Tài liệu Hôn nhân hỗn hợp của người dao thanh y ở xã thượng yên công, thành phố uông bí, tỉnh quảng ninh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ================= CAO THỊ THƢỜNG HÔN NHÂN HỖN HỢP CỦA NGƢỜI DAO THANH Y Ở XÃ THƢỢNG YÊN CÔNG, THÀNH PHỐ UÔNG BÍ, TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ================= CAO THỊ THƢỜNG HÔN NHÂN HỖN HỢP CỦA NGƢỜI DAO THANH Y Ở XÃ THƢỢNG YÊN CÔNG, THÀNH PHỐ UÔNG BÍ, TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Chuyên ngành: Dân tộc học Mã số: 60 22 70 Người hướng dẫn khoa học: TS. Vi Văn An Hà Nội - 2014 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nếu có gì gian dối tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội ngày 16 tháng 10 năm 2014 Học viên cao học Cao Thị Thường Lời cám ơn Để hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ to lớn của đơn vị nơi tôi công tác, của các thầy, cô trong bộ môn Nhân học, các thầy cô trong khoa Lịch sử, trường đại học KHXH&NV - ĐHQGHN, của thầy hướng dẫn, các cơ quan ban ngành của tỉnh, huyện, xã tại địa bàn nghiên cứu. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy hướng dẫn trực tiếp, TS Vi Văn An. Thầy đã tận tình chỉ bảo cho tôi trong suốt quá trình làm luận văn. Thầy đã gợi mở hướng nghiên cứu, giúp đỡ tôi nhiều tài liệu, góp ý cho tôi những vấn đề quan trọng cả về phương pháp và nội dung nghiên cứu. Thầy đã dành nhiều thời gian để trao đổi và chỉ ra những ý kiến sâu sắc cho tôi để giải quyết vấn đề nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn đơn vị công tác - trường CĐVHNT & DL Hạ Long đã động viên tinh thần và tạo mọi điều kiện cho tôi về thời gian để tôi học tập và nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn các thầy cô trong Bộ môn Nhân học, các thầy cô trong khoa Lịch sử, trường Đại học KHXH&NV - ĐHQGHN, các cơ quan ban ngành, nhất là UBND xã Thượng Yên Công và đồng bào Dao Thanh Y tại địa phương đã tạo điều kiện giúp đỡ và cho tôi nhiều ý kiến bổ ích. Tôi xin trân trọng cảm ơn mọi sự giúp đỡ quý báu đó! BẢNG KÊ NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT Cb : Chủ biên CHND : Cộng hoà nhân dân CNH : Công nghiệp hóa CTQG : Chính trị quốc gia ĐHQG : Đại học quốc gia HTX : Hợp tác xã KHXH : Khoa học xã hội KHXH&NV: Khoa học Xã hội và Nhân văn MTTQ : Mặt trận Tổ quốc Nxb : Nhà xuất bản TDTT : Thể dục thể thao TNHH : Trách nhiệm hữu hạn UBND : Uỷ ban nhân dân MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 3 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 4 2. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................... 5 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu.......................................................................... 5 4. Nguồn tư liệu của luận văn ................................................................................ 6 5. Đóng góp của luận văn ....................................................................................... 6 6. Kết cấu của luận văn .......................................................................................... 7 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......... Error! Bookmark not defined. 1.1 Tổng quan về tình hình nghiên cứu .......................................................... 8 1.1.1 Những nghiên cứu về người Dao và nhóm Dao Thanh Y ................... 8 1.1.2 Những nghiên cứu về hôn nhân và hôn nhân hỗn hợp ..................... 10 1.2 Cơ sở lý thuyêt và phƣơng pháp nghiên cứu .........................................13 1.2.1 Một số khái niệm cơ bản được sử dụng trong luận văn ................... 13 1.2.2 Cơ sở lý thuyết ................................................................................. 