong dieu. Trong phuong thiic tru tinh nay, nhiing cam xiic, rung dpng ciia con ngudi trudc cupc song dugc bpc 16 true tiep, chan tinh va tu nhien. Mot bai tho 98 hay thi tu trong ban than no tinh cam va If tri da ket hop nhuan nhuyen. Dac tnmg the loai nhu vay doi hoi nguoi nghj luan ve tac pham tha phai biet dong cam voi noi long nha tha, phai tiep nhan bai tho bang ca trai tim dang xiic dong. The nao la tham nhap, phan tich tac pham tha bang tat ca tam hon, tinh cam? Truac het, do la biet song vdi khong khi cam xiic ciia bai tha. Mot bai tho thanh cong thaong toa xung quanh minh mot tu truang cam ling, thuang tao nen mot "kenh" tham ml rieng. Muon hieu sau bai tho, phai tham nhap dugc vao tu truong cam ling ay, phai "dieu chinh" suy nghi, tinh cam ciia minh hoa trong cai "kenh" ay. De tim y ma phan tich, binh giang, hay gat bo nhihig dinh kien, nguyen li c6 san ma doc bai tha len de tu lang nghe nhung rung dong ciia long minh. Bai tho hay thuang Ian dan cam xiic, tao niem dong cam nhanh chong va tu nhien chii it can moi giai, moi lai. La mot hinh thiic to chiic ngon tu dac biet, tho tac dong toi nguoi doc mot each tong hop va dong thai vdi nhieu yeu to: nghia ciia ngon tu; khoang lang giiia cac tu ciing sue ngan vang ciia chiing khi tuang tac; van; nhip dieu, gigng bong tram qua phoi thanh... Ngudi ta thudng noi "thi trung hiiu hoa", "thi trung huu nhac". Mot kinh nghiem de nam bat dugc cai hay, cai dep cua tha la khong nen chi dgc no bang mat. Nen dgc thanh Idi, doc to de tu lang nghe am vang ciia loi tha trong long minh. Co the mdi tiep nhan dugc siic ngan cua ngon tu, ciia hinh anh va nhip, gigng dieu. Chang han, hay dgc diing de cam nhan gigng tho nhu troi dai, nhd dan trong hoai niem, trong mong moi thiet tha ma v6 vgng (khi cum tu "khdch duang xa " dugc lap lai), hay cam nhan chiit ngam ngui bat luc (khi Idi tha mang gigng dieu cam than) d hai cau sau thugc kho ket bai Day thon ViDa: Ma khdch ducmg xa, khdch duang xa Ao em trdng qua nhin khong ra. Biet song vdi khong khf cam xuc cua bai tha chinh la tien de de nhap than vko cai toi trii tinh cua nh^ tha hay the gidi nhan vat trong do. Day \k mot bieu hien niia cua sir phan tich, binh giang t^c pham tho ca bang tat ca tam hon, tinh cam. Khi binh tho, HoM Thanh thudng dua v^o nguyen tac "dem long ta vak hieu long ngudi" 1^ vay. Trong nghi luan ve tac pham tho, giua "ta" va "ngudi" cang gan gui thi cai nghia If, cai hay ciia tho cang de sang to va su danh gia khen, che mdi than tinh dat If. Ngudi nghi luan nen c6 gang dat minh vao cho nha tho, cho nhan vat tru tinh trong bai tha de c6 the cat nghia dung tam trang, each the hien. Phai tham thfa cai quan quanh, be tac cua mot Idp thanh nien tieu tu san trong xa hgi thuc dan nua phong kien trade Cach mang thang Tam nam 1945 thi mdi phan U'ch dugc noi c6 don, sir be nhd den dang trach, den tgi nghiep cua hg, mdi hieu het dugc cai nhin tir kiSm diem sau s4c cua Che Lan Vien d kho tho n^y: ' Lu chiing ta ngu trong giu&ng chieu hep Gidc ma con de ndt cuoc dai con ^ . .i.^ . ,> Hanh phuc dung trong mot ta do dep Mot mdi nhd yen ru bong xuong tam hon. (Nguoi di tim hinh cua nuac) 99 Nha phe binh Hoai Thanh trong Mot doi dieu tdm su tren cdu chuyen binh tha da viet: "Tnrdc het, phai lo tir boi duong cho minh ve mat tinh cam. D§u hi§u hik c6 sau rpng den dau ma khong c6 tinh cam diing, khong the c6 su danh gia dung vg van tha. Nhung chi c6 tinh cam diing van chua dii. Tinh cam ma khong manh, khong sau thi cau chuyen tha se nhat, khong dii sue di vao tam tri nguoi doc, nguai nghe."' b) Trong qua trinh nghi lugn phdi dam bdo tinh chinh thi, toon ven cm tdc phdm Nha tha Xuan Dieu c6 dan ra truang hop hieu mot bai tha vui cua nguoi xua: "Khi con di hoc, toi dugc doc mot bai tha tii tuyet (tha dich) rat la If thu, d nhi. Neu dem chat ra tung cau thi: Song the mimg ra ma thu phong Cau tha cung binh thuang thoi. Mdnh gidy doi be thdy trdng khong Cau tha chi 1^ mot nhan xet dan gian ve mot to giay hai mat deu khong c6 chu vi^t, CO gi la sang tao? Han y chcing khong chi khdc cd Mot cau tha dien y, chang c6 hinh tugng gi. Yeu em co noi cung khong cung Cau nay tuong doi dung mot minh dugc. Nhung chua phai 1^ mot cau tuyet dieu. Do la dem nit con buam ra lam bon phan thi nhu the! Nhung neu nguai doc dung lam cai viec rut bai tha tu tuyet ra nhu vay thi ca bon cau tha nhat thong dang yeu biet bao. Nguai phu nir ngay xua ngong dgi tin chong di rat xa, giao thong cham chap, duong s^ muon phan kho khan, dugc mot la thu chong gui ve mung rat Ian. Khong ngo ong chong dang tri den cai miic thu da viet thi bo a ngoai ma to giay trang chua viet lai gap bo vao trong. Thknh ra vg mimg hut. Neu vg ban tinh thi se lam tha c^u vai ch6ng... Tuy nhien sao bang cdi hinh thiic yeu thuang ma nguai vg chi tinh, thong minh, hien hau ky da diing: chi cam but viet ngay len cdi ta thu dang tri ciia chong b^i tha tir tuyet sau day v^ lai nha giao thong thien son van thuy danh duong dua den tay ch6ng: Song the mimg ra ma thu phong Mdnh gidy doi be thdy trdng khong Han y chang khong chi khdc cd Yeu em c6 noi cUng khong ciing. Chang phai la sang tao cao hay sao? Chuyen cai dang tri dang gian cua ch6ng thanh mot su dung y, tham thuy ciia chong. Chao 6i, sao lai c6 dugc mot nguai vg dang yeu den nhu the! Nguoi chong nhan dugc bai tha phuc dap tren chinh cai to gi§y CO toi ciia minh lai chang thuang vg, cam an vg den chay nuac m§t hay sao? Bai tha ' Hodi Thanh tuyin tap, tap 2, NXB Van hoc, 1982, tr. 207. 