14 1.2.3 Phương pháp nghiên cứu ................................................................. 18 Tiểu kết chƣơng 1 ............................................... Error! Bookmark not defined. Chƣơng 2. KHÁI QUÁT VỀ ĐỊA BÀN VÀ TỘC NGƢỜI NGHIÊN CỨU .............................................................................. Error! Bookmark not defined. 2.1. Khái quát về địa bàn nghiên cứu ...........................................................20 2.1.1 Đặc điểm về điều kiện tự nhiên ........................................................ 20 2.1.2 Về kinh tế ........................................................................................ 22 2.1.3 Về văn hoá xã hội ............................................................................. 23 2.2 Khái quát về ngƣời Dao Thanh Y ở xã Thƣợng Yên Công, Thành phố Uông Bí, Tỉnh Quảng Ninh ............................................................................26 2.2.1 Người Dao ở Quảng Ninh ................................................................ 26 2.2.2 Về nhóm Dao Thanh Y ở thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh ....... 29 Tiểu kết chƣơng 2 ...............................................................................................35 1 Chƣơng 3. TÌNH HÌNH HÔN NHÂN HỖN HỢP CỦA NGƢỜI DAO THANH Y QUA CÁC THỜI KỲ .....................................................................37 3.1. Bối cảnh xã hội và sự xuất hiện hôn nhân hỗn hợp..............................37 3.1.1 Thời kỳ từ năm 1975 đến trước năm 1986 ....................................... 37 3.1.2 Thời kỳ từ năm 1986 đến nay ........................................................... 39 3.1.3 Đặc điểm về hôn nhân của hai thời kỳ (1975 đến trước 1986 và 1986 đến nay) .................................................................................................... 45 3.2. Các câu chuyện của ngƣời trong cuộc ...................................................46 3.2.1 Câu chuyện thứ nhất ........................................................................ 47 3.2.2 Câu chuyện thứ hai .......................................................................... 51 3.2.3 Câu chuyện thứ ba ........................................................................... 55 3.3. Các yếu tố chi phối đến hôn nhân hỗn hợp ...........................................60 3.3.1 Điều kiện cư trú xen cài ................................................................... 60 3.3.2 Quá trình công nghiệp hoá, đô thị hoá ............................................ 61 3.3.3 Tác động của yếu tố du lịch ............................................................. 67 Tiểu kết chƣơng 3 ...............................................................................................68 Chƣơng 4: MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA ..........................................................70 4.1 Mặt tích cực của hôn nhân hỗn hợp ....... Error! Bookmark not defined. 4.1.1 Biến đổi về kinh tế ............................................................................ 70 4.1.2 Thay đổi trong nhận thức về hôn nhân ............................................. 73 4.1.3 Đa dạng văn hoá trong gia đình hỗn hợp ........................................ 87 4.1.4 Tăng cường khối đại đoàn kết giữa các dân tộc .............................. 94 4.1.5 Nâng cao chất lượng dân số............................................................. 95 4.2 Mặt hạn chế của hôn nhân hỗn hợp........ Error! Bookmark not defined. 4.2.1 Phá vỡ các nguyên tắc hôn nhân truyền thống................................. 