100 la mot tuong quan cua ngon ngii, nhung tnrac khi la ngon ngu, no la mot tuong quan ciia tinh cam."' Nhu vay, khi nghi luan ve mot tac pham can c6 cai nhin bao quat, toan cue. Tac pham van hoc la mot ca the song, la mot chinh the toan ven, trong do moi bp phan chi la no khi t6n tai, tuang tac vai cac bo phan, y^u to khac. Nguai phan tich, binh giang phai tranh tinh trang thdy cay ma khong thSy rung, sa ngap vao tung chi tiet, tung bo phan ma quen m4t di cai nhin toan thk, t6ng hop. Yeu ckn nay hen he chat che vai nguyen tac dam bao U'nh thong nhat giua npi dung va hinh thirc. Vay lam the nao de dam bao duac tinh chinh the, toan ven ciia mot tac pham tha tru tinh khi nghj luan? Truac tien, khi phan tich tung chi tiet (tir, cau, hinh anh) phai xem xet, danh gia no trong cic moi quan he, phai dat no trong chinh the tac pham. Nhieu hoc sinh to ra thich thii vai hinh anh "siing ngui trai" trong cau tha "Heo hut con may sung ngici trai" a Tay Tien ciia Quang Dung. Nhung khi yeu cau chi ra cai hay ciia hinh anh nay a dau thi cac em lai liing tdng. Muon the, ta thir dat vao day nhung tu gan nghia c6 the dupe de so sanh. Neu vi^t "siing dung trai" hay "siing cham trai" thi ciing dien ta dupe tam cao song diu sao do con la su dung cham lanh lung ve mat ca hpc. Chir "ngui" da chuyen sang trang thai cam nhan c6 cam giac, c6 phan ung va linh hon ciia sinh vat hpc. Chi mot chii do thoi, hinh anh tha sinh dpng han len. Bang thii phap nhan each hoa, Quang Dung mupn siing ma noi nguai do thoi. Dang sau hinh anh "siing ngiii trai" chung ta nhan ra ve tinh nghich, ngang tang cua nhung chkng trai Tay Tien. Hp dang treu diia, ngao nghe thach thuc vai gian kho. Mat khac, dat hinh anh nay trong toan bp bai tha, trong dac diem tam h6n va but phap tha Quang Dung, cang hieu ro them cam hiing lang man ciia nha tho nay. Mot nguai tha nhu the, ca ngpi mot doan binh nhu the at tu nhien viet "siing ngui trai". Ban linh va y chi, hao hoa va lang man ciia "siing ngui trai" nam trong he thong vai: Anh ban ddi ddu khong buac nira Guc len sung mu bo quen d&i. ; , ^z-. .. , hay: Tay Tien doan binh khong moc toe Quan xanh mdu Id die oai hum. " • - " ' Rdi rdc bien cuang mo vien xic Chien tru&ng di chdng tiec d&i xanh. Nhu the, mot cau tha, mot hinh anh, mot tir c6 th^ dupe hieu diing v^ sau hon khi dat trong cac m6i lien he truac, sau, trong khong khi chung ciia toan bai tha. Xuan Dieu, Trd chuyen vai cac ban lam tha tre, Bao Van nghe, so 224, nam 1965. 101 De dam bao ti'nh chinh the, toan ven cua tac pham con can ket hop hai hoa giua phan tich, giang giai voi khai quat, tong hop. Tach ra phan tich ti mi timg chi tilt, bo phan nhung roi rat can su tong hop, khdi qu^t tren c^c kk qua da phan tich. 6 day, can khac phuc loi hieu hep hoi, sai lech ve thao tac tong hgp, khai quat trong khi lam mot bai van nghi luan. Thao tac nay hoan toan khong phai la phep cpng lai mot each gian don nhCrng gi da phan tich. No phai nham nang qua trinh nhan thiic tac pham len mot cap dp mai. No vagt len nhung cau chu, hinh anh duac the hien true tiep trong tac pham ma nam bat tang cao y nghia, ling nghe tieng noi tri am ciia tdc gia, tii tac c^i than, cai hon ciia tac pham. Yeu cau dam bao u'nh chinh the, toan ven ciia tac pham cang dang duac luu y khi lam bai phan U'ch, binh giang mot kho, mot doan nao do trong bai tho. Trong thitc t% lam van, thi cii, trucmg hgp nay chiem da so (so voi phan tich, binh giang ca bai). Liic n^y, nguoi lam bai nhat thiet phai nam vung dugc vi tri ciia doan trich, xac dinh dugc y nghia ciia doan trich ay trong dong mach cam hung cua toan bai tha. De hieu diing, hieu sau mot tir, mot cau tha c6 khi can nam vung ca bai, tham chi can hieu dac diem tam hon, phong each ciia nha tha ay. Chang han binh giang kho tha ket thiic b ^ Trdng giang (Huy Can) can thay day la cho don tu xiic cam ciia nhan vat trii tinh. Noi bu6n tr6ng v§ng truac trai nuac menh mong, hiu quanh den day ket dong lai th^nh nilm nha que, nho nh^ da diet ciia mot ca nhan ba va trong long xa hoi, dang tiii hon truac canh mat nuac, "h6n dan chiec nhu dao rai dam bien". Mot vi du nira: Phan tich kho tha dac sac quen thuoc trong bai Tieng hat con tau cua ChS Lan Vien: Nha ban suong giang, nha deo may phu Nai nao qua, long lai chang yeu thuang? Khi ta a, chi la nai ddt a Khi ta di, ddt da hod tam hon! Neu khong x^c dinh ro vi tri cua kho tha nky se kho hieu het noi dung cam xiic vk y nghia ciia no. Sau khi cat len iikng goi len duong (hai kh6 d§u), Che Lan Vien dinh phan dai nhat ciia Tieng hat con tau de nhac lai bao ki niem am long tren Tay Bac trong nhiing nam dai khang chien, boc 16 niem vui gap lai nhan dan tinh nghia. Kh6 tho nay nam trong dong cam xiic ay va thuoc phan sau. Nhu vay, sau khi nhd ve nhiing con nguai Tay Bac cu the tirng gan bo vdi nguoi can bp khing chien (nguoi anh du kich, thang em lien lac, ba me lua hong soi toe bac), nha tha di din tnnh hhy n6i nho chung tat ca nhihig gi thuoc ve Tay Bac dong thai due ket, triet li vk tinh nghia d ddi. Nha tdt ca nhiing ban, nhung con deo mang hon thien nhien va cupc song Tay B5c. Hon niia, c6 nai nao minh da tirng qua, timg song tren dat nuac than yeu nay, vdi nhan dan nghia tinh nay ma long lai chang yeu thuang. Kho tho da khai qu^t trong xuc dong mot quy luat ciia tinh cam, mot chan If cua tr^i tim: dat d hoa tam hdn - mot vat v6 tri v6 gidc trd thanh mot phan mau thit, tam linh cua con ngudi. Do khong chi la chuyen tinh cam vdi Tay Bac nhu mot dia danh cu the niia ma thanh chuyen nghia tinh vdi qua khir. 102 vdd nhan dan tram nai, khong chi la chuyen cua mot ca nhan ma thanh chuyen ciia moi con nguoi, moi thai dai. c) Bam sat cdc yiu to hinh thuc, tic cam nhan dac sac hinh thitc nghe thuat ma soi sang, hieu sau them noi dung cam xiic D I tranh dien nom npi dung van ban, c§n di vao giang giai, binh gia nhung dac sac ve hinh thuc nghe thuat. Chinh day la noi bpc 16 ro nhat nang lire cam thu van hoc ciia nguai lam bai. Vay cac y6u to hinh thuc nghe thuat trong tho ca can phan tich, danh gia gom nhirng gi? * Ngon tie . r Ngon tir la phuang tien hihu dat ciia tic pham van chuang. Trong mot doan, mot bai tho hay thuong c6 nhung tir loe sang. Nhieu khi chi vai chu thoi ma c6 dong biet bao su s6ng, hik