96 4.2.2 Bất đồng ngôn ngữ ........................................................................... 99 4.2.3 Xung đột văn hoá ........................................................................... 101 4.2.4 Tư tưởng phân biệt đối xử .............................................................. 102 Tiểu kết chƣơng 4 .............................................................................................103 KẾT LUẬN .......................................................................................................105 2 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................108 PHỤ LỤC ..........................................................................................................113 3 DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Số liệu dân số các thôn ở xã Thượng Yên Công .................................20 Bảng 2.2: Dân số và thành phần các dân tộc trên địa bàn xã Thượng Yên Công ..........24 Bảng 2.3: Số dân tộc Dao trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh ....................................28 Bảng 3.1: Những trường hợp kết hôn với người nước ngoài ..............................64 Bảng 4.1: Tuổi kết hôn lần đầu của người Dao Thanh Y (trước 1986)...............74 Bảng 4.2: Tuổi kết hôn lần đầu của người Dao Thanh Y (sau 1986) ..................75 Bảng 4.3: Người quyết định hôn nhân hiện nay ..................................................76 4 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hôn nhân có vai trò quan trọng trong đời sống của mỗi dân tộc, không chỉ có ý nghĩa đối với cá nhân, mà còn đối với cả gia đình và dòng tộc. Hôn nhân gắn liền với nhiều nghi lễ, phong tục và chứa đựng nhiều sắc thái văn hoá của mỗi dân tộc. Chính vì thế việc nghiên cứu hôn nhân có một tầm quan trọng đặc biệt, giúp chúng ta nhận thức được tính đa dạng của vấn đề. Đối với người Dao, bên cạnh những nghiên cứu mang tính khái quát, tổng hợp, thì lĩnh vực hôn nhân cũng thu hút sự quan tâm chú ý của nhiều nhà nghiên cứu. Tuy nhiên, các nghiên cứu trước đây hầu như mới chỉ tập trung vào hôn nhân truyền thống của một số nhóm Dao tiêu biểu như Dao Đỏ, Dao Quần Chẹt, Dao Áo Dài.... Trong khi đó, lĩnh vực hôn nhân hỗn hợp của các nhóm Dao nói chung, cũng như hôn nhân hỗn hợp của nhóm Dao Thanh Y nói riêng, trong đó có nhóm Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công, thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh thì dường như vẫn còn là một khoảng trống. Trong bối cảnh biến đổi kinh tế, xã hội và hội nhập ngày càng sâu rộng như hiện nay, diện mạo đời sống kinh tế - xã hội của nhóm Dao Thanh Y ở Quảng Ninh cũng đang có những thay đổi mạnh mẽ. Đặc biệt, hiện tượng hôn nhân hỗn hợp ngày càng trở nên phổ biến trong đời sống của người Dao Thanh Y. Về mặt khoa học, nghiên cứu về hôn nhân hỗn hợp chẳng những thấy được sự đổi mới trong nhận thức, vượt khỏi chế định của phong tục tập quán cổ truyền của người dân, mà còn thấy được yếu tố tích cực trong sự giao thoa cả về góc độ sinh học và sự đa dạng trong nếp sống và văn hoá của người Dao nơi đây. Về mặt thực tiễn, từ những điều ngoài sự mong đợi của hôn nhân hỗn hợp mang lại (như bất đồng ngôn ngữ, khác biệt về phong tục tập quán làm nảy sinh xung đột văn hóa giữa vợ với chồng và cả trong nuôi dạy con cái), việc nghiên cứu hôn nhân hỗn hợp cũng phần nào giúp ích cho chính quyền địa phương hiểu biết hơn về tính ưu việt, sự công bằng, bình đẳng, không phân biệt giữa các dân 5 tộc về hôn nhân thể hiện trong Luật Hôn nhân - Gia đình của Nhà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam. Từ đó, góp phần hiệu quả vào quá trình xây dựng đời sống văn hóa mới; củng