bao y tinh ciia nha tho. Nguai phan tich, binh giang phai "bat triing" diem sang iy. Chu ngui trong cau tho "Heo hut con may sung ngiri trai" da noi a tren la mot vi du. Mot van ban tho hay la ket qua cua qua trinh lira chon ngon tu. Nha tha bo tir nay, diing tir kia, thoi vao cho m6i tu nghia li, siic s6ng rieng ciia no. Dien ta sir cha dgi moi mon cua non d6i vdd nuac. Tan Da chi chira c6 mot tir thoi ma y tha tra nen hay va sau han: Nan cao nhung ngong cung trong Suoi tudn dong li cha mong thdng ngdy. ' • thanh: Non cao nhimg ngong Cling trong '" Suoi kho dong li cha mong thdng ngdy. ' (The non nuac) Tudn la suoi dang con nuac ma chay. Con kho la suoi da chay, da khoc den kho kiet ca dong le. Khi phan u'ch bai Kinh gui Cu Nguyin Du cua T6 Huu, kh^ nhieu nguai khong de y hoac khong hieu duoc nghia li ciia tir te tdi trong cau: Hoi long te tdi thuong yen >: • Giua dong trong due cdnh beo lenh denh. Tai sao khong diing cac tir tha thiet, thdm thiet, triu nang... ma lai te tail Phai tham thia bi kich ciia nang KiSu, bi kich cua cuoc dai Nguyen Du ngay ay den chirng nao mod viSt nhu the. Ki§u ""giua duang dut gdnh tuang tu", danh 16i lai the nguyen, tinh duyen chom no voi Kim Trong ma ban minh chuoc cha. "Cay em, em cd chiu lai", trao duyen cho Thuy Van r6i ma nang dau nguoi day diit, te tai. Nguyen Du ngay ay cung ngon ngang trong moi mau thuan giira If tri vai tinh cam, nghia vu vai tarn long (la bac dai quan huorng b6ng 16c trieu dinh nhung ong lai nang long thuong nhirng con nguai bi ap hue, ngheo kh6). Ong yeu dai, thuong nguai den quan that ma lam dugc gi dau. Hoi Nguyen Du bi^t lam gi cho nhirng nguod ong yeu thua ay? "Te tdi thuang yen" la yeu thuong thim thih ma dan dau hk lire, yeu thuang ma danh nuot nude mat vao trong. 103 Cung vai tu ay, bieu 16 noi long cua nguod con duac ve tham que huong sau bao nam dat nuac bi chia cat, sau nay ma dau Bai ca que huong, To Hiru viet: Hai muoi chin nam dang dac xa que Nay lai ve tham, mimg tdi te. Dang dac hai muoi chin nam xa nay mod dugc ve tham que huang sao lai khong mimg? Nhung do la noi mimg khong de dang, khong trpn ven, xen Ian vui va buon, suang va tui, mimg khong tran day, khong han ha ma ngam, ma sau. Ngot ba muoi nam vdd bao bien canh cua thod chien tranh li loan, gia day ke mat nguod con, chuyen day nguod dau? Mot kinh nghiem de cam nhan ve dep cua ngon tu trong tac pham tha la thu thay vao vi tn' do mot tu dong nghia, gan nghia khac nham so sanh, cung la nhSm nhan ra su khong the thay the. Neu khong con tu nao hay bang trong van canh ay nua thi c6 nghia nha tho da tim dugc "phuang an toi uu", c6 nghia ngoi biit da dat den do tinh luyen nhSt. Cac ban CO the thuc hien nhu the chang han khi binh giang chu che ngang trong cau tha "Ld triic che ngang mat chit dien" (Day thon VT Da), chu dan don trong cau "Ldng que dan dan vol con nuac" (Trdng giang), chu ngui trong cau "Heo hiit con may siing ngiri trai" {Tdy Tien), chu viii trong cau ''Song trong cat, chit vui trong cat" (Me Tom)... * Hinh anh Tuy truang hgp, muc dp cu the, hinh anh tha dugc ggi len tu mot tir, mot cum tu, mot cau tha hay mot kho, doan tha. Hinh anh tha thuang gan vai cac phuang thiic tu tu dugc nha tha sii dung. V i the, muon phan tich, binh giang tho hay rat can tri thuc ve cac phuang thirc tu tu tieng Viet nhu diep ngu, dao ngu, so sanh, hoan du, hn du, nhan hoa,... Khi nghi luan ve tac pham tha, hoc sinh can bam vao cac phuang thirc tu tir ma nha tha su dung, can tuang tugng, tai hien nhung hinh anh dSng sau cSc cau chii. Tu t ^ hien, dung ta dugc hinh anh tha trong dau 6c minh vai hinh kh6i, duong net, mku sSc thi cang nhan ra ve dep ciia lod tha, tam long va tai nghe cua nguod l^m tho. Chang han, phan tich kho dau hhi tha Day miia thu tai can chii y bien phap nghe thuat nhan hoa cua Xuan Dieu. Rang lieu diu hiu dugc nha tha cam nhan nhu nhirng thilu nir dang cui dku diing chiu tang "Toe buon buong xuong le ngan hang". Da toe lai con le, noi bu6n ch6ng len n6i buon. Su chong xep hai tang hinh anh nhan hoa nay vira dung ta voc dang ghy go bu6n ba lai vira bieu hien chieu sau tam trang nod rang Ueu. Phuang thuc nhan hoa cung dugc Nguyen Dinh Thi su dung rat thanh cong khi mifiu ta bau trod thu dk nuac tren niii rung Viet Bac tu do: Trai thu thay do mat Trong biee not cuai thiet tha. (Dat nuac) Ta bau trai trong biec, Nguyen Dinh Thi da tiep n6i mot net biit quen thugc ciia nhieu nguod xua truac mot ve dep dac trung ciia mua thu. Nhung qua niem vui ciia con nguod dugc lam chii mot phan giang son dk nuac dep giau, hhu trod thu §y hien len nhu mot con nguod c6 dang hinh, sac mau, c6 ca giong cuai tiSng noi Ian tam trang tam h6n. 104 Dac biet, it ai ta trai thu biet noi cuai nhu Nguyin Dinh Thi. Hinh anh tha dam tham ma thanh thoat, bay bong. Cac thu phap nghe thuat ma tha ca su dung thuang rk phong phu, bien hoa, gan voi phong each rieng ciia nha tha. Dieu ay doi hoi nguai phan ti'ch, binh giang khong chi can CO tri thuc phong phii, chinh xac, ma con phai c6 y thiic tim toi, suy nghi. Cam nhan hai cau tha ta doan binh Tay Tien cua Quang Dung 'Tay Tien doan binh khong moc toe/ Qudn xanh man Id die oai hiim", kha nhieu hoc sinh lung tiing khi tim y, danh di vac noi len noi kho, ca nggi tinh than dung cam cua nguoi h'nh mot each chung chung. Can chii y biit phap tuang phan dugc Quang Dung sir dung a day kha kin va rat thanh cong. Doi lap vai ngoai hinh gay go, tieu tuy, vai hien thuc khac nghict {khong moc toe, qudn xanh mm Id) lai la sire manh tinh than ben trong, khi phach day chat lang man (dit oai hdm). Sir tuang phan, net but vira gan gu6e, hien thuc den tran trui vira bay bong, lang man nay da to dam tu the hien ngang khac thuang ciia doan binh Tay Tien... Co khi, qua hinh anh tha ma thay dugc mot each nhin, mot thai do, tham chi ca mot phong each. Chang han, chiing ta c6 the so sanh loi xay