cố và tăng cường khối đoàn kết dân tộc ở địa phương trong công cuộc xây dựng nông thôn mới hiện nay. Với nhận thức trên, tôi đã chọn đề tài Hôn nhân hỗn hợp của người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công, thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh làm đề tài luận văn của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu Với đề tài Hôn nhân hỗn hợp của người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công, thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh, việc nghiên cứu nhằm những mục đích sau đây: - Thông qua những câu chuyện cụ thể, bước đầu luận văn cung cấp tư liệu về thực trạng hôn nhân hỗn hợp qua các thời kỳ cũng như hiện nay của người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công, thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh. - Tìm hiểu những yếu tố nào chi phối tới hôn nhân hỗn hợp, trong đó nhấn mạnh yếu tố nào đóng vai trò quan trọng nhất. - Bước đầu xác định những hệ quả tích cực và hạn chế (xung đột văn hóa) của hôn nhân hỗn hợp trong đời sống của người Dao Thanh Y. - Góp phần củng cố và tăng cường khối đoàn kết dân tộc ở địa phương trong công cuộc xây dựng nông thôn mới hiện nay. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là thực trạng hôn nhân hỗn hợp của người Dao Thanh Y qua các thời kỳ cũng như trong bối cảnh hiện nay. Tình hình hôn nhân hỗn hợp trong hai giai đoạn: từ năm 1975 đến 1986 và từ năm 1986 đến nay được xác định làm đối tượng tiếp cận nghiên cứu. 3.2 Phạm vi nghiên cứu 6 Địa bàn nghiên cứu được giới hạn trong xã Thượng Yên Công, thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh. Đây là nơi có số người Dao Thanh Y chiếm đông đảo nhất ở thành phố Uông Bí; đồng thời đây cũng là địa phương mà đồng bào Dao Thanh Y còn bảo lưu khá đậm nét các yếu tố văn hóa tộc người truyền thống. Tuy nhiên, những thôn bản có các cặp vợ chồng hỗn hợp sẽ được ưu tiên tập trung nghiên cứu để thu thập tư liệu để hoàn thành luận văn. Nội dung được đề cập trong luận văn bao gồm các yếu tố: bối cảnh xã hội dẫn đến sự xuất hiện của hôn nhân hỗn hợp; hôn nhân hỗn hợp qua các thời kỳ; các yếu tố chi phối tới hôn nhân hỗn hợp; mặt tích cực cũng như những yếu tố hạn chế của hình thức hôn nhân này. 4. Nguồn tƣ liệu của luận văn Luận văn được hoàn thành chủ yếu dựa trên nguồn tư liệu điền dã, thu thập trên thực địa tại địa bàn xã Thượng Yên Công. Chúng tôi đã thực hiện nhiều chuyến điền dã ở các thôn trong xã Thượng Yên Công. Để có được nguồn tư liệu này, chúng tôi đã thực hiện 3 chuyến điền dã, gồm: Tháng 9 năm 2012, tôi đến xã Thượng Yên Công để nghiên cứu so sánh các cuộc hôn nhân hôn nhân hỗn hợp. Tháng 01 năm 2014, chúng tôi trở lại xã Thượng Yên Công để thu thập bổ sung thêm tư liệu. Lần cuối chúng tôi về xã Thượng Yên Công vào tháng 7 năm 2014 để bổ sung tư liệu hoàn thiện luận văn. Trong quá trình nghiên cứu về hôn nhân hỗn hợp của người Dao Thanh Y, tôi đã tham khảo thêm tài liệu đã công bố của các công trình, bài viết của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước ở nhiều mức độ khác nhau, liên quan tới nội dung đề tài nghiên cứu. Đây là nguồn tài liệu quý giá giúp chúng tôi có được kiến thức khái quát về đối tượng mà mình đang nghiên cứu. 5. Đóng góp của luận văn - Luận văn là nghiên cứu mang tính tổng hợp, chuyên sâu đầu tiên về lĩnh vực hôn nhân hỗn hợp của người Dao Thanh Y ở một địa phương cụ thể thuộc Quảng Ninh. Bên cạnh hình thức hôn nhân truyền thống của người Dao Thanh Y ở địa phương, luận văn cũng chỉ ra được sự thay đổi trong hôn nhân nói chung, 7 và một trong những thay đổi đó chính là sự xuất hiện khá phổ biến của hình thức hôn nhân hỗn hợp ở nhóm Dao Thanh Y hiện nay. - Bước đầu làm rõ về thực trạng hôn nhân hỗn hợp qua các thời kỳ cũng như hiện nay của người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công, thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh. Nêu bật mặt tích cực cũng như những yếu tố hạn chế của hình thức hôn nhân này. - Góp phần cung cấp tư liệu cho các nhà nghiên cứu, các nhà hoạch định chính sách cũng như ngành văn hóa hiểu biết thêm thực trạng của hình thức hôn nhân mới ở người Dao tại địa phương hiện nay. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được bố cục thành 3 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và một số nét khái quát về người Dao Thanh Y ở Quảng Ninh Chương 2: Tình hình hôn nhân hỗn hợp của người Dao Thanh Y qua các thời kỳ Chương 3: Một số vấn đề đặt ra 8 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ MỘT SỐ NÉT KHÁI QUÁT VỀ NGƢỜI DAO THANH Y Ở QUẢNG NINH 1.1 Tổng quan về tình hình nghiên cứu 1.1.1 Những nghiên cứu về người Dao và nhóm Dao Thanh Y Trong các tác phẩm Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn viết năm 1777, Việt sử thông giám cương mục, của Bộ quốc sử của triều Nguyễn được viết từ năm 1856-1881, Đại Nam thực lục, bộ biên niên sử Việt Nam viết về triều đại các chúa Nguyễn và các vua nhà Nguyễn biên soạn trong 88 năm mới hoàn thành (1821-1909) … các học giả thời phong kiến khi viết về sự phân bố dân cư, tình hình các dân tộc vùng biên giới đều có ghi chép ít nhiều về người Dao. Tuy vậy, những tài liệu đó chưa phải là những nghiên cứu về các dân tộc nói chung, về người Dao nói riêng. Người Dao thường vẫn được biết đến qua tên gọi “man”, nên khó xác định liên quan đến nhóm Dao cụ thể nào. Dưới thời thuộc Pháp, cũng có nhiều bài viết về người Dao đăng trên các tạp chí: kỷ yếu hội nhân học Paris (Bulletin de la Société d Anthropologie de Paris), Tạp chí Đông Dương (Revue Indochine), Tạp chí của trường Viễn đông bác cổ (BEFEO)… hầu hết các tác giả những bài báo đó (như: A.Bonifacy, M.Abadie, Lunet de la Jonguiére…) là những sĩ quan trong quân đội thực dân Pháp đã đích thân chỉ huy các cuộc “bình định” ở nhiều vùng thuộc các tỉnh miền núi nước ta và những sách báo của họ viết về người sinh hoạt, văn hóa, tâm lý của người Dao đều nhằm mục đích phục vụ cho chính sách cai trị của thực dân Pháp. Xuất phát từ những tư tưởng phân biệt chủng tộc, những nhân xét của họ về người Dao và các dân tộc thiểu số khác là “các chủng tộc lạc hậu, nguyên thủy” không tránh khỏi những sai lệch. Từ sau cách mạng tháng Tám năm 1945 trở đi, bắt đầu xuất hiện một số công trình nghiên cứu của các nhà Dân tộc học về các dân tộc thiểu số ở miền Bắc, trong đó có người Dao, đó là cuốn: Các dân tộc thiểu số ở Việt Nam của Lã 9 Văn Lô, Nguyễn Hữu Thấu, Mai Văn Trí, Ngọc Anh, Mạc Như Đường (1959), Nxb Văn hóa, Hà Nội. Người Dao ở Việt Nam (1971) của Bế Viết Đẳng, Nguyễn Khắc Tụng, Nông Trung, Nguyễn Nam Tiến, Nxb KHXH. Qua công trình nghiên cứu này, các tác giả đã giới thiệu những đặc điểm lịch sử, kinh tế - xã hội, văn hóa và sinh hoạt của người Dao nói chung. Nói cách khác, đây là cuốn sách trình bày những nét chính của quá trình hình thành dân tộc Dao ở nước ta, đồng thời nêu lên những đổi mới trong đời sống, sinh hoạt của người Dao sau Cách mạng tháng Tám 1945 và mối quan hệ giữa người Dao với các dân tộc anh em khác. Trong công trình này, các tác giả có đề cập đến nhóm Dao Thanh Y, song chỉ mang tính chất khái quát. Từ sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phòng, đất nước thống nhất năm 1975, việc nghiên cứu về các dân tộc thiểu số nói chung, người Dao nói riêng càng được đẩy mạnh. Theo đó, khá nhiều công trình, bài viết về