dung hinh anh ciia To Huru va Che Lan Vien - hai nha tha Cling mot the he. To Hixu la nha tha hay sir dung chat heu dan gian, thuang van dung van hoc dan gian de xay dung hinh anh tha. Anh Giai phong quan - con nguai dep nhat cua thai dai danh Mi - dugc To Huu ca nggi "Nhu Thach Sanh cua the ki hai muoi/Mot day nd, mot cay chong cUng tien cong giac Mi" (Bdi ca Xuan 68). Ca nggi chu nghia anh hiing cua dan tgc Viet Nam, pham gia cao dep cua con nguai Viet Nam trong cugc duang dau vai de quoc MT tan bao, ong viet: Chung muon dot ta thanh tro bui, Ta hod vdng nhdn pham, lucmg tarn. Chung muon ta bdn minh 6 nhtic, Ta lam sen thorn ngdt giua dam. (Viet Nam - mdu va hoa) Ckng ve sau, T6 Hiiu ckng xay dung nhieu hinh anh tha c6 y nghia bieu tugng, mang tinh khai quat va dam da chSt truyen thong. Chang han, ong ca nggi su hi sinh lan lac ciia To quoc ta tren tuyen dau chong Mi: Viet Nam, di To quoc thuomg yeu! ' ." Trong kho dau, Nguai dep hon nhieu Nhu bd me s&m chieu gdnh ndng, Nhdn ngi nudi con, sudt dad im lang... (Chdo Xuan 67) Gan muai nam sau, nhin lai han niia the ki each mang, khang chien dau thuang, hao hung cua dan toe. To Htru lai viet: Dau phdi duang xanh. Duong qua mdu chdy, Nam muai nam mdu do thanh hoa. 105 NIU T6 HUU 1^ h6n tha dam da chSt dan toe thi Chi Lan Vien lai la cay but ciia tri toe sac sao. Nha tha nay thi'ch triet li, hay suy tuang, thuang tim d6n each diln dat mdi la, doc dao, tham chi c6 nhung liic cau ki. De lam noi bat van de, de t^c dong manh vao nhan thirc nguai doc, Ch€ Lan Vien hay xay dimg hinh anh tha theo ki6u doi choi, tuong phan: Ddt nu&c dep v6 ciing. Nhung Bdc phdi ra di hay: Dem ma nu&c, ngciy thdy hinh cua nu&c Cay CO trong chiem bao xanh sac biec que nha An mot mieng ngon cung dang long vi To quoc Chang yen long khi ngdm mot nhanh hoa. (Ngu&i di tim hinh ciia nu&c) Cung kieu xay dung hinh anh nay, trong bai Ngu&i thay doi d&i toi, Ngu&i thay dS tha toi, Che Lan Vien viet: Toi den Nha Trang ngdm tr&i be dep Co hay ddu hang Pdc Bo gid liia Giu&ng Idnh tu la hai hang dd ghep Manh do chdm Bdc mac qud dan so... Cung nham gay an tugng, to dam noi dung cam xiic, suy tuong, Che Lan Vien thich diing each noi trung diep, boi dap lien tiep xung quanh mot y tuong. Trong Tieng hdt con tdu, chi mot noi dung dien ta (Con gap lai nhdn dan), qua so sanh, ong dung lien tiep nam hinh anh cu thS, giau Stic ggi cam: . • Con gap lai nhdn dan nhunai ve suoi cQ . ' i h . v \ ,; Co don gieng hai, chim en gap miia, Nhu diva tre tha doi long gap sua Chiec noi ngimg bong gap cdnh tay dua. Nhu the, chi qua phan tich phuong dien xay dung hinh anh tha, chiing ta c6 the phin nao nhan ra phong each doc dao ciia mot nha tha. * Giong dieu , Nha duac to chuc, lien ket theo quy luat dac thu, ngon ngu tho hoa hgrp, ho ling nhip nhang. Tho tac dong true tiep khong chi bSng nghia cua tu ma hkng ca v6 am thanh, van, dieu, bang ca chat nhac vang ngan. Lam khi, lai tha c6 diic, lang dong ma sue ggi, sue lan toa khong c6 tan ciing. Giong dieu trii tinh gin lien vai thai do, cam xiic ciia cai toi nha tha. Mot tam hon dang tran day, hang say khong the "pho" thanh mot giong dieu tha cham rai, tram lang. Ngugc lai, mot tam trang u sm, ngam ngiii chSng the lam nen mot giong dieu tha cuon hiit, soi noi. Vi the, khi tim hieu tac ph§m tho, giong dieu la yeu t6 giao thoa giiia nghe thuat vai npi dung, la can cu tin cay de tim d§n tam trang, cam xiic. 106 Vay tao nen giong dieu tha gom c6 nhung yeu to nao? Theo chung t o i , c6 the neu gon may yeu to sau: - Diep t u , diep cum tir, diep cau; - Cach ngat nhjp, tiet tau (ngat dong, cdc dau cau tao do dai, ngan, nhanh, cham...); - Cach gieo van (van lung, van chan, van hen tiep, van gian each...); - Cach phoi thanh (thanh bang, thanh trac, thanh thuoc am vuc cao, thap...). Nhu vay, giong dieu dugc tao nen t u c^c y&u to ngon ngu nhung tra thanh pham trii "sieu ngon n g u " . N o to^t len t u tat ca cac yeu to ngon ngu kia. N o chinh la sac dieu cam xiic, Ik van dong ciia tam hon thi sT trong mot tinh the cu the. Co the tham khao hai doan binh ve nhip dieu trong tha To Hiiu ciia Hoai Thanh sau day: Dogn 1: Ve doan tha trong Bai ca miia xudn 1961: Canh tao ddu he qua ngot rung rinh Nhu hgnh phuc dan so, uac ma nho nhd Treo truac mat locii nguai ta do: Hoa binh Doc lap f Am no : ,! Cho Con nguai Sung su&ng Tudo " H a i tha di cham rai n h u muon rod timg chu, tung chu ciing nhip theo su suy nghi ciianh^tha."' , ; f i j . Dogn 2: Ve mot doan tha trong Hoan ho chien si Dien Bien: s- . . A jri:/i Chien sT anh hung Ddu nung lica sat Nam muai sau ngdy dem, khoet nui, ngu ham, mua dam, com Mdu tron bun non Can khong nung <\ ^ Nhihig dong chi than chon lam gid siing Ddu bit 16 chdu mai Bdng minh qua nui thep gai ' Hoai Thanh, Phi binh va tiiu luan. NXB Van hoc, 1973. • » • t ; , ,> Hoan ho chien si Dien Bien Chikhongmdn! , • ^^ - vat Aoaovubdo .••-• Nhiing dong chi chen lung cuu phdo Nat than nham mat cdn dm Nhimg ban tay xe nui, Ian bom Nhdt dinh ma du&ng cho xe ta len chien truang tiep vien... "Chi doc len khong, cung da muon diit hoi. Nhung lai phai c6 c ^ hoi tha iy mod noi len dugc sir hi sinh chien dau khong phai ciia mot ngirai ma cua hang van nguai, khong phai trong mot gia, mot ngay ma suot 'Wdm mucri sdit ngdy dem, khoet nui, ngu ham, mua dam, cam vaf""'. Tu nghe dugc tieng dgi, tieng ngan ciia lai tha den dau c6 le la mot thuac do nang lire cam thu van chuong. Khong dgc len thanh lai khong de nhan ra het tam trang Quang Dung a hai cau ma dau bai tha Tay Tien: Song Ma xa roi Tay Tiin ai! Nha ve rimg niii nha chai vai. Mot tieng ggi thiet tha cat len khai dong cho bao tam tuong. Ngay tir day, bai tha da tra ve vai mot the giai ciia hoai niem. Gigng dieu tha c6 giang, c6 thang cua nhac. Vai each ngat nhip 4/3, cau tha dSu ha tram xu6ng a "Song Md xa roi" nhu mot chut tiec nuoi roi lai dang