dân tộc Dao lần lượt được công bố. Có thể kể đến cuốn Các dân tộc ít người ở Việt Nam (các tỉnh phía Bắc) của Viện dân tộc học, do Nxb KHXH ấn hành năm 1978. Cuốn sách này đã đề cập tới tất cả các dân tộc thiểu số ở miền Bắc Việt Nam, trong đó có dân tộc Dao. Tuy nhiên, hôn nhân nói riêng cũng như các phạm trù sinh hoạt văn hoá vật chất cũng như tinh thần nói chung của người Dao chỉ được đề cập đến khá sơ lược. Cuốn Sổ tay về các dân tộc ở Việt Nam (nhiều tác giả) của Viện dân tộc học, do Nxb KHXH ấn hành năm 1983, gồm bài viết của nhiều nhà nghiên cứu Dân tộc học. Có thể nói, đây là những tài liệu giới thiệu khái quát, cô đọng về hình ảnh của 54 dân tộc sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam. Cuốn kỷ yếu hội thảo Sự phát triển văn hóa – xã hội của người Dao: hiện tại và tương lai, Nxb KHXH, Hà Nội, 1998 bao gồm nhiều bài viết liên quan đến nhiều lĩnh vực của người Dao ở Việt Nam như đặc điểm dân tộc, tình hình kinh tế, văn hóa, xã hội; các phong tục tập quán như hôn nhân, tang ma... Tại hội thảo này, nhóm Dao Thanh Phán ở Quảng Ninh được nhắc đến qua bài Tục lệ tang ma của người Dao Thanh Phán ở Quảng Ninh của Vi Văn An; đặc biệt, nhóm Dao Thanh Y 10 cũng được nhắc đến qua bài Trang phục cổ truyền của người Dao Thanh Y ở Quảng Ninh của tác giả Nguyễn Anh Cường. Cuốn Văn hóa truyền thống người Dao Hà Giang của Phạm Quang Hoan, Hùng Đình Quý (cb) (1999), Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội là công trình giới thiệu khá đầy đủ, chi tiết về người Dao tỉnh Hà Giang. Ngoài ra, chúng ta không thể không nhắc đến công trình Địa chí Quảng Ninh (2003), tập 1, tập 2 và tập 3 của Tỉnh uỷ, UBND tỉnh Quảng Ninh, do Nxb Thế giới, Hà Nội ấn hành. Trong tập 1, chương 10 giới thiệu về các dân tộc thiểu số trong tỉnh, trong đó có người Dao và cả nhóm Dao Thanh Y do Vi Văn An chấp bút. Ngoài ra, còn phải kể đến khá nhiều khóa luận tốt nghiệp, luận văn án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ của nhiều nghiên cứu sinh, học viên cao học tại các trường đại học Văn hóa Hà Nội, đại học KHXH&NV thuộc đại học Quốc gia Hà Nội, đặc biệt là Học viện KHXH thuộc Viện Hàn lâm KHXHVN. Liên quan đến người Dao ở Quảng Ninh, cuốn Một số vấn đề về người Dao ở Quảng Ninh (1998) của Nguyễn Quang Vinh, trong đó nhóm Dao Thanh Y được đề cập đến với những khía cạnh như nguồn gốc lịch sử, văn hoá vật chất, văn hoá tinh thần, đời sống xã hội… nhưng vẫn chỉ mang tính khái quát, chưa chuyên sâu, đày đủ, nhất là chưa đề cập gì đến lĩnh vực hôn nhân hỗn hợp của họ.. Nhìn chung, các công nghiên cứu về người Dao Thanh Y đến nay còn khá khiêm tốn, nếu có chỉ thể hiện ở các bài viết về các lĩnh vực riêng lẻ. Đặc biệt, vấn đề hôn nhân hỗn hợp của người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công, thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh vẫn còn là một vấn đề bỏ ngỏ. 1.1.2 Những nghiên cứu về hôn nhân và hôn nhân hỗn hợp Hôn nhân và gia đình luôn là một đề tài hấp dẫn thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều học giả trong và ngoài nước. Để có được một cái nhìn tổng thể về các lý thuyết xung quanh vấn đề hôn nhân và gia đình phải có một công trình chuyên khảo. Trong khuôn khổ phạm vi đề tài nghiên cứu của mình tôi chỉ 11 có thể tập trung vào các công trình nghiên cứu về hôn nhân của các tộc người nói chung và hôn nhân hỗn hợp nói riêng. Ngay từ thời cổ đại, vấn đề hôn nhân và gia đình đã được các triết gia Hy Lạp như Platon và Aristote đã chú ý đến học thuyết “phụ quyền nguyên thuỷ”. Học thuyết này chủ trương hình thái đầu tiên mà loài người trải qua là gia đình phụ quyền, trong đó người chồng người cha có uy quyền tuyệt đối trong