ngan len ciing "Tay Tien ai". Cau tha sau cung ngat nhip 4/3 nhimg gigng khong ha ma cu dang len vai vgi. Hai chii "nha" khong nSm tren mot chieu ngang ma chii sau goi tiep, dang cao len tir chii truac. Gigng dieu do chinh la cung bac cam xiic tu nhien tir tam hon, chinh la tam the ciia Quang DQng luc dat but vidt Tay Tien. Ng6i a lang Phu Luu Chanh (dual dong bang) ma tha hon nha, hon mgng ngugc len vung rung niii Tay Bac xa xoi, vung bien giai Viet - Lao, mien Thugng Lao heo hut nen n6i nha cu chod vai, vai vgi. Chii "chai vai" lai dugc hiep vSn vai chii "ai" a cau tren khien lai tha them nhe nh^ng ma ngan nga, vang vgng. Ciing vai c^ch cam nhan gigng dieu tha nhu the, chiing ta thu d^n vai doan tha sau trong Ben kia song Duong cua Ho^ng Cam: Que huang ta tir ngdy khung khiep Gidc keo len ngiin ngut lica hung tan Ruong ta khd Nha ta chdy * Cho ngo mot dan Luai ddi le sac mdu Kiet ciing ngo thdm ba hoang. Tai sao khi dien ta tam trang dau xot trudc thirc trang que huang hoang t^n, tang toe, doan tha lai dugc ngat thanh cac dong ngan nhu the? Vai each ngat nhip nay, lai tha ' Hoai Thanh, Phi binh vd tiiu ludn, NXB Van hoc, 1973. 108 Moi cau tha neu mot chi tik, mot hinh anh that cu thk d6 ISn lugt khac sau, boi dip timg net in tugng lam nen guong mat kho dau ciia que huong. Ruong dong kho chay. Nha cira tan hoang. Duong lang ngo xom tieu dieu, vang ve. Gio day lira khoi hung tan cua chiSn tranh li loan da trum phii, len loi den moi noi, moi chon tren que huong. Co the VI moi dong tha ngin iy nhu mot ti§ng nkc bk giac c§t len tir coi long dau dan cua Hoang Cam. d) Tim triing va tap trung phan tich kiyeu to trong diem Nha nghien cuu van hoc M.B. Khrapchenko da vief. "Tac pham nghe thuat la mot the thong nhat phuc tap cua nhung thanh to qua lai vai nhau, dong thod cung phu thuoc Ian nhau chu khong phai la tong so don gian cua nhung thanh to c6 gia tri ngang nhau"'. Giua rk nhieu yeu to tao thknh noi dung true tiep cua tic pham bao gio cung c6 mot s6 ylu t6 giu vai tro then chot. Chiing ta goi do la nhilng yeu to trong diem. Yeu to trong diem la nhung tu, cau, hinh anh, chi tiet c6 y nghia the hien tap trung y tinh ciia nha van, ket tinh cac khia canh ca ban thuoc noi dung, chii de tac pham. Co the hinh dung trong tac pham yeu to trong diem nhu cho xoay ciia mot dong song, nhu nhung dinh cao tu do phong tam mat nhin bao quat, hay nhu nhirng nut bam lam chuyen dong ca he thong, nhung huyet ma diem vao do ca ca the se rung len. Din vai mot doan tha, mot bai tha, khong nen va khong the quan tam ngang bang nhau doi vai tat ca cac tu, cac eau. Can c6 y thiie tim va tim triing cac tu, hinh anh, chi tiet, cau tha... quy tu y tinh chii yeu va sau xa cua tac gia. Co the lay vi du each phan tich chir "hong " a cu6i bai tha Mo (Chieu toi) ciia Hoang Trung Thong: "Chi mot chii ay thoi no du can lai vai ca hai muai bay chir kia dau nang den may di niia". Chit "hong " ay, theo Hoang Trung Thong, la nhan tu ciia bai tha, nod eo dong nhiing tinh cam Ian lao, cao dep ciia Ho Chi Minh trong hoan canh bi day ai nghiet nga. Tuang tu nhu the, chii "sang " a eu6i bai Tuc canh Pdc Bo chinh 1^ nhan tu ciia bai tha noi tieng n^y: Sang ra ba suoi, toi vao hang, Chdo be, ran mang van son sang. ' • --"^ Ban da chong chenh dich sic Dang, Cuoc d&i each mang that la sang. Co nhieu quan niem ve sir sang, ve noi suang - kho trong cuoc song. Doi vod Ho Chi Minh, sang la thanh dam ve dai song vat chat, la dugc song, dugc lam viec giiia thien nhien ki thu. Trong hoan canh cong viec bgn be, dugc lam viec mot each chii dong, tu minh sap xep, lam chii nep song ciia minh doi vai nguai each mang cung la sang. Cuoc dai each mang that la sang khi c6 ich, khi dong gop dugc nhieu cho dan toe. Trong quan niem sang nay da hai hoa thii lam tuyen ciia nguai xua va nhan sinh quan ciia chien si di Cham. ' M.B. Klirapchenko, Cd tinh sang tgo cua nha van va suphdt trien ciia van hoc, NXB Van hoc, 1978, tr. 181. 109 cdch mang Ho CM Minh. Cau tho ket ay toat len nu cuoi vui, tuod tin ciia nguoi chiln si nghe SI VI dai. Khi phan tich bai tha tii tuyet can dac biet chii y din cau kk. Trong ph4n Ion tnrong hop, cau ket chinh la cho toat len cai tir, cho c6 dpng chu de cua bai tha. Yeu to trong diem trong tha rat da dang. Co khi la mot tir, mot hinh anh. Chang han chir "then" trong Thu vinh ciia Nguyen Khuyen; chu "mu&t", "che ngang" trong kho dau bai tha Day than VT Dg ciia Han Mac Tii; "nha chad vai", "sung ngici tr&i" trong doan dau Tdy Tien cua Quang Dung... Khong it khi yeu to trong diem trong tha lai nam a each ngat dong, tach kho, a each sii dung cac dau cau. Bpc 16 tam trang nga ngang, dau xot truac sir hi sinh b^t nga, dung cam ciia chii be Lugm nhi nhanh, h6n nhien, dong tha 4 chu ciia To Huu bong bj ngat lam doi vai diu chim cam: Ra the .u - , i - ^ y, Luam ai! Sau phut tac nghen nay, mach tha lai tiep tue nhip nhang tuon chay khi k^ lai chi^n cong ciia chii be dung cam... Trong Dong chi cua Chinh Huu, tir "dong chi" bong dupe tach rieng thanh mot dong diing giua bai tha vdi dau cham cam. Dong tha dac biet n^y chinh la ban le trong ket cau bai tha. No vira don tu lai bao tinh cam than thiet dupe giai thieu a sau dong tha truac vira khac an mot khai niem mai me de ma chuyen cho phan sau tiep tuc lam sang ro han nhung bieu hien ciia tinh dong chi. Cau tha nhu tieng gpi trang nghiem thot len tir day long nhirng nguoi linh ra di tir nhung lang que, buoi dau dupe tap hop dual anh sang ciia l i tuong doc lap, tir do. Nghia d6ng chi a nhung ngay dau khang chien bay gia thieng lieng, trang trong iSm! Lai eang thieng Heng, trang trpng han doi vai nguai nong dan von lau nay lam an ca the. Co khi, chi mot each sir dung dSu cau khdc thuang ciing c6 the ma ra cho ta nhieu suy nghi thii vi ve y tinh ciia t^c gia, ve c i i hay ciia lai tha. Trong bai Nguai di tim hinh cua nuac, khi t^ hien thai diem Bdc H6 bat gap Luan cuomg ve c^c v§n de dan toe vk thupe dia cua Lenin, Che Lan Vien viet: Luan cuang den Bdc Ho. Vd Nguai da khoc Le Bdc Ho rai tren chu Lenin Bon buc tuong im nghe Bdc lat timg trang sdch gap Tuong hen ngodi, ddt nuac dot mang tin. Tren dong tha thii nhat, ChS Lan Vien da dung din chSm ng4t dong tha ra thanh hai cau. Hay thii bo di dau cham ay, thu thay "vd " b§ng mot tu chi quan he khde nhu "nen", "khien"... y tha se khac han. Dau cham tach dong tha lam doi, d6ng thoi nhkn manh hai thong bao. Thii nhat: Luan cuomg cua Lenin den vai Bac Ho - mot buae ngoat Ion trong cupc doi hoat dpng each mang, tim duong ciiu nuac ciia Nguai. Thii hai: Nguoi da khoc - hanh dpng chung to niem vui suang, hanh phiic khac thuang a thai diem nay. Nhip dieu a kho tha tren di cham, am huong tr§m lang nhu mu6n niu giu nhirng gia phiit that dang nhd. Phai nhip tha ay, am huang ay moi dien ta dung 110 khong khi thieng lieng cua then diem mot minh nguoi chien sT yeu nuac Nguyen Ai Quoc ngoi trong phong bong sang bung len nhan thiic ve con duong giai phong dan tpc bay lau nay dang khat khao tim kiem. Nhu vay, trong mot doan tho, mot bai tho, yia to trong diem c6 the the hien thanh nhieu dang thuc, qua nhieu cip do. De phat hien ra no, nguoi phan tich phai c6 su cam nhan chinh xac, tinh te. Muon vay, truoc tien can phai doc ki, quan sat ki van ban tac pham, dac biet chii y den nhung dau hieu bat binh thuong noi van ban. Nhung cho "c6 van de" ve mat hinh thiic thuong chinh la noi the hien ro nhat y do cua nha tho, la can cii de chung ta tim den cai nghia li thu vi rieng ciia bai tho. Day cung la mot kinh nghiem khi doc tho va phan U'ch, binh giang tho. ; ,; ; , - 2.2. Nghi luan ve tac pham van xudi tusu a) Can torn tat diing cot truyen de c6 ca so hieu dung noi dung phan dnh, chu de cua tac pham Tu su la phuong thuc tdi hien doi song qua cac su kien, bien c6 va hanh vi con nguoi trong toan bo tinh khach quan ciia no. d day, tu tuong v^ tinh cam cua nha van tham nhap sau sac vao su kien va hanh dong ciia con nguoi, nha van ke lai, ta lai nhung gi xay ra ben ngoai minh, khien cho nguoi doc c6 cam giac rSng hien thuc dugc phan anh trong tac pham la mot the gioi tao hinh xac dinh dang tu ton tai, phat trien, khong phu thuoc vao tinh cam, y muon ciia nguoi viet. De hieu duoc noi dung phan anh, de phan tich duoc cic gid tri ve mat tu tuong Ian nghe thuat ciia mot tac pham tu su, can tom tat chinh xac cot truyen ciia no. Co the xem torn tat cot truyen la yeu cau c6 tinh chat tao nen, la co so de tu do tim hieu cac van de khac ciia tac pham. Cach tom tSt c6t truyen the hien muc dp tham nhap tac pham, nang lire bao quat va kha nang dien dat c6 due, gay gon cua nguoi tom tat. Hi€u mot cdeh ngin gon, c6t truyen 1^ he thdng sir kien cu th8 dugc to chire theo yeu d\i tu tuong va nghe thuat nhSt dinh ciia nha van. Nhd c6t truyen, nh^ van the hien su hinh th^nh, dac diem ciia m6i U'nh edeh ciing nhu su tac dong qua lai giira c^c tinh each. Cung nho cot truyen, nha van tai hien cac xung dot xa hoi, chiing to nang lire, each thiic chiem linh thuc tai khach quan ciia minh. Tu each hieu nhu tren, muon tom tat dugc cot truyen mot tac pham tu sir, truac tien can doc ki tac pham va xac dinh dugc nhung van de sau: - Hoan canh xa hoi, thai ki lieh su ma tac pham phan anh, tdi hien. - Chu de ciia tac pham. Cach to chiic cot truyen cua nha van bao gio cung gan voi sir the hien c6 hieu qua chii de, tu tuong ciia tac phim. Vi th8, hieu chu de, y do tu tuong cua nha van, chung ta mod dinh huong diing dong phat trien ciia cot truyen ciing nhu noi dung cu the, true tiep ciia tac pham. - Nhan vat chinh cua tac pham va cac buac phat trien ciia tinh edeh, ciia so phan nhan vat 4y. Cac chi tik, su kien quan trong trong tac pham tac dong tai cupc dod nhan vat. Khi torn tat cot truyen, c§n chii y vi tn cua cac nhan vat m6i quan he tuong tAc giua chiing. Nhan vat chinh thuong xuat hien nhieu ikn trong tac pham, c6 vai tro chi p h 6 i doi vai cac nhan vat khac va gop phan chii y%u the hien npi dung, hoc 16 chii de ciia tac pham. Boi the, can quan tam den nhung buoc ngoat tren duong doi nhan vat chinh. Chang han, cot truyen ciia truyen ngan Chi Pheo (Nam Cao) xoay quanh true hai nhan vat dien hinh Chi Pheo - Ba Kicn va dien bien moi quan he giua hai nhan vat nay, trong do CO xen vao moi quan he Chi Pheo - thi No. Tom tat cot truyen ciia Chi Pheo, phai dua vao lai lich, than phan ciia Chi tu mot diia be bi bo roi den ke di 6, lam thue r6i v6 ca bi cu Ba day vao tii, dua vao nhirng Ian Chi Pheo den nha Ba Kien sau khi a tti ve d8 th2y dugc qua trinh tha hoa tat yeu ciia Chi khi gap phai ke thong tri xao quyet, gian ngoan nhu Ba Kien, thay dugc so phan bi tham cua ke trugt qua xa khoi xa hoi lo^i nguoi. Mat khac, khi tom tat truyen ngan nay, can dac biet chii y den then diem Chi Pheo tinh ca gap thi No, dugc nguoi dan ba ay thuong yeu, cham soc. Nguoi c6 nong luong thi en vdi nhung uac rauon binh dj bay lau nay bi vui lap trong con quy Chi Pheo da song day... Nam ngay dera dugc lam nguoi... Roi thi No dot nggt cu tuyet chung song. Su kien nay khien Chi Pheo vo le, tu y thuc ra tan bi kich bi cu tuyet quyen lam nguoi o minh de tir do di den hanh dgng tra thu quyet het cu6i tac pham. Can chii y rang cac su kien, buoc ngoat trong cuoc doi nhan vat khong phai bao gia cung dugc bo cue theo trinh tu thoi gian boi phu thugc vao each to chiic nghe thuat cua nha van. V i du, K i m Lan mo dau truyen ngan Va nhat bang mieu ta cugc tra ve la liing cua Trang vdi ngudi phu nu la tdi can nha toi tan cudi xdm ngu cu liic cudi chieu. Su xu^t hien cua ngudi phu nu di sau Trang da khu§y dgng khong khi tdi sSm ciia xdm ngu cu ngheo khd, khien mgi ngudi phai chu y, ngac nhien. Rdi chinh Trang cung ngac nhien vdi viec minh da cd vg. Tai sao cd cugc trd ve ay? Tai sao cd nhung ngac