gia đình. Đến đầu thế kỷ XIX, việc nghiên cứu vấn đề hôn nhân gia đình được nhiều học giả quan tâm hơn. Trong đó nổi bật là quan điểm của Darwin về sự xuất hiện của gia đình và sự phát triển của nó như là một quá trình thích nghi với giai đoạn tiến hoá của xã hội loài người. Lịch sử tư tưởng của loài người đã trải qua một bước ngoặt vào năm 1861 khi nhà khoa học J.J Bachofen cho xuất bản cuốn sách “Mẫu quyền” với quan điểm loài người lúc đầu sống theo chế độ quần hôn, con cái sinh ra không biết bố là ai mà chỉ biết mẹ, vì vậy chế độ đầu tiên phải là chế độ mẫu hệ. Lịch sử hôn nhân và gia đình được nhiều học giả quan tâm hơn khi L.Morgan cho ra đời cuốn sách “Xã hội cổ đại” vào năm 1871. Qua tác phẩm này, theo tác giả các hình thái gia đình mà loài người đã trải qua đó là: gia đình huyết tộc; gia đình punalua; gia đình đối ngẫu; gia đình phụ hệ gia trưởng và gia đình một vợ một chồng. Đến năm 1884 F.Ăngghen cho ra đời cuốn sách kinh điển về hôn nhân gia đình, đó là cuốn sách “Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước”. Tác giả tiếp thu công trình nghiên cứu của L.Morgan, dựa vào những thành tựu của khoa học lúc bấy giờ, bên cạnh đó ông dựa vào những công trình nghiên cứu của chính mình và ông còn tiếp thu những ý kiến của C. Mác. Cuốn sách này có giá trị đặc biệt quan trọng, là cơ sở lý luận để các nhà dân tộc học nghiên cứu về vấn đề hôn nhân và gia đình. Các công trình nghiên cứu về vấn đề hôn nhân và gia đình ở Việt Nam ngày càng nhiều. Đây là đề tài được các nhà khoa học quan tâm và nghiên cứu. Trong 12 đó phải kể đến những bài viết về hôn nhân của Giáo sư Phan Hữu Dật trong cuốn “Một số vấn đề về dân tộc học Việt Nam” (Nxb ĐHQG Hà Nội, năm 1998). Bài “Hôn nhân và gia đình các dân tộc ở nước ta”, tác giả khái quát chung đặc điểm chủ yếu của hôn nhân và gia đình ở các dân tộc Việt Nam. Tác giả chia thành hai đặc điểm chính theo thuyết tiến hoá. Đặc điểm thứ nhất là những dân tộc đang ở trong giai đoạn tan rã khác nhau của xã hội nguyên thuỷ. Đặc điểm thứ hai là các dân tộc đã phân hoá giai cấp, đã đến quan hệ phong kiến sơ kỳ như Mường, Tày, Nùng… hay phong kiến tập quyền như Kinh, Hoa, Khơme… Bài “Dấu vết hôn nhân liên minh ba thị tộc ở người Vân Kiều” nói về hôn nhân liên minh ba “mu” ở một số tộc người Vân Kiều, Tri, Măng Coong. “Hình thái liên minh này đặc thù này tương tự như hình thái liên minh ba thị tộc lần đầu tiên được nhà khoa học Nga Stecbe phát hiện vào cuối thề kỷ XIX ở người Ghiliắc. Đây chính là hình thức ngoại hôn giữa các dòng họ trong cùng một tộc người” [9;275]. Bài “Dấu vết hệ thống bốn hôn đẳng ở Tây Nguyên - Việt Nam” nói về tập tục hôn nhân của người Ê Đê ở Tây Nguyên, đó là tục nối nòi. Bài “Quy tắc cư trú trong hôn nhân” nói về hình thức cư trú sau hôn nhân của hai vợ chồng mới cưới. Theo tác giả thì “Tầm quan trọng của hình thái cư trú trong hôn nhân là ở chỗ qua nó ta thấy được trình độ phát triển xã hội, hình thái hôn nhân và gia đình của đôi vợ chồng mới cưới”[9;288]. Và cũng trong bài viết này, tác giả chia ra làm ba hình thái cư trú trong hôn nhân đó là các hình thái hôn nhân bên vợ; hôn nhân cư trú bên chồng và hôn nhân có nơi cư trú mới. Liên quan đến hôn nhân của người Dao có thể kể đến cuốn Hôn nhân gia đình các dân tộc Hmông, Dao ở hai tỉnh Lai Châu và Cao Bằng (2004) của Nguyễn Ngọc Tấn, Đặng Thị Hoa, Nguyễn Thị Thanh, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội. Cuốn Các nghi lễ chủ yếu trong chu kỳ đời người của nhóm Dao Tiền ở Ba Bể, Bắc Kạn (1998) của Lý Hành Sơn, Nxb KHXH, Hà Nội. Đặc biệt, bài Phong 13 tục cưới xin của người Dao ở Quảng Ninh (1999) của Vũ Đình Lợi, Tạp chí Khoa học về phụ nữ, số 