nhien ay? Dat ngudi doc trade sir chd dgi, tu dd, nhu de giai dap, Kim Lan moi ngugc ddng thdi gian ke lai hai lan tinh cd gap go, tam pho tam phao ma dugc vg ciia T r ^ g . Cdt truyen dugc nha van to chuc I k n sao the hien cd hieu qua nghe thuat chii de, tu tudng cua t^c phSm, 1km sao Idi cudn, hap dan dugc ngudi doc. Dac biet, c^ch to chuc cdt truyen, ket cSu tkc phSm diudng gan vdi su lira chgn diem nhin, lira chgn nhan vat trSn thuat. Nguyen Trung Thanh khong ddng vai ngudi ke chuyen de dung lai trang su bi hung ciia lang X6 Man ma danh cho cu Met - mot gia lang, chinh ngudi trong cugc - ke lai cho con chau nghe (truyen ng4n Ritng xa nu). Nguyen Thi ciing chgn tinh hudng ngudi linh tre Viet bi thuong nang sau tran danh ac het, liic me, liic tinh tren duong bd ve don vi, hoi tudng lai nhirng cau chuyen, nhirng ngudi than trong gia dinh minh (trayen ngan Nhirng dim con trong gia dinh). Dd la bien phap xoa nhoa khoang each giiia ngudi tran thuat vdi ndi dung cau chuyen dugc tran thuat, dem den cho ngudi dgc cam giac gan giii, tin cay. Gap nhirng cdt trayen nhu th^, ngudi tdm tat cd the thao dd, sap xep, tdng hgp lai theo trinh tu thdi gian. Mat khac, ciing cd the bam vao bd cue tac pham ma tdm tat. Dii bang each nao cung can lam ndi bat dugc cac sir kien quan trgng, cac chang dudng phat trien ciia nhan vat chinh va mdi lien kit chat che giira hai phia do de giup ngudi dgc hinh dung ra chii de, y nghia cua tac ph§m. 112 b) Can cam nhdn va phdn tick duac tinh huong trong tdc phdm Trong van xuoi tir sir, tinh huong c6 vai tro dac biet quan trong doi vai viec the hien tinh each va so phan nhan vat, chii de tac pham. Co the xem tinh huong \k loai hoan canh bat binh thuong, hoan canh chiia dung oiiihig mau thuan, thu thach doi hoi con nguai trong do phai xu h', phai vugt qua. Khi dugc hoac bj dat trong tinh huong, con nguoi ta mai bgc 16 tinh each, ban chat ciia minh mot each d4y dii, chan thuc nh§t. Neu cugc song la mot dong song thi tinh huong la c^c xoay nuac. No chinh la ph§n dam dac nh§t ciia cugc song, nod the hien tap trung ban chat mot xa hgi, mot thai dai. Doi vai the loai truyen ngan, tinh huong cang c6 y nghia quan Irpng. Nha van Nguyen Kien, mot cay biit truyen ngan kha tieu bieu, tung viet: "Truyen ngan ciing c6 tinh each va so phan nhu truyen dai. Nhung vi khuon kho ciia truyen ngan bj han che nen khong the noi nhieu, noi day du nhu truyen dai. Do do, dieu quan trgng d6i vai truyen ngan la phai lira chgn cho dugc cai tinh the tu no bgc 16 ra net chu yeu ciia tinh each va s6 phan, tu no dac trung cho mot hien tugng xa hgi. Theo toi hieu thi m6i truyen ngan chi chiia dung mot tinh the nhu the nao do da xay ra trong dai s6ng, neu c6 hai tinh the tra len, truyen ngan se bi pha va". Nha van Nga A. Tonxtoi ciing timg khang dinh tinh chdt c6 due, chat Igc ciia truyen ngan: "Truyen ngSn la mot hinh thuc nghe thuat kho khan bac nhat. Trong cac tac pham the tai Ian, chung ta c6 the "dgn" cho dgc gia "no ne" vai nhirng mon an dai loai nhu mieu ta cho that sinh dgng, d6i thoai cho that sac... Con trong truyen ngan, tat ca nhu trong ban tay anh. Anh phai thong minh, nhu anh da phai hieu biet. Bai le, hinh thuc nho khong c6 nghia Ih ngi dung khong Ian lao. Anh phai biet noi mot each ngan ggn, nhu nha tha chi dugc lam tha tit tuyet"'. Nhu the, tinh hu6ng doi vai mot truyen ngan cung gi6ng nhu cai tu doi vai mot bai tha. No chinh la c6t loi ciia ngi dung phan anh, la ca so de to chuc cot truyen, xay dung hinh tugng. Trong van xuoi tu sir, xay dung tinh hu6ng duang nhu th^nh nhiem vu tat yeu cua nh^ van, tra th^nh noi thu thdch tai nghe ciia nha van. Phan tich tinh hu6ng la phan tich sir the hien cua tinh c5ch, s6 phan c&c nhan vat trong mot kh6ng gian, thai gian dac biet do nha van t6 chuc, sang tao nen. Tinh huong doc dao ciia truyen ngan Va nhat (Kim Lan) dugc gui gam ngay tir each dat ten truyen. Trong cum tir nay, dgng tir "nhat" dugc tinh tir hoa de dinh danh cho danh tir "va". No dien ta sir tinh ca, ngau nhien, viec xay ra ngoai y dinh, du kien. Truac het, tinh huong cua thien truyen dgc dao, thu vi a cho: Mot chuyen v6n rat nghiem tiic, v6n dugc xem la mot trong nhung c6ng viec trgng dai nhat ciia dai mot con nguai ma lai dien ra nhu mot tro dua. Mot anh chang da dung tu6i, ngheo tung, lai xau trai, tir thua cha sinh me de den gid chua timg dugc mot nguai con gai nao them de y den, the ma b6ng dung dugc mot nguai phu nu theo ve nha lam vg han hoi. Cang la han niia la Trang nhat vg ve giira nhiing ngay doi kem, giiia liic cai chet vi doi dang rap rinh de doa. K i m Lan da dem den cho nguai dgc mot cau chuyen nen vg nen ch6ng qua la xua nay chua timg c6. Chinh cai doi ' Vuong Tri Nhan (siru tarn), So tay truyen ngan, N X B V a n hoc, 1992. 113 va chi v i cai doi ma nguoi phu n u np danh "theo khong" Trang \k chu dau phai v i yeu hay v i tinh nghia. Day la tang nghich l i thu nhk ciia tinh hu6ng truyen. V a i cau chuyen nay va v o i mot so chi tiet nghe thuat day am anh, Va nhgt da tai hien sinh dong nhixng ngay thang doi kho mot di khong tra lai trong Ijch su dan toe. Nhung dieu lam nen "than but" Va nhgt dau chi c6 the. Tai sao me con Trang lai nhe nhang chap nhan, san sang cuu mang nguoi phu n i i kia? M o t cau chuyen nen v g nen chong h o k i toan tinh ca, ngau nhien nhung lai mang mau s5c t u nhien, tk nhien, lai todt len tinh tat yeu - do la cam nhan ma Va nhgt dem tai cho nguoi doc. Day la tSng nghich l i thu hai ciia npi dung tac pham. Chung ta nhan ra rSng nhung con nguod lao dong trong hoan canh tan CLing doi kho da t i m den nhau, da cuu mang nhau nhu mot le tu nhien. H p da cu x i i dung v o i dao K, tinh thuong ngan doi ciia nguoi Viet. M e con Trang n^o c6 no dii gi, v i n dang lo lang hang ngay v o i cai doi, nhung van mo rpng long cuu mang nguoi phu nix kia. Dat cac nhan vat ciia minh vao tinh huong nhu the, K