3... Ngoài ra, phải kể đến một số công trình nghiên cứu về hôn nhân và gia đình của nhiều tác giả khác nhau, các luận văn thạc sĩ, tiến sĩ của sinh viên khoa Lịch sử, trường Đại học KHXH & NV; các bài viết được đăng trên các tạp chí chuyên ngành liên quan đến vấn đề hôn nhân và gia đình của người Dao nói chung. Nhìn chung các công trình, bài viết là những tài liệu tham khảo có giá trị trong việc nghiên cứu người Dao, nhưng chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách có hệ thống nhất và tổng quát nhất về hôn nhân nói chung - hôn nhân hỗn hợp nói riêng của người Dao Thanh Y ở xã Thượng Yên Công, thành phố Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh. 1.2 Cơ sở lý thuyêt và phƣơng pháp nghiên cứu 1.2.1 Một số khái niệm cơ bản được sử dụng trong luận văn Khái niệm hôn nhân: Theo từ điển Tiếng Việt thông dụng thì: “Hôn nhân có nghĩa là việc kết hôn giữa nam và nữ”.“Hỗn hợp có nghĩa là không thuần nhất, có nhiều thành phần khác nhau”[57;334]. Theo từ điển Bách khoa Việt Nam tập 2: “Hôn nhân là thể chế xã hội kèm theo những nghi thức xác nhận quan hệ tính giao giữa hai hay nhiều người thuộc hai giới tính khác nhau (nam, nữ), được coi nhau là chồng và vợ, quy định mối quan hệ và trách nhiệm với nhau và giữa họ với con cái của họ. Sự xác nhận đó, trong quá trình phát triển của xã hội, dần dần mang thêm những yếu tố mới. Dưới xã hội nguyên thuỷ, hôn nhân tiến hành theo luật tục. Trong các xã hội có giai cấp và nhà nước, hôn nhân phải được pháp luật công nhận, do đó quyền hạn và nghĩa vụ, trách nhiệm của vợ chồng con cái cũng được pháp luật xác định và bảo đảm. Có những trường hợp hôn nhân phải được tiến hành ở nhà thờ, phải tuân theo những nghi thức tôn giáo nhất định để được giáo hội công nhận…” [24;389]. 14 Như vậy, ta có thể hiểu một cách khái quát về hôn nhân hỗn hợp như sau: Hôn nhân hỗn hợp là một hiện tượng kết hôn giữa nam và nữ thuộc các thành phần dân tộc khác nhau mà không trái với quy định của pháp luật. Từ cơ sở đó,“có thể nói những cuộc hôn nhân hỗn hợp dân tộc là một trong những hình thức biểu hiện mối quan hệ giữa các dân tộc. Sau khi gia đình hỗn hợp ra đời thì xu hướng phát triển của đơn vị xã hội vi mô này cũng thể hiện khác hẳn gia đình thuần dân tộc, thứ nhất ở việc chọn ngôn ngữ tiếp xúc, thứ hai ở việc xác định thành phần dân tộc của những đứa con (thường nghiêng về thành phần dân tộc của người cha)” [5;24]. Hôn nhân hỗn hợp là một hiện tượng phổ biến diễn ra trong nền kinh tế thị trường hiện nay. Bởi vì quá trình tiếp xúc giao lưu văn hoá không chỉ bó trong phạm vi một cộng đồng tộc người mà xu hướng sẽ phát triển ra bên ngoài. Không những thuộc phạm vi quốc gia mà còn giữa quốc gia này với quốc gia khác trong xu thế toàn cầu hoá như ngày nay. Như vậy, việc nghiên cứu vấn đề hôn nhân hỗn hợp không chỉ góp phần vào việc tìm hiếu sự thay đổi xung quanh đời sống của bản thân gia đình hỗn hợp mà qua đó còn nói lên bản chất của hiện tượng xã hội và một phần dự đoán xu hướng phát triển của nó trong tương lai. 1.2.2 Cơ sở lý thuyết 1.2.2.1 Tiếp cận lý luận Mác xít Luận văn vận dụng lý luận và phương pháp luận của Chủ nghĩa duy vật biện chứng, Chủ nghĩa duy vật lịch sử, cụ thể là: - Đảm bảo tính khách quan. Nguyên tắc này chỉ ra rằng, cần nghiên cứu sự vật hiện tượng như chúng đang tồn tại thực tế, các kết luận phải xuất phát từ thực tế, không phán đoán chủ quan; để có hiểu biết đúng đắn về sự vật, hiện tượng phải hướng tới cái bản chất, không hướng tới cái ngẫu nhiên, không ổn định. - Nghiên cứu sự vật hiện tượng trong sự phát triển. Mỗi sự vật, hiện tượng đều có quá trình nảy sinh, vận động (biến đổi) và phát triển; đều tồn tại trong 15