i m Lan da khang dinh dugc rang trong cai doi, trudc cai chet, nguoi ta cang khat khao su song, nhirng nguoi dan lao dong dii trong hokn canh doi kho den may van s i n long che cho, dtim bpc nhau, van biet vui v o i cai gi minh dang c6 va van cung nhau huong toi mot to im gia dinh. K h i phan tich tinh huong, can phai chii y toi hieu qua nghe thuat ciia no d6i voi viec the hien chu de tac pham, t u tuong cua nha van. Chung ta c6 the th§y ro hon dieu nay qua truyen ngan Nhung dua con trong gia dinh ciia Nguyen T h i - mot tac pham hay ve chii nghia anh hiing each mang cua nhan dan N a m Bp trong cupe khang chien chong de quoc M i . Long yeu que huong dat nuoc, truyen thong quat cuong bat khuat cua con nguoi mien dat nay dugc Nguyen T h i khai thac, the hien t u goc dp gia dinh. D o i vod moi con nguoi Viet Nam ta, truyen thong gia dinh, dong hp von la dieu rat mau thit, thieng lieng. No viia 1^ y thue vira Ik tam thuc trong doi song, trong hanh x u . Bod the, dpc Nhirng dua con trong gia dinh ta cam thay chu nghia anh hung c^ch mang da tham ho^ trong doi s6ng thuong ngky cua m o i t h ^ h vien, m o i nhan. Chuyen eSm siing ciia hai chi em Chi8n, Viet cii tu nhien nhu cupc s6ng da the v^ phai t h i Viet truyen ngSn n^y, nh^ van chii yeu diing thii phdp hoi tuong cua chinh nguod trong cupc, da trao q u y i n tr§n thuat cho nhan vat Viet. Dieu nay lai dien ra trong tinh hu6ng sau tran danh 5c liet, Viet bi thuong nang, bi lac don vi va dang c6 siic t i m ve vod dong dpi. N g u o i linh tre ky c i i luc me thi^p d i , liic tinh va chap chon nho lai nhixng k i niem trong gia dinh, nho nhiing nguoi than. Tao tinh hu6ng n^y, chpn diem nhin tran thuat nay, Nguyen T h i c6 the to chiic k^t c§u tac ph§m kha thoai mai, hnh boat theo y do cua minh. N p i dung tac pham cang tro nen gAn giii, chan thuc khi nguod dpc nhu dugc tham dix, dugc lang nghe cimg nhan vat. Cau chuyen khong c4n k6, c4n nho theo trinh tir thod gian. Nhiing hoi tuong cua Viet cir dut noi, tuong chimg rod rac, linh tinh nhung k i thixc lai dugc chpn Ipc, sap xep theo y do cua nha van. c) Can nam bat trung va tap trung phan tich cac chi tiet nghe thuat dgc sac M o t t^c pham nghe thuat "bat" ta nho nhi^u c6 k h i chi do vai chi t i ^ t nko do. C h i tiet la cac don v i , thanh phan cu the thupc van ban tSc pham. Co k h i do la mot hinh anh, mot l o i van. Ciing c6 k h i do l a mot c i i c h i , hanh dong, mot tam trang cua 114 nhan vat dugc mieu ta, boc 16... Trong mot tac pham thuong c6 nhieu chi tiet nhung khong phai mpi chi tiet deu c6 gia tn ngang bang nhau. Co cac chi tiet c6 the luot qua hoac bo di cQng khong sao. Co cac chi tiet the hien than thai nhan vat, c6 dong noi dung, gia trj ciia t^c pham, nhu mot giot nuoc ma qua do c6 the thay ca coc nude. Su nhay cam eua tiep nhan the hien a su phan biet nay. Nguai doc van, phan tich van phai biet luot qua nhung ehi tiet vun vat, ngau nhien, d6ng thai nam bat lay va tap trung phan tich cdc chi tiet tieu hiku, dSt gia nhat. Lam dugc diSu nay hay khong chinh la mot can cu dk danh gia nang lire cam thu tac phSm, d6ng thai danh gia phuang ph^p, ki nang eiia nguai viet. Da bao nhieu sach, bao nhieu bai viet ve truyen ngan Chi Pheo, da bao nhieu ngudi tam die vdi nhung trang van Nam Cao dien ta qua trinh hoi sinh cua ngudi c6 nong luang thien trong Chi Pheo d thdi diem tinh cd gap thi Nd, dugc ngudi dan ba ky cham soe. Vay ma it ai chii y phan tieh mky cau van n^y eiia Nam Cao khi mieu ta Ghi Pheo dugc an chdo hanh do thj Nd nau, dem sang va miic cho: "Thang nay rk ngac nhien. Uk ngac nhien thi hin th§y mat hinh nhu uon udt.", roi: "Han thay long thanh tre eon. Han raudn lam nung vdi thi nhu vdi me". Bao nhieu nam nay Chi Pheo lam gi hik khoc. H i n chi lam cho ngudi ta khdc. Vay ma sang hom do, ga von dien khiing, cue can ay lai muon khoc trude su eham soc ciia tinh ngudi. Mot ga d^n ong c6 doc, da ngoai bon muoi tudi, da sang cai doc ben kia ciia cuoe ddi, ma bong dung muon hoa thanh dua tre, mudn lam nung vdi ngudi minh yeu, ngudi yeu minh nhu eon lam niing me. Phai tran trong, nang niu niem vui hanh phiie ciia nhSng con ngudi tan cung khon kho den mire nao thi mdi viet ndi nhung eau van nhu the. Da khong it ngudi viet ve Va chong A Phu, phan tich qua trinh trdi day ciia site song tiem tang trong nhan vat Mi vao dem miia xuan nghe tieng sao ggi ban tinh nhung ehua may ai cam nhan het y nghia cua hanh dong M i uong rugu trong dem ay. Tieng sao goi ban tinh ngo^i dau niii vong tdi bat dau danh thuc ndi nhd hanh phiic thdi tudi tre, y niem ve thdi gian trong ngudi phu nir dang song trong ding cay, bat hanh. M i thiet tha bdi hoi roi ngoi nham tham bai h^t ciia ngudi dang thdi sdo. Khi §y xung quanh M i dang rat on ho. Ca nhk thong l i Pa Tra vua an xong biia com ik ciing ma, dang d^nh chieng, dp dong, nhay miia va "vira het bua cam lai tiep ngay bira rugu ben bep lua". Nhin moi ngudi nhu the. Mi nghi: "Ngay Tet, M i ciing udng rugu". Cd len l§y hii rugu, uong uc timg bat. Can \i giai hanh dong uong rugu ciia M i liic ay the nao? Do chinh la mot phan ling tir sue song tiem tang dang trdi day. La eon ngudi, ai chang cd quyen uong chiit rugu ngay Tet. Ngudi ta uong thi M i ciing phai uong de chumg td minh eon la mot con ngudi. Vay la, nhu le tir nhien, y thiic ve quyen lam ngudi, quyen binh diing da trd lai trong Mi. M i uong dkxi t h i d l d i n nen xudng noi u§t ire va ca khat vgng song dang trdi len trong minh. M i udng den t h i cho bd tiie, bd hdn, udng nhu su tra thu lii ngudi doc ac kia. Chi tiet trong van ehuang la vay - vira chan thuc vira ehua dung nhieu y nghia. Lam khi qua mot chiit ben ngo^i ta phai doc ra the gidi ndi tam eua nhan vat. Chiing ta ciing cd the ndi nhu tren vdi chi tiet Trang khoe ehai dau cung ngudi vg nhat {Va nhat - K i m Lan). B i y lau nay tdi d i n me con Trang nao cd dau ma thap den. 115